Lögrétta - 15.01.1919, Blaðsíða 2

4
LÖGRJETTA
LÖGRJETTA kemur út á hverjum mið-
vikudegi, og auk þess aukablöð við og við,
minst 60 blöð alls á ári. Verð kr. 7.50 árg. i
Islandi, erltndis kr. 10.00. Gjalddagi 1. júli.
fslensk Iramlli ng Onir.
Quid mihi proposuerim ?
Ita philosophari ut sapientior
efficiatur humanitas.
I.
Árangri af 17 ára rannsóknum
má segja frá í nokkrum stuttum
greinum, þannig að nægi, ef þegið
verður, til að koma málunum í
rjett horf.
1. Svefninn er sambandsástand.
í svefni fer fram nokkurs konar
magnan eða hleðsla (charge, Lad-
ung) taugakerfisins.
2. Draumlífið er einn þáttur
þessarar hleðslu. J?að er þannig til
komið, að hinn sofandi fær með-
vitund annars, sem vakir (meðvit-
und annars inducerast í honum;
bioinduktion). Draumgjafa kalla
jeg þann, sem draumurinn er frá,
og svarar hann til agentsins eða
gjörandans í sálufjelagstilraunum
þeim, sem fyrirburðarannsóknafje-
lagið enska (S. P. R.) hefir látið
gera, en sofandinn til recipientsins
eða viðtakandans; (sjá ritgerðina
„Á Bröttubrekku“ hjer i blaðinu
júni og júli 1918.
3. Draumgjafinn á heima á öðr-
um hnetti. Af því sem jeg segi,
mun þetta þykja einna ótrúlegast,
enda hefir það ekki verið auðfund-
ið. En þó veit jeg þetta eins víst
og að jeg sit hjer og skrifa. Mun
sú sannfæring, að ekki sje að
marka þetta mál mitt, reynast ekki
holl þeim sem hafa, því að hjer
ræðir um höfuðatriði mannlegrar
þekkingar. J?að er ekki auðvelt að
nefna það, sem furðulegar komi
fyrir en þetta, að heili vor skuli
gera sjer myndir eigi einungis af
því, sem vor eigin augu sjá, held-
ur einnig af því, sem augu annara
sjá, og það þó að þessir aðrir eigi
heima á öðrum stjörnum.
4. Meðvitund draumgjafans af-
lagast í heila dreymandans eftir
lögmálum, sem að nokkru leyti eru
fundin.
6. Áhrif annara ráða mjög miklu
um það, við hvaða draumgjafa
sambandið verður og hversu ófull-
komið það er eða fullkomið.
6. Víxlmagnan á sjer stað manna
á milli (eða afmagnan eða örmagn-
an), víxlíleiðing, mutual induction.
Ástand mannfjelags er að mjög
miklu leyti undir því komið, hvern-
ig þessum áhrifum er háttað. J?ví
meir sem gætir áhrifanna frá bestu
mönnunum, og því meira fylgisem
þeir hafa, því betra er mannfjelag-
ið. J?ví verra sem mannfjelagið er,
því meir gætir áhrifanna frá hin-
um verstu, og því meira fylgi hafa
þeir. í mjög ófullkomnum mann-
fjelögum, hafa mennstundumtekið
þá, sem bestir voru og mest reið
á að fylgja að málum, bundið þá
við staur og brent þá lifandi, grun-
lausir um, að þeir voru að gera það,
sem allraháskalegast verður unn-
ið. Spekingurinn Seneca hefur
merkilega rjett fyrir sjer, þar sem
hann segir, að mönnum fari fram
á samfundum við vitringinn, jafn-
vel þó að hann segi ekki neitt. En
þó hljóta menn því að eins gott af
vitringnum, að þeir haldi ekki að
hann sje vitfirringur, einsog stund-
um hefir komið fyrir. Sje mönnum
sagt rjett til um vandfama léið, og
ásetji þeir sjer að fara nú einmitt
ekki eftir tilsögninni, þá fer illa
fjrrir þeim; stoðar ekki þó að sá
sje vitur og vilji vel, sem til sagði,
ef ekki er þegið.
7. Sambandsástand andamiðils-
ins er í aðalatriði sama eðlis og
vanalegur svefn. Að miðillinn tekst
á loft (levitation; hafning) eða lýs-
ir af andliti hans, er afleiðing
magnanar eða hleðslu sem er líks
eðlis og vanaleg svefnmagnan.
Sannindi þessi sem endi munu
gera á allri dulstefnu og dulrænu
(mysticismus; mystik), hef jeg
fundið með samskonar hugarstarfi,
greiningu og tengingu hugmynda
og athugana sem hafa varð, til þess
að finna að bergtegund, sem fram-
úrskarandi j arðfræðingar höfðu tal-
ið eldfjallamóberg, er jökulmynd-
un sumt, en brotaberg (Reibungs-
breccie) annað. Hin vísindalega
aðferð er í aðalatriði hin sama,
hvað sem rannsakað er, og afrek
manna i vísindum verða mest und-
ir því komin hversu þeim gengur
að bera saman og finna hvað er
líkt og hvað ólíkt.
8. „Andinn“ sem talar fyrir
munn miðilsins er samskonar vera
og draumgjafinn. pegar sofandi
maður segir „jeg“ þá á það „jeg“
ekki við manninn sem liggur og
sefur, heldur við draumgjafann.
Og eins er um miðilinn í sam-
bandsástandi. Og á sama hátt seg-
ir hinn svafði (hypnotiseraði):
„því er verið að láta salt upp í
mig“, þó að það sje alls ekki á
hans tungu heldur svafnisins sem
við saltið kemur.
9. Draumheimur vor er sama
sem andaheimur miðilsins.
10. Einhvemtíma mun svo þykja
sem það sje í augum uppi að anda-
heimur miðilsins er lifheimur ann-
ara hnatta. Die „Geisterwelt“ der
Spiritisten ist die Lebewelt andr-
er Erdsterne.
11. Áhrif annara, þeirra sem
svefja eða hafa svafið miðilinn,
ráða því við hvaða „anda“ sam-
band fæst og hvernig því verður
háttað. Áhrifin frá fundarmönn-
um (the sitters) á miðilinn, ráða
því hvaða „andi“ fer i miðilinn og
hvernig sambandið verður.
12. Paranoia og Hysteri eru sam-
bandsveikindi, (Induktionskrank-
heiten).
13. Es ist doch an der Zeit das
bioradiative Aufeinanderwirken
der Lebewesen, auch von Stern zu
Stem, einzusehen. Á annaristjörnu,
1914). .
II.
Merkur íslendingur í Kaup-
mannahöfn skrifar fyrir nokkrum
árum merkum manni í Rvíkáþessa
leið: „tilvera okkar litlu þjóðar er
i augum þeirra [stórþjóðanna]
mjög lítils virði — þó við sjálfir
sjeum nú búnir að rembast upp í
þá ímyndun í einangruninni, að við
sjeum ósköp þýðingarmikill þáttur
í heimsmenningunni.“ (Lögrj. 28.
okt. 1914).
þetta eru eftirtektarverð orð,
fyrir ýmsra hluta sakir, og satt er
það, að íslenskt þjóðerni hefur ekki
af stórþjóðunum verið talið þýð-
ingarmikið. En verra er þó, að ein
af smáþjóðunum hefur ekki metið
islenskt þjóðerni sem skyldi, sú
smáþjóðin sem heitir íslendingar;
hefur sú þjóð aldrei látið sjer til
hugar koma, að íslensk menning
gæti orðið þýðingarmikill þáttur
heimsmenningarinnar. Og þó er
það víst, að annaðhvort verðum
vjer að sætta oss við þá tilhugsun,
að íslenskt þjóðemi sje dauða-
dæmt, og ekki langt lokanna að
bíða, eða vjer verðum að sýna, að
íslenska þjóðin geti, þó lítil sje, átt
þýðingarinikinn og ómissandi þátt
i heimsmenningunni.
III.
Og vjer getum sýnt það. Ef þjóð-
in þorir. Einmitt eins og kveðið
hefur einn af ágætustu útlögum
þessarar þjóðar:
Veit þá engi að eyjan hvita
á sjer enn vor ef fólkið þorir.
J?að sem þjóðin þarf að þora er
að skilja og sýna hvað það þýðir,
að norræn tunga væri nú liðin und-
ir lok, ef ekki hefðu forfeður vorir
haft þrek til að fara að byggja
þessa erfiðu úthafseyju; skilja og
sýna, að íslensk tunga hefir alveg
sjerstakt gildi fyrir alt mannkyn,
og að endurreisa verður þá tungu
á Norðurlöndum, í Noregi fyrst.
þjóðin verður að þora að hætta að
líta á sjálfa sig með útlendri lítils-
virðingu og útlendum misskiln-
ingi. Menn varist að halda að þetta
sje sagt til þess, að vekja óvild til
útlendra manna einungis af þvi, að
þeir sjeu útlendingar. Og varast
skulu menn að halda að jeg vilji
hvetja menn til að dást að nokkru
einungis vegna þess að það sje ís-
lenskt. En vjer, sem hjer erum upp
vaxnir, og hjer eigum vorar ættir,
megum ekki, þegar vjer dæmum
þjóðina, gleyma þeim örðugleik-
um, sem hafa tekið meir en fet af
hæðinni og meir en hálft aflið, þó
að þeir, sem vaxnir eru upp í betri
löndum, dæmi oss án þess að muna
eftir þessu.
Og svo kemur það sem erfiðast
verður þeirri þjóð, sem hefur svo
lítils metið íslenska vísindamenn.
J?jóðin verður að þora að vera ekki
alveg sannfærð um, að það sje
vitfirring, þegar sagt er, að hjer á
landi hafi fundin verið merkilegri
sannindi, en nokkur, sem kunn
voru áður; að íslensk heimspeki
muni fá meiri þýðingu en nokkur
önnur, sem fram hefir komið á
jörðu hjer.
íslensk heimspeki hefur ennþá
álíka mikið fylgi og fagnaðarboð-
skapur Brúnós fekk um hans daga,
hinn merkilegasti, sem mannkyni
vorrar jarðar hafði fluttur verið.
Eða með öðrum orðum, alls ekkert.
En þegar þar verður tekið undir
með skynsemd, þegar menn vilja
þiggja þann sannleik, sem fund-
inn hefir verið handa þeim, þá
munu á nokkrum áratugum verða
meiri breytingar til batnaðar á
högum mannkynsins, en um aldir
áður.
Veit þá engi að eyjan hvíta
á sjer enn vor ef fólkið þorir
guði að treysta, hlekki hrista,
hlýða rjettu, góðs að bíða.
IV.
íslendingar fundu fyrstir hvítra
manna Vesturheim. petta kom að
vísu ekki að notum, landnámið
mistókst einnig þar um sinn. En
þó er þessi uppgötvun íslendinga
afareftirtektarverð. Og góðs viti
þykir mjer það, að eini sonur ís-
lenskra foreldra, sem heimsfrægð
hefir áunnið sjer, hefir ágætur orð-
ið einmitt af því, að halda áfram
þessu forníslenska fyrirtæki, að
uppgötva Ameríku. petta ætti að
greiða fyrir skilningi á því, að af
íslendingum megi vænta landa-
funda svo bragð sje að. Og þar sem
er sú uppgötvun, að það, sem menn
hafa haldið andaheim og annan
heim, sje í raun rjettri þessi heim-
ur, þá er að vísu einnig um landa-
fundi að ræða, a sort of cosmogeo-
graphical discovery, og torfærurn-
ar sem sigra þurfti til þess að finna
þau lönd, geta ef til vill jafnast á
við sumar þær, sem fyrir hafa orð-
ið i annarskonar landaleitum. Og
það mun sýna sig, að engum mun
það verða fært, öðruvísi en rang-
lega, að neita þvi, að sú þjóð, er
slíkan landnámshug hefur sýnt
sem íslendingar, muni, þó lítil sje,
eiga ekki einskisverðan þátt í
heimsmenningunni. Vil jeg nú fá
íslendinga til að taka þátt í þessu
landnámi með m jer, eða heimsnámi.
Má nú segja fyrir sigurinn og vor-
ið, þó að hretinu versta sje ekki af-
Ijett enn þá til fulls, og ennþá ver-
ið á glötunarvegi. Ef til vill munu
sumir dæma gætilegar um það, sem
hjer er sagt, ef jeg get þess, að í
brjefi til Kauprnannahafnar vorið
1914, sagði jeg að búast mætti við
stórtíðindum og illum („overalt
forestaar der Katastrofer“, voru
orðin). Var þetta ályktun en ekki
spádómur, og virðist mjer það sem
síðan hefur fram komið, benda til
þess, að í verulegum atriðum hafi
verið rjett skilið, hvert þjóðhagir
stefndu.
V.
Sumt af því sem um ræðir, er
nú auðvelt orðið að rannsaka, hjá
því sem áður var, meðan ófengin
var þekking á undirstöðuatriðum.
Vil jeg skora á háskóla íslands að
hefja þar rannsóknir. Mundi slíkt
fyrirtæki reynast giftusamlegra en
menn grunar; en á hinn veginn ef
ekki er gert fyrir orð mín. það
sem jeg á við, er einkum rannsókn
á lögmáli því sem 11. gr. skýrir frá.
Verði á rannsóknafundi menn sem
skilja að jeg hef rjett fyrir mjer —
en til þess þarf ekki annað en það
sem á útlendu máli heitir geni og
að vísu er meira um hjerenmargur
hyggur — þá mun „andinn“ sem
„kemur í“ miðilinn segja að hann
eigi heima á annari stjörnu, og tala
stórfróðlega. Verði fundarmenn
(the sitters) eingöngu læknar, þá
mun tal miðilsins gefa tilefni til at-
liugana sem mjög fróðlegt verður
að bera saman við það sem þeir
„andar“ segja, sem kæmu ef fund-
armenn væru eingöngu prestar t.
a. m. og tryðu á anda og andaheim.
Að reyna og rannsaka er eina
leiðin. Tilraunirnar væri held jeg
best að fá að gera á Marconistöð-
inni. Og það sem mest ríður á er
hið frjálsa hugarfar hins mentaða
manns; að vera það sem Kepler
táknaði með orðunum animo liber;
vera ekki svo tjóðraður af óleyfi-
legum fyrirframsannfæringum að
með því sje loku skotið fyrir að
komist verði að sannleikanum.
Helgi Pjeturss.
Grænland.
Eftir Jón Dúason.
IL'
Það eru til samhangandi veður-
athuganir frá öllum hinum helstu ný-
lendum Dana, og eru þær gefnar út
árlega í „Meteorologisk Aarbog“. Viö
nýlendurnar á sunnanveröu Græn-
landi er veSráttan lík og á Noröur-
landi. En þess ber aS gæta, at5 ný-
lendumar eöa skrælingjaþorpin eru
öll úti á annesjum eSa á eyjum úti
fyrir landi. Inni í dölunum viö innan-
verSa firöina, þar sem norræna byg5-
in var til forna, er víöast engin bygö
og þaöan eru engar samanhangandi
mælingar. En einstakar mælingar
manna, sem veriS hafa þar á ferð,
sýna, aö inni í dölunum geta komiS
miklir hitar á sumrum og þaö jafn-
vel þótt tekiS sje tillit til þess, hve
sveitirnar liggja sunnarlega. Lofts-
lagið inni í dölunum er einnig mjog
þurt, svo aS hey mundi breiskjast þar
á skömmum tíma í sumarhitanum,
þegar þurt er veöur. AS vetrinum er
trúlegt, að hitastigiö inni í dölunum
sje líkt og í sveitunum norðanlands.
Sólarhitans gætir sem sje minna þá,
fyr en fram á kemur. Allir, sem rann-
sakað hafa jurtagróðurinn inni í döl-
unum ljúka upp einum munni um,
aö hann beri þess vott, aö loftslagiö
sje mjög þurt. Þennan þurk kenna
menn nálægö viS jökulinn, af því
mikil úrkoma falli niöur á honum.*
Þótt ekki sjeu til samanhangandi veS-
urathuganir úr dölunum, má þó gera
sjer nokkra grein fyrir veSráttunni
þar meS því aS bera saman mælingar
frá stöSum, sem eru á sama breiddar-
stigi, en á mismunandi fjarlægS frá
ströndinni. Þetta hefur próf. L. Kol-
derup Rosenvinge gert í „Meddelelser
om Grönland" XV, en athuganir hans
ná einnig yfir staSi á mismunandi
breiddarstigi. NiSurstaSan er tiltölu-
lega mikill munur á loftslagi, meS
breyttri fjarl. frá ströndinni. Þetta
á ekki síst heima um úrkomuna. Til
aS sýna þetta, skal jeg taka upp töl-
urnar frá GóSvon og Kornok, sem er
á sama breiddarstigi og GóSvon, en
5 mílum innar viS fjörSinn. í Kornok
er úrkoman helmingi minni en í Góð-
von (381 móti 673) og þokudagarnir
nærri þriöjungi færri (20 móti 55).
Prof. L. Kolderup Rosenvinge segit
um þokuna í „Meddel. om Grönland'*
XV., s. 98: „Einkum er vert aS veita
þokunni eftirtekt. Oft má sjá þokuna '
grúfa sig yfir skergarSinum eSa jafn-
vel yfir meira eSa minna af útkjálk-
unum, en hiS innra í landinu er heitt
sólskin og heiSríkja. Og þegar heiS-
myrkriö Ieitar inn yfir landiS, getui
oft aö líta, hvernig þaS stöSvast viö
fjöllin og leysist upp, þegar þaö leit-
ast viö aS skríöa yfir þau og ná inn
í landið.“ Úr ritgerö eftir Willaume-
Jantsen, deildarstjóra viö veöurat-
hugunarstöSina í Höfn, skal þetta til-
fært um veðráttuna á Grænlandi:
, Þoka er ekki tíö nema á vissum
svæSum á Vestur-Grænlandi. ÞaS er
staSreynd, aö þokan kemur mjög
mismunandi oft fyrir, eftir því, hvort
staöurinn er langt eða skamt frá haf-
inu. Oft grúfir ísköld þoka yfir sker-
garöinum og samtímis er heiöur him-
—..... *
* Á íslandi er snjólínan hæst norS-
an viö Vatnajökul, einmitt af somu
•ástæðum.
in og hita-sólskin í innri hluta fjarS-
anna. Þetta á sjer einkum stað á
Suöur-Grænlandi, og á þaS bendir
einnig, hve fáir þokudagar eru í Kor-
nok í samanburSi við Góövon........
MeSal-vindhraSinn er lágur á Vestur-
Grænlandi, aS eins milli andvara og
kalda; það er sem sje oft kyrt veöur.
ÞaS koma þó stundum hvassir storm-
ar, einkum þegar lágmörk (minima)
reika fram hjá. Þeir eru tíðastir aS
vetrinum, og þá er einkar hætt viS
því aS loftvogin veröi iyrir miklum
breytingum. ViS hinar oftnefndu
stöSvar er tala stormdaga (hraSi 5
—6, eftir stiga 0—6) 7 til 10 á ári.
ÞaS eru einkum suörænir og aust-
rænir vindar, sem verSa aS stormi.“
— ÞaS er fjallaþeyrinn, sem hann
á við. :— Einkennilegt er þaS, að
fornar vegalengdir eru taldar, svo og
svo margra daga róSri, —■ ef menn
fara eitthvaS á sjó, þá er róiS. —
Líklega af því, aö þaS hafi vam-
aS byr. — Konungsskuggsjá talar og
um logn og veöurblíSu á Grænlandi.
LogniS stafar líklega af því, aS stöð-
ugt hvílir hámark (maxima) yfir
jöklinum. Inni í dölunum er nálega
ætíS logn, þótt nokkurt gráS sje úti
á annesjum.
Fjallaþeyr veröur til á þann hátt,
aS suSrænir og austrænir vindar,
þrungnir vatnsgufu, blása af Atlants-
hafi vestur yfir grænlenska hálend-
iö. Þvi hærra, sem loftiS stígur upp,
verSur þrýstingurinn á því minni, og
þenst þaS þvi út. ViS útþensluna
kælist þaS og gufan í því þjettist og
fellur niSur. ViS þaS losnar sá hiti,
sem bundist hefur, þegar vatniS
breyttist i gufu, svo loftiS kólnar
minna, en þaS mundi hafa gert gufu-
laust. Þegar loftiö steypist niður af
hálendinu, eykst þrýstingurinn á því,
svo þaS þjettist pg hitnar jafn mikiö
eins og þaS mundi hafa kólnaS viö
aS stiga upp sömu hæö gufulaust.
Hiti austanvindarins verSur því sem
næst hita loftsins yfir Atlantshafinu,
aö viöbættu hitamagni gufunnar, sem
í því var. Þó missir loftiS ofurlítmu
hita viS aö blása yfir jökulinn. Fjalla-
þeyrinn er mjög þur og heitur og
leysinn snjóinn i skyndi aö vetrinum.
MikiS af snævatninu tekur hann upp
í sig, svo vatnavextir veröa minni
af leysingunni en vænta mætti.
Fjallavindar þessir eru tíöir á
Grænlandi, einkum aö vetrinum. Þeir
milda loftslagiö, en þeir mundu vera
til mikilla nytsemda, af því þer leysa
burtu snjóinn úr högunum, ef ein-
hver skepna væri til aö hleypa á beit
í gömlu bygSunum. Snjókoma er
einnig miklu minni inni í sveitunum
en úti viS sjó, og þaS snjóar víst
varla til muna nema á norðvestan átt.
Egill Þórhallason segir um einn dal
í Vestribygð: „ÞaS fellur hjer, eins
og í öllum firSinum, örlítill snjór, því
þar sem ekki snjóar, svo teljandi sje
nema á norSan átt, þá ber þaS ekki
sjaldan viS, aS jöröin sje hjer auð,
þótt mikill snjór sje úti viS strönd-
ina.“ Skrælingjar segja, aS inni í
dölunum í Eystribygö sje lítill snjór
á vetrum. í EiríkisfirSi segja þeir
aö sje aldrei snjór, af því að vindur-
nin feyki óöara öllum snjó burtu,
sem þar falli á jörSu. — Kapt. Daníel
Bruun, sem rannsakaö hefur manna
mest fornar leifar norSurlandabúa á
Grænlandi og sjera Poul Vibæk, sem
lengi hefur verið prestur í Júlíönu-
von, æ'tla aS sauöfje muni geta geng-
ib mikið sjálfala inni í dölunum. Ým-
islegt bendir til þess, aS ekki hafi
veriö til hús yfir alt fjeS þar í fyrnd-
inni. — 200 íslenskar ær, sem fluttar
voru til reynslu til Júlíönuvonar
haustiS 1915, gengu þar aö mestu úti
allan næsta vetur (1915—1916).
Komust vel af og voru allar meö
lömbum um vorið. SumariS 1915
haföi þó þetta fje mætt miklum
hrakningum heima á íslandi, löngum
rekstrum norSan af landi, þvi næst
vöktun í holtunum viS Reykjavík og
loks sjóferS til Grænlands undir vet-
urinn. Júlíönuvon er þó ytst úti á
skagatá í EystríbygS, þar sem fremur
öðrum stööum er snjór og ótíS.
Nokkrir Skrælingjar, sem búa á
gamla biskupssetrinu, GörSum, hafa
víst einar 7 kýr og ætla þeir þeim
ótrúlega lítil fóSur, enda veröa oft
heylausir.
III.
1 gróöurríkinu kemur fram tilsvar-
andi munur milli nesja og dala og í
veðráttunni. Gróöur á útnesjum á
Grænlandi, jafnvel í EystribygS, er
líklega enn ömurlegri en á útnesjum
á íslandi. Rink segir, aS ís og þoka
drepi þar allan gróður. Þess hefur