Lögrétta - 21.05.1919, Síða 1

Útgefandi og ritstjóri:
ÞORST. GÍSLASON.
Þingholtsstræti 17.
Talsími 178.
AfgreiSslu- og innheimtum.:
ÞÓR. B. ÞORLÁKSSON.
Bankastræti 11.
Talsími 359.
Nr. 21
Klæðaverslun
H. Anderseri & Sön
Aðalstræti 16.
Stofnsett 1888. Sími 32.
—0—•
Þar eru fötin saumuð flest.
Þar eru fataefnin best.
Minnisvarðasjóður
Eggerts Ólafssonar.
Á aöalfundi Hins íslenska náttúru-
fræSisfjelags, 5. febr. 1916, var sam-
þykt, að leitaö skyldi samskota um
land alt, til þess aö koma upp sjóði
til minningar um Eggert Ólafsson.
Hlutverk þessa sjóös á aö vera aö
halda áfram þeim störfum, sem Egg-
ert Ólafsson helgaöi krafta sína. Eink-
um er sjóönum ætlað aö byggja ofan
á þá undirstöðu, sem ódauölega bók-
in, ferðabók þeirra Eggerts og
Bjarna, hefur markaö í náttúrufræö-
isrannsóknum á íslandi.
Náttúrufræöisfjelagiö skipaöi nefnd
manna til þes^ aö standa fyrir sam-
skotum til sjóðsins. Nefndin ljet
prenta alllanga grein um íslenska
náttúrufræöi og Eggert Ólafsson í
blööunflm. í janúarmánuði 1917 var
sjerprent af grein þessari, ásamt
prentuöu sendibrjefi, sent um land
alt til einstakra manna (um 400) og
íjelaga. Sjóöurinn var stofnaöur 29.
desember 1916 meö 100 kr. gjöf frá
formanni nefndarinnar, EggertBriem.
Samskot hafa ekki veriö byrjuö
fyrir alvöru enn þá, en ofurlítið hefur
þó veriö byrjaö í Reykjavík, á Akur-
eyri og ísafirði.
Árið 1917 safnaöist x tillögum frá
einstökum mönnum og fjelögum í
Reykjavik kr. 220,00 og er þar meö
talin gjöf frá „Reykjavik Biograf-
theater", 3. des. 1917 kr. 40,90. Áriö
1918 var gengið meö lista rneðal
manna í Rvík í febrúar og rnarts, og
safnaöist þá alls kr. 825.05, aö meö-
töldum árstillögum frá Náttúrufræð-
isfjelaginu og einstölcum mönnum'
Hæstir gefendur voru: Guðmundur
Magnússon prófessor kr. ioo,oo,Nátt-
úrufræðisfjelagiö kr. 100,00 og Pjetur
Halldórsson bóksali kr. 50,00. Á þessu
ári voru mjer afhentar kr. 15.5°, frá
Ungmennafjeláginu Dreng i Kjós, og
kr. 40.00 frá Steini Emilssyni, er hann
hafði safnað meö fyrirlestrum til
sveita.
Á Akureyri hefur Stefán Stefáns-
son skólameistari staöiö fyrir fjár-
söfnun til sjóösins. Áriö 1918 sáfnaöi
hann kr. 411.36. Hæöstu gefendur
voru Akureyrarbio kr. 89.90, Ung-
mennafjelag Akureyrar kr. 106.56,
Stefán skólameistari kr. 200,00 (tvö
árstillög).
Svo var til ætlast, aö fjársöfnun til
sióösins yröi í stærri stíl en áöur í
Reykjavík x. desember 1918. En úr
því varö ekki, því aö um þaö leyti
var bærinn í greipum inflúensunnar.
En á Akureyri voru ekki veikindi
urn. þaö leyti. Stefán skólameistari
safnaöi því talsverðu eöa kr. x 100,10
(samkvæmt símskeyti 16. febr.),
Hæstu gefendur voru: Ragnar Ólafs-
son konsúll kr. 5Ö0.00, Leikfjelag Ak-
ureyrar: kr. 355,00, skólameistari
'sjálfur 200 kr. (tvö árstillög) og Pjet-
ur Pjetursson kaupmaður kr. 50.00.
Á ísafiröi stendur Eiríkur Kjei'úlf
læknir fyrir fjársöfnun til sjóösins.
Ymsir hafa þar orðið vel viö og lofað
aö styrkja sjóöinn og mun þess nánar
getið síöar.
Eignir sjóösins eru sern stendur
(auk þess, er lofaö hefur verið á Isa-
firöi), í Reykjavík kr. 1640.54, og á
Akureyri kr. II 10.00. Eftir atvikum
verður aö telja þetta frernur góöa
byrjun. En nú veröur farið aö heröa
á fjársöfnuninni, því aö óðum stytt-
ist tíminn og árið 1926 á sjóðurinn
Reykjavík 21. maí 1919.
XIV. ár.
ISLANDS
elsta toesta birgasta
Timburverslun
e r
Selur góðar vörur. — Verð hvergi lægra.
w Mikill aisláttur aí störsölu.
aö vera oröinn svo stór, aö hann geti
tekiö myndarlega til starfa. Þaö er
ekki auðvelt aö nefna neina ákveöna
upphæð, en ekki þætti rnjer íslend-
ingar meta Eggert Ólafsson ofmikils,
þótt sjóðurinn væri urn 500.000 kr.
1926. Ef samskotin gætu oröiö nægi-
lega alrnenn, ætti ekki að vera erfitt
aö safna þessari upphæö eöa jafnvel
meiru fje. —• Þaö sjest best 1. des-
ernber 1926, hvort þjóöin kann að
meta Eggert Ólafsson maklega. Jeg
efast alls-ekki um þaö, og jeg vona,
aö stjórn landsins liggi ekki á liöi
sínu, því aö henni er skylt aö styrkja
þetta fyrirtæki.
Þeir, sem á einn eöa annan hátt
vilja styrkja sjóöinn eöa æskja að
kynnast þessu málefni frekar, eru
beðnir aö snúa sjer til mín.
Helgi Jónsson.
Suður-Jótland.
Eftir Holger Wiehe.
III.
Aðalorsakir óhamingju Suður-Jót-
lands eru, aö því var snemma skift
milli ýmsra landsstjóra, með því aö
konungar tóku upp á aö gefa þaö eöa
hluta þess einum eða .fleirunx bræðra
sinna aö ljeni,, og því næst hið afar-
oheppilega samband þess viö Holt-
setaland. Var það óhappauppátæki í
nieira lagi, þegar Danakonungar fóru
aö seilast suöur á bóginn til Holt-
setalands og lengra. Sambandið viö
Holtsetaland var óeðlilegt og hættu-
legt; þaö dró úr bolnxagni Dana, og
það má segja, aö þaö lxafi verið ein
orsök til þ'ess, að Danir rnistu skánsku
hjeruðin (Skán, Halland og Bleking),
og hefur sá missir veriö mestur, sem
Danir hafa oröið fyrir; enda hefur
hann áreiöanlega verið frumorsökin
aö missi Suöur-Jótlands (og Holt-
setalands).
Frá alda ööli hefur veriö herskátt
í Suður-Jótlandi af ýmsum þjóðúnx.
Hafa Danir altaf oröiö aö halda uppi
sterkri vörn ]xar suöur frá. Þégar
slælega var varist fór oft illa. Suöur-
hluti landsins var ósjaldan í hers
höndum. En hins vegar tóku Danir
líka oft rögg á sig, og ráku óvinina
íif höndurn sjer. Hjer ljet Þyri drotn-
ing Danmerkurbót reisa Danavii'ki,
sem frægt hefur oröið í sögu Dana
og „holdt sá rnangen törn“. Sonur
hennar Sveinn tjúguskegg bætti við
Danavirki, ljet reisa nýjan þvergarö
frá Danavirkisvatni til Haðarbæjar-
ións. Á Hlýrskógsheiöi, skamt norö-
ur frá Heiðabæ, var háö einhver hin
írægasta orusta á Noröurlöndum:
„Þar sigraði Magnús (góöi) kon-
ungr meö heilagleik ok jarteikna-
gjcirö Ólafs konungs fööur síns ok
drap þár ógrynni hers heiöinna
manna (þ, e. Vinda)“, segir í Knyt-
linga sögu. — Seinna varð Knútur
lávarður ötull landvarnarmaöur þar
suður frá, og sonur hans Valdimar
konungur fetaöi í spor hans vel og
dyggilega, meö aðstoð Ábsalons
erkibiskups. Reisti lxann hinn stóra
Valdimarsmúr viö Danavirki. En
þegar afturför varö á stjórn. Dan-
merkur ríkis, gætti þess einkum á
Suður-Jótlandi. Þá hófst ósiöúr sá,
að skilja Iandið frá Danmörku og
gefa þaö ýmsurn aö sjerstöku ljeni.
Oft var ófriður rnilli konungs og her-
toga, sem oft og einatt sótt liösinni
til Holtseta. Hertogarnir fóru líka aö
mægjast við Holtsetagreifana, er þá
Ijetu ekki standa á sjer, en notuðu
tækifæriö til þess að troöa sjer inn.
Snemma fór aö bera á afleiðingum
þessa óheillasambands. 1243 gaf Abel
hertogi bænum Tönder bæjarskrá,
sem var sniöin eftir Lýbikurjetti.
1260 var alt landiö rnilli Sljesvíkur
og Egöu veösett Holtsetagreifunum,
og Geirharður greifi flutti sig frá
Itzeho aö Rögnvaldsborg (Rens-
borg). Nú dreifðust holtsetskir aöals-
rnenn út um landið og fluttu meö sjer
þýska siöi og þýskt mál. Greifinn,
er síðar varö ríkisstjóri allrar Dan-
roerkur, geröi Suöur-Jótland aö arf-
gengu ljeni í Schauenborgar-ættinni.
En þá birti aftur. Níels Ebbason
yó greifann hinn kollótta, og Valdi-
mar þriðji Kristóforusson safnaöi aft-
ur hinum sundruöu löndum Dana, aö
Suöur-Jótlandi undanskifdu. Hann dó
skyndilega. Ekki heldur Margrjetu
dóttur hans, hinum fræga kvenkon-
nngi, tókst aö innlima Suðui'-Jótland
aftur. Þó varö henni nokkuö ágengt.
Ilún keypti ög leysti inn hallir og
lijeruð, bæi og borgir, og innskots-
svæöin svonefndu voru henni aö
þakka. Lágu þau undir konungsríkiö,
og ,við Kílarfriöinn 1864 hlutu Dan-
ir átta hertogahreppa suöur frá Kald-
angri, svæöi kringum Rípa-innskots-
svæðiö og eyjuna Erri í uppbót fyrir
innskotssvæöin sunnar. Eftirrennari
hennar„ Eiríkur frá Vindlandi, átti
i sífeldum brösurn viö „greifana“
Suður-Jótland var honunx dæixx^ tvis-
var, í síðara skiftiö af Sigmundi
keisara. En þaö stoöaöi lítið; eftir-
rnaöur hans Kristófórus frá Bæjai’a-
landi veitti aftur ,,greifúnum“ Suður-
Jótland að ljeni Og nú byrjaði þýsk-
un suðurhluta Suöur-Jótlands fyrir
alvöru; þýska varö stjórnar- og ern-
bættismannanxál. Bæjarlögin, er upp-
haflega voru sarnin á dönsku eöa
latínu, voru þýdd á lágþýsku, og lág-
þýska varð munnmál að miklu leyti í
bænum Sljesvík ogjafnvel í Flens-
borg.* Holtsetskir aöalsmenn drifu
inn í landiö og dönsku aöalsmennirn-
ir hörfuöu úndan.
Kristján fyrsti varö einvaldur í allri
Danmörku og Holtsetalandi. Varð
hann konungur Dana, hertogi í Sljes-
( vík og greifi í Holtsetalandi. Þetta
hefði nú alt veriö gott og blessað,
heföi ekki oröiö sá hængur á, aö sam-
tirnis (1460) var ákveöiö í Rípum,
aö Suöur-Jótland og Holtsetaland
settu aö halda áfram aö vera saman
um aldur og æfi — „dat se bliwen
ewick tosamende ungedelt“. Var þaö
hin mesta óhappaklausa, sem varö
íxiikið deiluefni seinna rnilli „Schles-
wig-Holsteinsmannanna“ og Dana.
Af Dana hálfu hefur veriö reynt aö
sanna, að „ungedelt" hafi hjer merk-
inguna „óskift“; Þjóöverjar hafa hins
vegar lagt þaö út meö „óaðskilin",
og viröist þetta vera rjettara. En þaö
gildir einu um það. Sú klausa er fyr-
ir löngu orðin einskis viröi, því hún
hefur einatt veriö brotin — aftur og
aftur: 1490, 1544 og 1564, og aö lok-
tim voru þrjár hertogaættir á Suður-
Jótlandi: goöþorpska ættin, Ágústs-
borgarættin og Lukkuborgarættin,
seixi skiftu landinu á milli sín og
jafnframt skildu þaö frá Holtseta-
landi. Hertogar voru oft og einatt
hinir megnustu andstæöingar kon-
ungs. En 1675 svifti Kristján V.
Kristján Aðalbjart hertoga full-
veldi sínix og 1684 geröi konungur
* Ætti á íslensku eiginl. aö vera
Fleinsárborg.
goöþorpska hlutann upptækan; en
baráttunni var haldið áfram, þangað
til Friðrik IV. innlimaöi alt Suöur-
Jótland 1721. Þegar 1720 höfðu
Bretar og Frakkar ábyrgst eignar-
rjétt hinnar dönsku konungsættar á
Suður-Jótlandi. Goöþorpska ættin
leitaöist lengi viö áð halda frarn
kröfum sínurn, en varö þó aö lok-
ugi aö afsala sjer öllum rjettindum
með samningunum 1767 i Kaup-
mannahöfn og 1773 í Kíl. Meö þessu
var þá Rípa-samnigurinn 1460 geng-
inn úr gildi fyrir fult og alt, og var
þaö draugur, sem „Schleswig-Hol-
steins“-mennirnir reyndu seinna að
vekja upp. En því miður reyndist
draugur sá allmagnaöur' — uffl tima.
En jafnvel þó aö þessi Rípa-samning-
ur héföi staðið óhaggaöur á 19. öld,
þá er sögulegur rjettur Dana til Suö-
ur-Jótlands samt sem áður eldri, og
enn þá mikilvægari er þjóðernisrjett-
urfnn.
En þó aö nú Suöur-Jötland væri
sameinaö hinum landshlutum Dan-
mérkur, batnaöi hiö þjóðernislega á-
stand þar ekki. Þegar á siöaskifta-
timanum vár þýskunin oröin rnögn-
uö víða um landshlutann. Prest-
ar og kennarar voru margir hverjir
þýskir, og geröu þeir sjer mikið far
um, aö leiöa i venju þýskt kirkju-
mál og skólamál. Víöa mótmæltu
reyndar landsmenn vitleysu þessari
— þeir skildu hreint ekki þýsku. En
þetta stoðaði lítiö. Konungur var al-
veg kærulaus í því rnáli og skildi ekk-
ert í því; sá hann ekki, hve hættu-
leg venjan sú mundi veröa valdi eft-
irrennara sinna. Þaö gegnir hinni
mestu furðu, hvaö þessir þýsku enx-
bættismenn dirföust aö segja og gera
í þessu danska landi. Fólkið var
skanxmaö fyrir aö tala móðurnxál sitt
og kallað öllum smánarnöfnum. 1759
varö Adam Struensee, faöir ráðherr-
ans illrænxda, biskup á Suöur-Jót-
landi. Brýndi hann fyrir kennurun-
um aö nota eingöngu þýsku í skól-
ununx.
Lögöust allir á eitt meö aö greiða
fyrir þýskunni: þýskir eöa þýsk-
mentaðir hertogar, innfluttur þýsk-
ur aöall, þýskir prestar og kennarar;
og auk þess störfuöu að því sama:
veraldleg nytsemdarstefna, andlegt
ósjálfstæöi alþýöunnar, óviröingin á
alþýöunxálinu og venjan. En- sanxt
l
V