Lögrétta - 07.10.1918, Qupperneq 1

Ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
AfgreiSslu- og innheimtum.;
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Nr. 46.
Reykjavík, 7. október 1918.
Bælmr,
innlendar og erlendar, pappír og alls
'konar ritföng, kattpa allir í
Bókaversl. Sigf. Eyinundssonar.
■ --------------———"—”■
Klæðaverslun
H. Andersen & Söp
Aðalstræti 16.
Stofnsett 1888. Sími 32.
Þar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
■ , ■ ——— -~-t ""i ,
Lárus Fjeldsted,
yfirrjettarmálafærslumaður
Lækjargata 2.
Venjulega heima kl. 4—7 síðd.
Ræða
við setningu Háskóla íslands
x. okt. 1918.
Eftir Guðmund Hannesson prófessor.
Háttvirtu stjettarbræður. Kæru stú-
dentar!
Mjer hefur verið falið aö setja Há-
skóla vorn í þetta~sinn í forföllum
Einars Arnórssonar Háskólarektors.
Þess er þá fyrst að minnast, að á
þessti ári áiiáskólinn að sjá ábakein-
um kennara, próf. B, M. Ólsen,þektum
visindamanni í sinni grein, * fjölfróð-
um i mörgum öðrum og ágætum
kennara. í hans sæti er nú kominn
próf. Sigurður Nordal. Jafnframt því
að bjóða hann velkominn, óska jeg
honum allra heilla, frægðar og vís-
indaframa. Það er ábyrgðarmikiö
starf, sem hann tekur að sjer, því i
engu verður ætlast til jafnmikils aí
Háskóla vorum og í íslenskum fræð-
um. Þar þurfum vjer að minsta kosti
að skara fram úr öðrum, ef vel á að
vera. ,
Jeg sný þá máli mínu til ykkar,
Ungu stúdentar. Verið þið allir hjart-
anlega velkomnir úr sumarleyfinu, og
verði hún ykkur bæði til gagns og
gleði, háskólavistin, hlýr og bjartur
sólskinsblettur á æfinni, þrátt fyrir
allan skort og erfiöleika. Sumarleyf-
inu munu flestir hafa varið til nyt-
samlegrar vinnu, tekið þátt í hvers
konar atvinnurekstri, bæði á sjó og
landi. Betur verður ekki sumrinu var-
ið, og meðan þessi góði siður helst,
er lítil hætta á því, að heilbrigði og
líkamsþroski námsmanna haldist ekki
í góðu horfi. Útivinnan hefur flesta
kosti íþróttanna/ en gefur auk þess
mikið í aðra hönd. Hún er góður
styrkur fyrir fátæka stúdenta, hún
heldur við lifandi sambandi á náms-
árunum við alt þjóðlíf vort, veitir
sjálfkrafa mikla þekkingu um at-
vinnuvegi vora, og alþýðulíf, sem síð-
ar kemur eflaust að góðu liði. Þó
ykkur stæði til boða að lifa ríkis-
mannalífi að sumrinu, lifa í áhyggju-
lausu iðjuleysi og skemtunum, þá
væri það stórum óhollara bæði ykkur
sjálfum, og þjóðinni beinlínis hættu-
leg afturför frá því sem nú er. Vetrar-
timinn er meira að segja of langur
til þess að taka sjer algerlega líkam-
lega hvíld. Það er holt og hressandi
að hrista af sjer bókarykið úti í góðu
Vetrarveðri, miklu hollara en að sitja
>fir spilum og tóbakspípum, en aúk
þess er hjer nóg tækifæri til þess að
taka þátt í ýmislegum íþróttum. Öll-
tun er það niikils virði að hafa hraust-
an og stæltan líkama, en læknum er
það bókstaflega lífsnauðsyn, því oft
verða þeir að leggja út i fullkomnar
ínannraunir, sem þeir einir ertl vel
vaxnir, sem eru djarfir og hraustir
iþróttamenn.
Hjer í Háskólanum komast stú-
dentar í frjálslegan fjelagsskap kenn-
ara og skólabræðra sinna. Bilið milli
kennara og stúdenta er ekki stærra
en það, að stíga rná yfir það í einu
skrefi. Jeg efast ekki um, að hver
stúdent sje ætíð velkominn til kenn-
ara síns, hvort heldur sem er til aö
fa einhverja fræðslu, eöa blátt áfram
til þess aö spjalla við hann unt ein-
hver af sínum áhugamálum. Við
kennarana geta stúdentar talað jafn-
frjálslega og við skólabræður sína
og það leyfi ættu þeir að nota, djarf-
mannlega og hispurslaust. Eftirlit
með studentum frá kennara hálfu er
tæpast teljandi. Þeim er ætlað að ráða
sjer sjálfum, en jafnframt legst á þá
sá mikli vandi, að stýra þá sinni fleytu
vel, jafnvel þó eitthvað verði að veðri.
Annars er tími stúdenta ótrúlega
bundinn, þrátt fyrir alt frelsið, að
minsta kosti í læknadeildinni, námið
svo erfitt, að þeir einir geta gert
sjer von um að ljúka því á rjettum
tíma, sem stunda það af kappi og
sækja samviskusamlega kenslu-
stundir.
ú JU'..
Það er í minum augurn mikiö mein
hve ákaflega stúdentar eru bundnir
hver við sína námsgrein, hve fri-
stundir þeirra eru af skornum skamti.
Því fer nefnilega fjarri, að stúdeniai
gangi að eins á Háskóla til þess að
læra hver sína námsgrein. Hana eiga
þeir að vísu að læra vel, en hitt er
ekki rninna virði, aö þeir eiga jafn-
framt að búa sig eftir mætti undir
það að verða leiðtogar þessarar þjóð-
ar. Lærðir nienn hafa stýrt henni
fram á þennan dag og lærðir, eða vei
mentaðir menn nrunu allir helstu leio-
togar hennar verða, hversu svo sem
öll stjórnmál veltast. Jafnvel stjórn-
leysisstefnan, sem nú gengur yfir
Rússland er runnin frá hámentuðum
mönnum og íoringi hennar lærður
maður og rithöfundur. Annars hefbi
hún aldrei orðið að slíku voða valdi.
Undan því verður ekki flúiö, að
fleiri yðar eða færri verði leiðtogar
þjóðarinnar, sumir heima í hjeruð-
um, sumir á þingi. Það er best að
gera sjer þetta ljóst í byrjun, því
þetta starf þarf góðan undirbúning, ef
það á að farast vel úr hendi. Grund-
völlinn þarf beinlínis aö leggja á ha-
skólaárunum. Það er mikið til í því
sem amerískur rithöfundur (Edm. J.
James) segir: „Það gagn sem þjob-
fjelag nýtur af Háskóla ter beinlínis
eftir því hve margir góðir foringjar
koma frá honum.“
En hvernig geta stúdentar búið sig
undir slíka köllun?
Jeg hygg, að þessari spurningu
verði aldre- svarað svo algilt sje,
Meðfæddir hæfileikar ráða svo miklu
og eru svo breytilegir. Ef til vill ligg-
ur næst að svara: Fyrst er að læra að
stjórna sjálfum sjer, að ná sem bestu
taumhaldi a öllum sínum andlegu
kröftum og geta beitt þeim óskiftum
að ákveðnu markmiði.Kjarklítill mað-
ur og stefnureikull verður aldrei til
foringja fallinn. Hitt atriðið er víðtæk
og víðsýn þekking, og hennar er
sjaldnast að leita í blöðum, fundaræð-
um eða þingtíðindum. Almenna
grundvallarins er að leita í útlendum
ritum, ritum þjóðanna, sem eru lengra
á veg komnar en vjer, en upplýsinga
urn íslensk efni í hagskýrslum, tíma-
ritum og fræðibókum, sem fjalla um
atvinnuvegi vora og þjóðmál. Öllum
ykkur er það jóst, að á þessum
málskrafs- og kosningadögum kemur
sjer vel að vera vel máli farinn. Fjelag
stúdenta, almennir fundir og ekki síst
að hlusta á bestu ræðumenn vora,
hvort heldur sem er í prjedikunarstól
eða þingsæti ætti aö gefa nokkra æf-
ingu og leiðbeiningu í þessu efni.
Þá er það að lokum ekki minst um
vert, að hafa opinn hug og hjarta
bæði fyrir lífi 0g högum þjóðar vorr-
ar og öllum þeim helstu stefnum og
framfaraviðleitni vorrar aldar. Vjer
höfum fengið það hlutskifti, að lifa
á sannri undraöld og stórtíðinda. Á
tiltölulega fáum áratugum hafa nátt-
úruvisindin gerbreytt útliti heimsins
og lífi þjóðanna, fengið mannkyninu
máttugri öfl í hendur en nokkurn
dreymdi um á íiðnum öldum, gert
heiminn og þjóðfjelögin að nokkurs
konar voldugri vjel. Fádæma auður
hefur safnast, þó gengið hafi hann
til þurðar síðustu árin, svo legið hef-
ur við að alt jafnvægi þjóðfjelaganna
truflaðist. Gróðafýkn og mammons-
dýrkun hefur gagnsýrt heilar þjóðir.
Öll þjóðfjelagsbyggingin hefur verro
eins og reyr af vindi skekinn og
brakað í hverjum rafti í þessu gjörn-
ingaveðri byltinga og breytinga. En
hjálpar hafa flestir leitað með at-
kvæðateningunum, sem gera alla
jafna, hversu ójafnir sem þeir eru.
Menn hafa haldið það heillavænleg-
ast, að reyna að gera ástandið líkt
og skáldið Þorst. Gíslason lýgir í
kvæðinu Hornbjarg:
„Yfir ræður enginn — fjöldinn
allur fer með völdin."
Svo bætist ofan á alt þetta alheims-
styrjöld, hörmuleg fæðingarhríð
nýrrar aldar, sem enginn veit hvað
ber í skauti sínu, ef til vill frið og
framför, ef til vill stríð og styrjaldir.
Og jafnvel trúbrögðin leika á reiði-
skjálfi. Eftir háreista öldu vantruat
og visindahyggju fer nú hin fárán-
legasta trú á alls konar dularmögn
og hulduheima víðsvegar um lönd,
sem vel má vera að leiði til mikilla
byltinga i trúarlífi þjóðanna, að
minsta kosti í allri sálarfræði.
.. Það ber margt fyrir augu ykkar
ungu mentamannanna. Þið þurfið að
gera ykkur grein fyrir mörgu, ef þið
eigið að verða góðir leiðtogar fyrir
þjóðina, brjóta marga harða hnúta
til mergjar.
En alveg tómhentir byrjið þið ekki.
Þið takiðvið fullvalda konungsríki.þó
lítið sje.íslenskum fána.hvar$emykk-
ar skip siglá.batnandi efnahag alþýðu
og rneiri framföram innan lands en
verið hefur nokkru sinni fyr. Þið tak-
ið við Háskóla, sem hefur úr ólíkt
meiru fje að spila en verið hefur tu
þessa. Samningar vorir við Dani færa
honum mikið fje, sem ætti fljótlega
að margfaldast. Svo takið þið von-
andi við betra samlyndi og meiri sam-
úð með sambandsþjóð vorri, Dönum,
cn áður hefur verið. Þeir hafa reynst
oss vel á þessum skálmaldardögum,
þegar aðrir hafa virt lög og rjett
einskis.
Allur þessi arfur ætti að reynast
ykkur drjúgur, ef þið haldið vel á.
Það er þó hægara að styðja en
reisa.
Tíminn líður fyr en nokkurn varir.
Háskólaárin líða fljótt og þjer dreif-
ist, hver í sinn verkahring víðsvegar
um land; suniir leita ef til vill til
útlanda, sjerstaklega læknar, En hvar
sem kandidat frá Háskóla vorum sest
að, á bletturinn að verða fjjótlega
auðþektur á betri mentun, meiri vel
megun og augugra andlegu lífi. Þaö
er ekki að inetast um það, hvort blett-
urinn er stór eða lítill, hvort hann
er lítið prestakall á útkjálka, læknis-
hjerað, eða annað stærra. Ef allir láta
gott af sjer leiða, hver í sínum verka-
hring, og leggja alla alúð við starf
sitt, blómgast alt vort þjóðlif. En heil-
brigð og þrekmikil framför, bæöi í
andlegunt og líkamlegum efnum á að
fylgja hverju ykkar spori.
Þið, sem setjist að í útlöndum, meg>
rð ekki láta ykkur nægja, að standa
jafnfætis útlendingunum. Nei, þið
eigið að leggja alt kapp á að skara
fram úr þeim og reynast þeirri þjóð
sem best, sem þið starfið hjá. Spoi
Islendinganna eiga einnig að vera
auðþekt þar á auðugum hugsjónum
og hvers konar framför. Á þann hátt
eflið þið álit ykkar sjálfra og víð-
frægið þjóð vora og'skóla.
Lífið er ekki til þess að élta aura,
þó skylt sje aö vera efnalega sjálf-
stæður, og heldur ekki til þess að
leggjast í iðjuleysi og öskustó. Það
er of dýrmætt til þess. Lífið er til
þess að starfa, með þreki og trú-
mensku að einhverju góðu og göfugu
verki, einhverju, sem miðar til þess
að „hefja land og lýð“.
XIII. árg.
Það hafa að eins verið gefnar tvær
heilbrigðar lífsreglur. öllum hentar
ekki hin sama.
Önnur er þessi: Labora ! — Starfa
þú!
Hin: Ora et labora! — Biðjið og
iðjið!
Alþjóða hjálpartungan.
„Sub la verda standardo
venos la paco.“
Þ ö r f i n. — Oft hefur mannkyn-
inu verið þörf á alþjóða hjálparmáli,
en nú er því blátt áfram lífsnauðsyn
að fá einhverja þá tungu, sem getur
orðið sameiginleg eign allra þjóða.
áður mjög langt um líður. Vonandi
líður nú ekki á löngu — að minsta
kosti ekki mörg ár — unz friður
verður saminn með stórveldunum,
sem hafa hleypt öllum heiminum í
bál og brand, en hvort sá friður verð-
ur nema fárra ára friður, er ekki
gott að vita. Það er því miður helst
til margt, sem bendir á, að um var-
anlegan frið geti varla verið að ræða,
nema því að eins að Norðurálfu-
þjóðirnar gangi í bandalag. „Banda-
ríki Norðurálfu" hefur verið sú hug-
sjón, sem hina mestu friðarvini hef-
ur dreymt um, að leysa mundi heim-
inn úr ánauð ófriðarins og hins
„vopnaða friðar“. En friðarvinir og
forvígismenn bræðralagshreyfingar-
innar eiga við marga erfiðleika að
stríða. Það er margt, sem þarf að
taka tillit til. Þeir eru þó margir, sem
gera sjer von um að öll Norðurálfan
geti orðið eitt bandaríki í stjórnar-
farslegu tilliti, jafnvel þótt hver þjóð
geti orðið sem sjálfstæður ríkishluti,
eða í stuttumáli sagt: að í Norðurálfu
verði líkt stjórnarfyrirkomulag og í
Bandaríkjunum. En þar er í raun og
veru nokkuð ólíku saman að jafna.
Bandaríkjamenn mæltu allir á efna
og sömu tungu, svo að tortrygnin
og þjóðarrígurinn gátu ekki eins
þrifist í skúmaskotum misskilnings-
ins. Hjer í álfu má hins vegar gera
ráð fyrir að hin sundurleitu tungu-
mál verði löngum sem ljón á vegin-
um til friðar og fóstbræðralags meðal
þjóðanna. Það eitt er víst, og áreið-
anlegt, að engin þjóð eða að minsta
kosti engin stórþjóð, mun nokkru
sinni vilja unna annari þeirra hlunn-
inda, sem leiða af því, að eiga þá
tungu, sem yrði valdboðin alþjóða
hjálparmal. Þá er og hitt ekki hugs-
anlegra, að tungttr þjóðanna renni
svo smátt og smátt sanian, að úr
þeim verði ein allsherjar mállýska,
sent allir skildtt. Þess yrði liklega
langt að bíða, og mörg þjóða- og
jafnvel veraldar-ógæfan mundi geta
hlotist af misskilningnum, áður en
slíkt gæti átt sjer stað, ekki greið-
ara en tungunum hefur gengið að
renna saman með hinum ýmsu ná-
grannaþjóðum álfunnar alt.til þessa.
Hið eina, sem sýnist geta komið til
greina, er að þjóðirnar eignist sam-
eiginlegt hjálparmál, enda era nú
miklar líkur til að þær beri gæfu til
þess, áður langt um líður, því að ein
tunga, sem engin ein þjóð getur eign-
að sjer, fer nú sem kærkominn friðar-
boði um flest menningarlöndin.
Esperanto. — Það er hjálp-
armálið Esperanto, sem er nú óðum
að ryðja sjer til rúms; síðan árið
1887 er það kom fyrst fram á sjón-
arsviðið hefur það alt af unnið æ
meiri og meiri útbreiðslu, og að því
er sýnist hefur það rutt sjer lang-
mest til rúms hin síðari árin. Esper-
anto getur í raun og veru ekki heitið
tilbúið mál, heldur miklu fremur lif-
andi mál, þvi að það er samsett úr
orðaforða þeim, hefur dreifst um öll
menningarlöndin og á rót sína að
rekja til latínunnar. Esperanto-orðm
liía á vörum allra Norður- og Vest-
urálfuþjóða. Það er að eins málfræð-
in í Esperanto, sem er tilbúin og
gerð svo einföld og auðlærð, sem
framast má verða. Þar af leiðandi
er og verður Esperanto lang-auð-
lærðasta mál í heimi. Það hefur ver-
ið sagt unr Esperanto, að það líkist
ensku um setningaskipun, frönsku um
orðrætur, spönsku og ítölsku um
hljómfegurð og þýsku um gnægð
viðskeyta og forskeyta, sem gerir
málið svo auðugt og fljótlært, að
menn, sem hafa ekki lært nema ör-
lítinn orðaforða, geta talað um alla
heima og geima á því.
Esperantismin n.* — Hug-
myndin sem liggur til grundvallar
fyiir Esperanto-hreyfingunni er sú,
að vinna að þvi að útbreiða em-
hverja þá tungu, sem getur orðið
hjálparmál allra þjóða, án þess að
grípa inn í þjóðernislíf þeirra nje
bola tungum þeirra frá borði. Því
þar sem tungu einhverrar þjóðartekur
að hnigna eða hún að spillast, er eins
og allir vita, menningu hennar hætta
búið. Alþjóða hjálpartungan á að geta
gert mönnum, sem kunna ekki hver
annars tungu, fært að skilja hver
annan. Þar að auki er henni ætlað
að vera friðflytjandi í hinu opin-
bera lífi í löndum, þar sem sunom-
lyndar þjóðir heyja að heita má lát-
lausa tungumálabaráttu. Á alþjóða-
tungunni ætti að gefa út þau rit sem
allar þjóðir gætu haft sameiginlegan
haga af að kynnast.
En þar eð það er sýnt, að ekki er
til neins að veita nokkurri þjóðar-
tungu óskift fylgi, til þess að gera
hana að alþjóðatungu, og allar til-
raunir til þess að búa til mál
hafa mistekist, þá hafa vinir
hjálpartungu-hugmyndarinnar skipað
sjer umhverfis Esperanto, i því skyni
að útbreiða það og auðga bókmentir
þess. Og þeim er þegar orðið það
ljóst. að hjer þarf verklegra fram-
kvæmda við, í stað þess að elta ól-
ar við málfræðislegar „umþenking-
ar“ og firrur. Esperanto hefur nú
þegar verið reynt .i öllum greinum
og notkun þess aukist stórum nteð
ári hverju.
Dr. L. L. Z a tn e n h o f. — Höf-
undur hjálparmálsins, Esperanto, var
pólskur augnlæknir, dr. Zamenhof að
nafni, fæddur árið 1859. Hann var
Gyðingur að ætt. í fæðingarborg
hans, Bjelostok, voru hæði Rússar,
Pólverjar, Þjóðverjar og Gyðingar.
Þeir töluðu hver sitt móðurmál, og
þar eð þeir skildu illa hverir aðra,
þá var afleiðingin sú, að úlfúð og
flokkadráttur átti sjer helst til mikið
stað með borgarbúum. Zamenhof
rann mjög til rifja að sjá hvemig
skilningsskorturinn eða öllu heldur
misskilningurinn stóð allri góðri
samvinnu fyrir þrifum. Alstaðar varð
vart við megna tortrygni og óvild.
„Mjer var kent,“ sagði Zamenhof,
,.að allir menn væru bræður, en undir
eins og jeg kom út fyrir dyrnar,
komst jeg að raun um, að engir menn
voru til, það voru alt saman Rúss-
ar og Pólverjar, Þjóðverjar og Gyð-
ingar o. s. frv.“ Það var þetta, sem
kom honum til þess að vinna að því
að safna saman þeim orðum, scm eru
algengust i Evrópumálum, og móta
þannig eitt mál, sem væri öllum öðr-
um málum auðlærðara. Þetta hefur
honum tekist svo snildarlega, að Es-
perantó-málfræðina er hverjum með-
algreindum manni vorkunnarlaust að
læra á hálfri klukkustund, ef hann
hefur lært áður rækilega málfræði
síns eigin móðurmáls. Málfræðin er
sem sje ekki nema sextán smáreglur.
Eins og nærri má geta hÖfðu Es-
perantistar miklar mætur á Zamen-
hof og kölluðu hann iðulega „la maj-
£tro“, þ.. e. meistarann. En Zamenhof
var ekki meira en svo um alt þetta
dálæti gefið, og afsalaði sjer þegat*
a fyrsta alþjóðafundinum Öllum sjer-
rjettindum yfir málintl, svo að liann
hafði ekki fremur en aðrir heimild tn
að breyta nokkuð grundvallaratrið-
11111 bess- °§f grundvallaratriðum þess
verður ekki breytt, að minsta kosti
ekki fyr en stjórnarvöld aílra þjóða
kæmu sjer saman um að gera Esper-
* Sjá: La Deklaracio pri Esperan-
tismo. Óficiale teksto de Buljonja
kongreso.