Lögrétta - 25.11.1924, Blaðsíða 2

2
LÖGRJETTA
Eins og mönnum er kunnugt,
varð sjóður þessi fyrir skakka-
föllum, og er slíkt ekki eins dæmi
á næstliðnum árum með peninga-
stofnanir. Út af þessu var haldinn
fundur með innstæðueigendum 6.
okt. 1923. Fundur þessi var afar-
fjölmennur og niðurstaðan varð j
helst sú, að sjóðurinn hjeldi |
áfram að starfa og ynni töpin upp
aftur. þetta vakti almenna
ánægju um alt Suðurlandsundir-
lendið, því sjóðurinn er óskabam I
hjeraðsins og bjargvættur um ;
langt skeið. Samt var á fundi
þessum kosin nefnd til nánari at- j
hugunar á málinu. Nefnd þessi
boðaði svo aftur til fundar með
innstæðueigendum næsta mán- j
uði, 24. nóv. Var þá aftur fjöl- j
mennur fundur haldinn um málið
og skýrði þá nefndin frá störfum j
smum: að hún hefði reynt að ná !
samkomulagi við bankana um, að 1
annarhvor þeirra tæki hann að ;
sjer, en alt hefði orðið árangurs-
laust, og nú sæi hún ekki annað
ráð vænna, en að sjóðurinn hjeldi
áfram og reyndi að hafa sig upp
aftur. Magnús Sigurðsson, banka-
stjóri Landsbankans, var á þess-
um fundi og ljet hann á sjer
skilja, að ekki væri með öllu loku
fyrir það skotið, að samkomulag
næðist enn við Landsbankann um
að taka að sjer sjóðinn á einhverj- j
um grundvelli, og sagði það vilja
sinn, ef til kæmi, að innstæðueig-
endur töpuðu sem allra minstu.
petta virtist draga athygli nokk-
urra manna að sjer, sem ljetu það
í ljós þá þegar, að þeir vildu um
fram alt, að reynt væri aftur að ná
samkomulagi við Landsbanka-
stjómina. Nú tók nefndin aftur
upp samningaumleitanir og sótti
aftur í sama horfið, að Lands-
bankastjórnin vildi fá sjóðinn
með sem mestum afföllum, 25%
af innstæðueigendum og landið
ábyrgðist 5%, alt svo 30% afföll-
um. En svo fóru leikar, að lands-
ábyrgðin fjekst ekki, og enn var
haldinn fundur um málið með inn-
stæðueigendum 2. júlí s. 1. og kom
þar fram þetta tilboð, að Lands-
bankinn væri fáanlegur til þess að
hirða sparisjóðinn, ef innstæðu-
eigendur vildu fórna til þess x/4
af innstæðufje sínu og gera það
skriflega á fundinum. Fundurinn
beygði sig undir þessa vandræða-
úrlausn, að undanteknum fáum
mönnum, sem ómögulega gátu
felt sig við þessa bóndabeygju, og
fóru svo undirskriftir fram,
hvernig sem þeim hefir reitt af,
en víst mun um það, að einhverjir
skutu sjer undan skriflegu skuld-
bindingunni. Síðan hefir verið
grafarþögn um mál þetta, en
samt má búast við, að einhver
hreyfing sje á því. Nú vil jeg geta
þess til samanburðar við þau
kjör, sem fáanleg voru hjá Lands-
bankastjórninni, að rannsóknar-
nefnd sú, sem skipuð var af
stjómarráðinu fyrst í júní 1923,
komst að þeirri niðurstöðu, að
raunverulegt tap sjóðsins fram
yfir varasjóð væri 143/4% af inn-
stæðunni, og í þessari nefnd áttu
sæti Jón Pálsson yfirfjehirðir
Landsbankans, Ólafur Thoraren-
sen bankaritari í Landsbankanum
og Eyjólfur Guðmundsson bóndi í
Hvammi á Landi. Formaður nefnd
arinnar, Jón Pálsson, tók það
fram á fundinum 2. júlí í vor, að
ástæður fyrir því, að nefnd þessi
mat tapið svona hátt, hefðu verið
hið ískyggilega útlit með atvinnu-
vegina í fyrra, sjerstaklega hve
hraparlega sjávarafli brást; myndi
nefndin hafa metið tapið minna,
ef útlitið hefði ekki verið verra en
það er nú. þetta var líka rjettilega
tekið fram, útlitið var svart til
sjávarins, sjerstaklega hjer aust-
anfjalls, einmitt er þetta mat fór
fram, og mótorbátaútvegurinn
hjer skuldaði sjóðnum.mikið, seifi
þá var ekki álitlegt með að öllu
icyti. En nú hefir birt yfir þess-
um útveg aftur hjer, því síðasta
vertíð var með afbrigðum góð, svo
ekkert útlit er nú fyrir, að sjóður-
inn fái skelli af útveg þessum.
önnur rannsókn hefir farið fram
á sjóðnum í fyrravor, sem aðal-
fundur sparisjóðsihs skipaði fyrir
um. I henni voru líka 3 menn, Jó-
hann V. Daníelsson kaupmaður,
Guðmundur Jónsson verslunar-
maður í Heklu og Jón Einarsson
hreppstjóri á Eyrarbakka. þessir
menn voru einnig vel valdir, al-
þektir að ráðvendni og gætni og
þektu mjög vel til allra viðskifta-
manna sjóðsins og ekki síst til
mótorbátaútvegarins hjer eystra,
og stóðu þeir því betur að vígi að
meta töpin, sem talin voru, en hin
Hðfuðbólið Búrfell
í Grímsnesi fæst til kaups og ábúðar í næstu fardögum, 1925. Upp-
lýsingar gefa Sigurður Guðbrandsson, Hverfisgötu 87 Reykjavík og
Jón Sigurðsson, Búrfelli.
/
rannsóknamefndin, sem öllu var
okunnugri og hafði vitanlega vaðið
fyrir neðan sig að meta töpin ekki
of lágt, sem ekki verður láð. þessi
rannsóknamefnd leit svo á, að tap
fram yfir varasjóð mundi geta
orðið um 90 þúsund kr. eða rúm-
lega 6% af innstæðunum. Síðan
þessar rannsóknir fóru fram, hef-
ir ekkert verið lánað úr sjóðnum,
j svo að um áhættu af nýjum lán-
um getur ekki verið að ræða. þá
: eru hjer komin mötin frá báðum
rannsóknamefndunum, sem báðar
| munu hafa leyst verk sitt af hendi
með mestu samviskusemi, sem
engin ástæða er að tortryggja á
nokkurn hátt, aðeins sá mismun-
ur, að nefnd sú, sem stjómarráðið
skipaði, var öllu ókunnugri en hin,
sem aðalfundur sjóðsins kaus, því
hún þekti nákvæmíega til allra
viðskiftamanna sjóðsins, bæði af
verslunarviðskiftum um langt
skeið og viðskiftum við sjóðinn,
og er þar reynslan undirstöðubest.
Matið hjá rannsóknamefndum
þessum var því þetta: 143/4% tap
íram yfir varasjóð hjá rannsókn-
arnefnd landsstjórnarinnar, en
rúmlega 6% hjá rannsóknamefnd
aðalfundar.
það er því ekki ástæðulaust að
beina þeirri spurningu að hinni
háttvirtu Landsbankastjórn,hvers
vegna hún bjóði innstæðueigend-
um upp á þessi stóra afföll, ef hún
taki að sjer sparisjóðinn: að af-
skrifa V4 af innstæðufjenu. þetta
er ekkert smáræði fyrir innstæðu-
eigendur. Hefði ekki verið nær
sanni að fara milliveginn á því
tapi, sem rannsóknamefndirnar
álitu frá 6—14% og segja 10—
11% ? það var frambærilegt fyrir
innstæðueigendur, en hitt eru
neyðarkjör, sem ekki er lítandi
við. Mátti ekki vænta þess. að
bankinn hefði látið sjer nægja að
taka sparisjóðinn með því tapi,
sem hin stjómkjöma rannsókuar-
nefnd áæGaði, þegar þess er enn-
trc::v:r gætt, að meiri hluti hcnn-
ar var skipaðar trúnaðarmönnum
b mkans? En hvað skeður? þegar
horfui'nar batna, eins og að fram-
an er sagt, bætir bankinn við tap-
ið 160 þúsund krónum. Maður
verður að líta svo á, að þessar
rannsóknir á sparisjóðnum, sem
þegar eru gerðar og getið er um,
sjeu ekki markleysa ein, og því
sjálfsagt að leggja þær til gmnd-
vallar, þegar fara á að afsetja sjóð
inn; en sjeu þær nú einskis virði,
ætti nýtt mat að fara fram, sem
afföllin bygðust svo á, eða væri
höfð hliðsjón af, ef til þess kæmi,
að hann yrði látinn af hendi.
Hvað segja nú innstæðueigend-
ur um þetta? Hvers vegna vilja
þeir láta af hendi innstæður sín-
ar í sjóðnum með þessum gífur-
legu afföllum, þegar rannsóknir
þær, sem gerðar hafa verið á hon-
um, hafa leitt alt annað í ljós en að
útlitið væri svona svart með hann,
og það trúnaðarmenn þess banka,
sem vill kaupa hann. Sjóðurinn
hefir tapað, það er mikið rjett;
bóndinn og útgerðarmaðurinn
hafa líka tapað, og ekki hafa bank-
arnir minstu tapað. því gat þetta
ekki líka komið fyrir, að spari-
sjóður Árnessýslu tapaði? Hann
er víst langstærsti sparisjóður
landsins, með sand af viðskifta-
mönnum. það hefði verið ofætlun
að hugsa sjer, að þessi sjóður
hefði ekki líka getað tapað, hvað
góða stjórn sem hann hefði haft,
on hitt er annað mál, hvort sjóður-
inn skal dauðadæmdur fyrir það,
og það þó tapið sje álitið á versta
tíma frá 6—14 %. Og því á að gera
úr þessu 25% ? Hafa innstæðueig-
endur efni á því? Var ekki nóg að
tapa 6—14%, þó það væri ekki
fært upp í 25% af sjálfum inn-
stæðueigendunum, sem hart hafa
tekið á sparisjóðsstjóminni fyrir
mistök hennar? Úr því að bankinn
vill ekki taka að sjer sparisjóðinn
með viðunanlegum kjörum fyrir
innstæðueigendur, sem ekkert var
á móti, hefði það fengist, þar sem
myndarlegt útibú er á Selfossi
með ágætum bankastjóra, velvilj-
uðum hjeraðinu, er sjálfsagt fyr-
ir innstæðueigendur að standa
fast fyrir, allir sem einn, og halda
sparisjóðnum áfram, en rífa ekki
innstæður sínar út úr honum,
heldur lofa þeim að standa inni á
meðan vaxtamismunurinn vinnur
upp tapið. þannig varð varasjóð-
urinn til, sem orðinu var c. 287500
kr. Veita engin ný lán, að minsta
kosti ekki í stórum stíl, svo ekki
geti komið fyrir töp á nýjum lán-
um. það er sagt, að skuldir við úti-
búið á Selíossi skifti orðið miljón-
um síðan það myndaðist, og við
sparisjóðinn eru þær 31. des 1923
kr. 1.703.493,71, auk áfallinna
óborgaðra víxla, sem voru alls
rúmlega 28,000 kr., og ef útistand-
andi skuldir við útibúið skyldu nú
vera um 3 miljónir, er þarna kom-
ið hátt á fimtu miljón og sýnist
það sæmilegur baggi fyrir Suður-
landsundirlendið að róa undir, þó
ekki sjeu veitt ný lán og jafnvel
þó upphæðin kunni að vera tölu-
vert minni en hjer er talað um,
hvað útibúið snertir, og það eins
þó eitthvað töluvert af skuldunum
sjeu utan hjeraðs. Gerum nú ráð
fyrir, að frá lánum sje dregin öll
upphæð sú, sem rannsóknarnefnd
stjórnarráðsins áleit tapaða, eftir
verða samt kr. 1.263.493,76, og
vextir af því með 8% gera kr.
101079,50. Svo má gera ráð fyrir,
að fyrst um sinn sje lagt tii hlið-
ar 15% af sparisjóðsfjenu, sem
ekki verða reiknaðir vextir af;
eftir verða þá kr. 1263.942,70,
5% vextir af því verða kr. 69.197,-
14, koma í mismun kr. 37.882,36,
og telji maður svo frá í allan
reksturskostnað kr. 17.882,36, sem
ætti að vera of hátt reiknað, eftir
verða samt 20 þús. kr. upp í tap-
ið árlega. Eftir 11 ár er hann því
búinn að vinna upp alt tap fram
yfir varasjóð. En þetta er í versta
tilfelli, töpin geta orðið miklu
íninni, eins og hin rannsóknin
bendir til, sem gaf upp um 90 þús.
kr. eða jaínvel enn minni, ef vel
lætur í ári og vel er á haldið, og
vinnast þá töpin upp á 4—5 árum.
Kemur það ekki árlega fyrir meir
og minna, að bóndinn og útgerðar-
maðurinn tapi á 'framleiðslu sinni
6—14% og miklu meira, en kem-
ur ekki í hug að leggja árar í bát
og fleygja öllu frá sjer, jafnvel
fyrir hvað sem býðst ? þá væri illa
komin framleiðslan í þessu landi,
Lesbók LUflrjettn VH.
íslensk þjóðfræði.
Eftir Vilhjálm p. Gíslason.
----- Niðurl.
þá er lokið þessum þætti. Hann er til-
raun til þess að taka upp til nýrrar, sam-
feldrar athugunar þann þátt hinna æðri
mentamála þjóðarinnar, sem segja má að
enn sje ekki undinn til fulls. því sköpunar-
sögu háskólans er enganveginn lokið enn.
þar vantar ennþá fasta stefnu og ákveðn-
ar framkvæmdir að því er einmitt til þeirr-
ar deildarinnar kemur, sem ætti að vera
þungamiðja skólans, sem vísindastofnun-
ar og sem menningarmiðstöðvar í landinu.
því það verður hver sanngjarn maður að
viðurkenna, að íslenskur háskóli, þar sem
aðeins 2—3 af 22—23 kennurum fást við
íslensk þjóðfræði, er enn þá ekki kominn
í það horf, sem æskilegast væri. Hinsveg-
ar verða sannsýnir menn einnig að játa
það, að eins og fjárfari og ýmsum kring-
umstæðum þjóðarinnar er komið nú sem
stendur, er ekki unt að heimta það með
rjettlæti af ríkinu að það skapi í einu vet-
fangi frá grunni nýja, fólksfreka og dýra
stofnun fyrir íslensk fræði. það er í raun-
ihni þýðingarlaust að t a 1 a einungis
fram og aftur um „gildi menningar-
innar og bókmentanna“, um „arf feðra
vorra“, um „þörf þjóðarinnar", um „utan-
farir og innlenda og erlenda menningu“
eða um einstök skipulagsatriði út af fyrir
sig, eins og gert er. Mönnum verður að
skiljast það, að nú er spurningin um há-
skólann fyrst og fremst „p r a k t i s k“
spurning — spurning um það, hvernig á
gagnlegastan og ódýrastan og haganleg-
astan hátt verði komið skynsamlegu skipu-
lagi á íslenska þjóðfræðastarfsemi, sem
ríkið þarf að hafa afskifti af og kosta
hvort sem er, eða gerir. Og það á þann
hátt, að það sje jafnframt tryggur grund-
völlur til að byggja ofan á í framtíðinni
og í samræmi við þá stefnu, sem verksvið
og vöxtur háskólans á að hafa. Sá vöxtur
verður svo að koma eftir því sem atvikin
leyfa. En hann kemur því seinna og því
ófullkomnari sem byrjun hans er lengur
hamlað, og því lengur sem vanrækt er að
gera sjer fasta og ákveðna grein fyrir
öllu framtíðarverksviði og stefnu deildar-
innar og þeim grundvelli, sem nú er unt
að leggja. Hjer hefir verið reynt að gera
hvorutveggja og samræma það. Annars-
vegar, að afmarka á grundvelli sögunnar
og eftir nauðsyn nútímans og horfum,
stefnu og verksvið íslenskrar þjóðfræða-
deildar, eins og hún æ 11 i að vera, ef vel
væri. Og hinsvegar að benda á það hvernig
unt er nú að byrja að leggja grundvöll
slíkrar deildar í öllum greinum sínum, úr
þeim efnivið sem þegar er til, og án þess
að ofbjóða fjárhag eða öðrum aðstæðum.
En með þeim tillögum, sem hjer hafa ver-
ið gerðar, er reynt að nota út í æsar alt
það sem reynslan'Tífeiir sýnt að lífshæft
er í núverandi skipulagi háskólans eða vel
hefir verið stungið upp á áður, eða ætla
má að framtíð eigi fyrir sjer og íslenskri
menningu sje fengur að. þessvegna er
ekki aðeins, eins og sjálfsagt er, látið
óhreyft við embættadeildunum gömlu, og
gert ráð fyrir auknum vexti þeirra og
stungið upp á nokkrum breytingum, held-
ur líka gert ráð fyrir sjerstakri heimspek-
is- eða almennri vísindadeild, smárri í upp-
hafi en með rúmum vaxtarmöguleikum,
eftir efnum og öðrum kröftum. En megin-
áherslan hvílir hjer á stofnun nýrrar deild-
ar — deildar, sem geri háskólann í senn
þjóðlega og máttuga menningarstöð inn á
við, og fullkomlega virðulegan fulltrúa ís-
lenskra menta út á við. þessvegna á deild-
in líka að ná yfir allar greinir íslenskra
þjóðfræða, en ekki bókvísina eina, eins og
nú. Og alstaðar er reynt að vinna á grund-
velli þess, sem sagan og nútíminn sýna að
eru heilbrigð og þroskavænleg íslensk sjer-
kenni, án þess þó að loka augunum fyrir
því, sem að má fá, og á að fá.
Að sjálfsögðu mætti gera sjer hugar-
hallir og myndir af miklu stærri, virðu-
legri og voldugri háskóla. Slíkt er vanda-
lítið. Alt í kringum okkur eru glæsilegri
og ríkmannlegri háskólar, en við eigum,
eða getum vonast eftir. Við eigum að
sjálfsögðu að taka þá til fyrirmyndar í
því sem við á hjá okkur og gott er. En
andlausar eftirlíkingar erlends yfirborðs-
háttar höfum við ekkert við að gera. Við
höfum hingað til farið fullmikið og
ósjálfstætt eftir dönskum og þýskum fyr-
irmyndum aðallega, þó ýmislegt höfum við
af þeim lært. Og þó fyrirmyndir sjeu ekki
annarstaðar til að slíkri þjóðfræðadeild,
sem hjer er talað um, þá getur hún verið
okkur eins góð fyrir það. Við förum eftir
okkar eigin þörfum og eigin getu — það
verður affarasælast bæði inn á við og út
á við. Og eftir því er farið í tillögunum
hjer. Einnig að því er fjárhaginn snertir,
er reynt að fara alstaðar mjög varlega —
þó ýmislegt mætti betur fara, ef með væri
reiknað meiri fjárhæðum. En slíkt kemur
á eftir — ef vel er byrjað. það er betra
að byrja smærra og enda stærra, held-
ur en að byrja stórt og láta það molna nið-
ur. Og þó er hjer svo stórt byrjað, að menn
mega vera fullsæmdir af og vona hins
besta, ef vel er á haldið.
Og þá fyrst þegar íslensk þjóðfræða-
deild er komin á laggirnar, má heita að
málum háskólans sje komið í sæmilegt
horf. Auðvitað verða annmarkar á ýmsu
fyrst í stað og einstök atriði geta orkað
tvímælis. En grundvöllurinn er rjettur,
stefnan er rjett, ef samviskusamlega og
góðgjarnlega er eftir henni farið í megin-
atriðunum. Svo verður lífið og reynslan
að skapa og dæma hitt, hjer sem annars-
staðar. En mönnum hættir oft við því, að
lama framkvæmd aðalatriðisins í pexi um
aukaatriði. En ef viljinn er góður og ef að-
alatriðið er rjett, þarf ekki að kvíða því,
að framtíðin dæmi ekki vægilega þá ann-
marka, sem í upphafi kunna að verða á
framkvæmd aukaatriðanna. En það ástand,
eða það óstand, sem nú er á málunum,
mun hún ekki aðeins dæma, heldur for-
dæma.
því saga framtíðarinnar mun sýna það,
að nú eru ár reynslunnar og ár dómsins
meira en nokkru sinni fyr í seinni tíma
sögu þjóðarinnar. Hvíldartími er kominn
eftir langan barning og baráttu fyrir ís-
lenskri endurreisn. En það hefir líka
reynst tími vaknandi efa og gagnrýni um
gildi ýmislegs þess, sem barist var harð-
ast fyrir áður fyr. Nú efast sumir um full-
veldið, efast um þingræðið, efast um þjóð-
ernið, efast um hæstarjett, efast um há-
skólann, eða efast að minsta kosti um
það, hvort þetta hafi komið á rjettum
tíma, tala um, hvort það hafi ekki komið
of fljótt. En á því, hvað úr verður slíkum
efa, veltur það, hvort framtíðin verður
áframhaldstími íslenskrar endurreisnar
eða ekki. En einn meginþáttur slíkrar end-
urreisnar hlýtur íslenskur háskóli eðli
sínu samkvæmt að eiga að vera, eins og
forustumenn fortíðarinnar dreymdi um.
En ekki sá háskóli, sem er — heldur hinn,
sem á eftir að verða.
----o----