Lögrétta - 12.10.1926, Síða 1

Innhttlmttt og afgreiðsla
í Þingholtsstræti 1
Sími 185.
LOGRJETTA
Útgefandi og ritstjór
t’orsteinn Gíslason
Þingholtsstræti 17.
Sími 178.
XXI. ár.
Reykjayík, þriðjudaginn 12. október 1926.
Um víða mmú.
Frá Ameríku.
Frá Ameríku berast nú öðru
hvoru ýmsar fregnir um andlegt
líf þar, sem mörgum Evrópu-
mönnum þykja einkennilegar og
bera vott um þröngsýni og of-
stæki. Hefur Lögrj. áður sagt frá
ýmsu slíku og hefur verið mikið
um það talað víða um lönd, t. d.
apamálið svonefnda o. fl. Kemur
þetta einkum fram í trúmálum
og siðgæðismálum ýmsum og að
vísu líka í stjórnmálum. Sumar
frásagnirnar um þetta virðast þó
vera nokkuð orðum auknar og
helst haldið á lofti því sem mið-
ur má fara og til athlægis er, og
fá ýmsir af þessu villandi hug-
myndir um andlegt líf og menn-
ingu vestra. Þó margt sje sjálf-
sagt hæft í því sem skrifað er
um þröngsýni og þekkingarskort
í þessum málum vestra, sýnir
margt af því mest úthverfu og
öfgar ýmsra hreyfinga sem í
sjálfu sjer eru eftirtektarverðar,
hvort sem menn eru þeim sam-
mála eða ekki. Þjóðasamsteypan
skapar þar einnig ýmsa erfiðleika
og myndar ýmsar mismunandi
stefnur í mörgum málum.
Einhver einkennilegasta hreyf-
ingin í þjóðlífi Bandaríkjanna
nú, er Ku klux klan fjelagsskap-
urinn. Er að vísu allmikið um
hann deilt og á hann ráðist, en í
stefnu hans, eins og hún er nú
orðin koma hinsvegar fram ein-
kenni, sem virðast vera allrík í
mörgum mönnum véstur þar, svo
að vel er vert þess að kynnast
honum nokkuð. Klans-mennirnir
telja einnig sjálfir svo, að þeir
sjeu forvígismenn í baráttunni
fyrir hreinni og ómengaðri Ame-
ríkumenningu og þjóðerni, og
standi á grundvelli hins elsta og
upprunalegasta í eðli og stefnu
vesturheimsmanna. En annarleg
áhrif sjeu meira og meira að
skola slíku burt, þannig, að
Bandaríkin sjeu menningarleg og
þjóðemisleg ruslaskrína, sem
þurfi að ryðja til í, ef Ameríka,
sem slík, eigi að eiga sjer nokk-
um framtíðar tilverurjett. For-
maður þessa fjelagsskapar, Hi-
ram Wesley Evans, sem hefur
hinn einkennilega titil ríkistöfra-
maður og keisari riddaranna af
Ku klux klan hefur nýlega skrif-
að grein um hreyfinguna í The
North American Review. Heitir
hún The klans fight for Ame-
ricanism, og verður sagt hjer
nokkuð frá henni.
Segir Evans að fjelagsskapur-
inn hafi vaxið mjög ört á síðustu
ámm og eflst og hafi fullkom-
lega sýnt bæði mátt sinn og rjett
til lífsins. Það hafi þó kostað all-
mikla baráttu að koma fjelags-
skapnum í það form, sem nú sje
á honum, því ýmislegur losara-
bragur hafi verið á honum fyrst
framr.i af og þar að auki hafi
þrifist 1 honum ýmisleg óregla og
óheilindi, sem bæði hafi orðið til
þess að veikja hann inn á við og
spilla orði hans út á við. En nú
sje þessu öllu lokið, fjelagsskap-
urinn sje heiðarlegur og fastur
flokkur, vandur að vopnum og
mönnum, með ákveðna skýra
stefnuskrá, sem hann dragi enga
dul á. Þessari siðbótarstarfsemi
innan fjelagsins telur Evans að
lokið hafi verið árið 1922 og fari
nú áhrif sambandsins sívaxandi.
Fyr»t og fr«mst «r hjer um að
ræða þjóðernis- eða kynbálks-
(race) fjelagsskap. Norræna kyn-
ið svonefnda er kjarni ameríku-
manna og fruminnflytjendur
landsins. Þetta kyn, í ýmsum
löndum, hefur gefið heiminum
svo aö segja alt það, sem hann á
til af menningu. I Ameríku er Ku
klux klan vörður og venidai'i
þessa kyns, sjerkenna þess og
rjettinda. Slíkir menn eru hinir
sönnu Ameríkumenn. En þeir
voru að verða útlægir og ofurliði
bomir í sínu eigin föðurlandi.
Allskonar þjóðir og annarlegar
stefnur hafa flætt yfir Ameríku.
Allar þessar aðkomuþjóðir, trú-
arflokkar og stefnur, hafa fyrir
löngu myndað með sjer sín öfl-
ugu sjerfjelög og vinna að sín-
um sjerstöku hagsmunum innan
ríkisheildarinnar án tillits til þess
hvort það er ríkinu í sjálfu sjer
til góðs eða ekki, og hinni sönnu
amarísku stefnu og þjóðemi. Það
eru í rauninni hinir gömlu frum-
legu ameríkumenn einir, sem ekki
höfðu bundist samtökum til þess
að vernda sinn hag og sína siði,
sem þó voru elstu siðir og helsti
hagur ríkisins. Þannig hafa ó-
amerísk eða jafnvel and-amerisk
aðkomuáhrif náð sívaxandi áhrif-
um á stjórnmál, trúmál og menn-
ingu Bandaríkjanna. Þetta hefur
haft í för með sjer siðferðilega
og þjóðhagslega hnignun. Annar-
lega hugsandi og starfandi menn
ráða fjármálum og skólamálum
landsins. Hinn norræni Ameríku-
maður er útlendingur í miklum
hluta þess lands, sem forfeður
hans fengu honum í arf. Þess
vegna þarf að gera Ameríku ame-
ríska, því Ameríka á að vera fyr-
ir Ameríkumenn. Þetta er það,
sem Ku klax klan segist vilja
vinna að.
Við trúum fyrst og fremst á
mátt og gildi hins norræna kyns,
segir Klansmaður, hvar sem það
kemur fram, og þó helst í Ame-
ríku. Við höfum í upphafi byrjað
baráttu okkar alt eins mikið af
trú og sannfæringu eins og af
þekkingu. En það gleður okkur
þegar reynsla vísindanna stað-
festir trú okkar. Við þurfum
hennar ekki sjálfir. Við vitum að
við höfum á rjettu að standa á
sama hátt eins og góður kristinn
maður veit, að hann er frelsaður
og að Kristur lifir, þó skynsemi
hans skilji það ekki. Grundvall-
aratriðin í játningu klansmanna
eru því trúin og hið norræna
kyn, á stjórnarfar, sögu og siði
hinna upprunalegu Ameríku-
manna og mótmælendatrú.
öll saga er saga um baráttu
milli mismunandi kynflokka.
Hvíti kynflokkurinn í heild sinni
hefur í verkinu sýnt rjett sinn
til að ráða. 1 Ameríku er þessi
rjettur í mjög bersýnilegri hættu
fyrir vaxandi áhrif gulra manna
og einkum svertingja, er í upphafi
eru komnir inn í amerískt þjóð-
líf án eigin tilverknaðar og án
þess að þeir eigi þar heima. Þess
vegna á að stemma stigu fyrir
valdi þeirra og viðgangi. Ku klux
klan er fjelagsskapur til sjálfs-
varnar hins hvíta manns. Mót-
mælendatrú hefur ávalt verið ein-
kenni hins norræna kyns í Ame-
ríku. En í því að vera mótmæl-
andi er ekki einungis fólgin sjer-
stök afstaða í trúmálum, heldur
í menningu og hugsunarhætti
yfirleitt. Það, að vera mótmæl-
andi, er sama og að aðhyllast
anda þess frelsis, frjálsræðis og
sjálfgtrausts, *em hefur verið
megineinkenni hins norræna kyns
og er óumflýjanlegt til viðreisnar
Ameríku.
En þegar klansmaður talar um
yfirdrotnun norræns kyns og
mótmælendastefnu, á hann ekki
við annað en það að fá að ráða
málum sínum innan vjebanda
rjettlátra laga. Klansmaður á að
styðja lög og rjett í landinu og
styrkja löglega valdsmenn.
Beinan, sjerstakan stjórnmála- i
flokk vill Ku klax klan ekki láta
telja sig, heldur styðji fjelags-
skapurinn menn af öllum flokk-
um, sem vinni í þeim anda sem
hjer hefur verið lýst. En af trú-
málaafstöðunni hefur það leitt að
fjelagsskapnum hefur lent allmik-
ið saman við kaþólska menn og
Gyðinga. Ekki segjast klansmenn
þó vilja vinna annara skoðana
mönnum mein eða neita þeim um
lögleg stjórnarfarsleg eða þjóð-
fjelagsleg rjettindi vegna trúar,
kyns eða litar. „Við veitum þeim
fult frelsi — nema frelsið til
þess að eyðileggja okkar eigin
frelsi og sjálfa okkur“, eins og
Evans orðar það.
Ýmsir merkir menn hafa
skrifað um þennan fjelagsskap
ásamt Evans og veitst að honum.
Telja þeir hann vott þröngsýnis
og ofstækis í amerískri menningu
og geti það aldrei blessast að
ætla að útiloka úr þjóðlífinu alla
þá krafta, sem hann telur út-
lenda.
Síðustu fregnir.
Viðsjár nokkrar eru enn innan
kommunistaflokksins rússneska.
Trotsky og Sinovjev hafa risið
upp gegn stjóminni í ýmsum
málum, en hefur verið stefnt fyr-
ir flokksdómstól. — Sagt er að
lögreglan í Stokkhólmi hafi kom-
ist fyrir allmikinn undirbúning
kommúnista þar til þess að hefja
byltingu og taka opinberar bygg-
ingar herskildi. — I Natal í
Afríku hefur nýlega orðið námu-
sprenging og biðu bana 150
manns. — Vilhjálmur fyrv. keis-
ari og þýska stjórnin hafa gert
samning um eigur hans í Prúss-
landi og verða honum greiddar
fyrir þær rúmlega 15 miljónir
marka. — Bretska kolaverkfallið
heldur enn áfram. Krefjast nú
margir námamenn þess að hætt
verða einnig öryggisvinnu í nám-
unum, þannig að hætt verði að
halda þeim við og látið ráðast
hvort þær eyðileggist eða ekki.
Leiðtogamir eru þó á móti þessu.
---o---
Fiskarnir.
Fiskamir (Pisces Islandiæ)
heitir mikil bók, sem nýkomin er
út eftir Bjama Sæmundsson fiski-
fræðing. Er hún 544 bls. í all-
stóru broti, með 266 myndum og
1 korti. Frágangurinn er góður,
nema pappírinn er lítið eitt ann-
ar í síðustu örkunum en annars í
bókinni og þó ekki til stórlýta, en
dálítið óviðkunnanlegt um bók,
sem að öðru leyti er jafn vönduð
og merk eins og þessi. Því hjer
er vafalaust í heild sinni um að
ræða eitthvert mesta stórvirki ís-
lenskra náttúrufræða og mega
sjerfróðir menn um það dæma í
einstökum atriðum. Hefur B.
Sæm. lengi undanfarið unnið mik-
ið starf og merkilegt fyrir ís-
lensk vísindi og atvinnulíf, með
fiskirannsóknum sínum, og hefur
oft áður verið frá því sagt hjer
í Lögr. En í þessari nýju bók er
safnað saman árangrinum af
•reynslu og rannsóknum sjálfs
hans og almennri þekkingu vís-
indanna á þessum efnum, Er bók-
inni skift í tvo meginbálka. Fyrst
er allsherjarlýsing fiska og síðan
lýsing íslenskra fiska. Er þar
fyrst sagt frá almennum atrið-
um, sjónum kringum Island, lífs-
- skilyrðum fiska, afla og afstöðu
ísl. fiska til umheimsins. Þá er
lýst einstökum fiskum og síðast
er skrá um fiskanöfn. Aftan við
.okina er litprentað kort eftir B.
Sæm. af íslandi og dýpinu um-
hverfis, með helstu veiðivötnum,
ver eða veiðistöðvum að fornu og
nýju, fiskisvæðum (bönkum) með
dýptar línum og 200 m. hæðar-
línu.
I almennu yfirliti í bókarlok
segir höf. að nú sjeu kunnir við
Island 130 fiskar (2 af þeim þó
vaíasamir) innan við 400 m.
dýptarlínu, 2 eru fundnir skamt
fyrir utan hana og nokkurir, sem
ekki er ólíklegt að geti líka verið
nær landinu, lengra úti. Af þess-
um fiskum, sem teljast undir 39
ættir og 84 ættkvíslir, eru 108
beinfiskar, 1 gljáfiskur, 20 brjósk
fiskar, og 1 þvermunni. — Ef
íhuguð er útbreiðsla og heim-
kynni þessara fiska, þá kemur
það í ljós, að 103 af þeim eru
einnig fundnir við Norðurlönd, 90
við Bretlandseyjar og 69 við
Grænland og ^Norður-Ameríku
austanverða. Eitthvað um 30 eru
uppsjávar og djúpfiskar 'í At-
lanshafi, fyrir sunnan landið, og
nokkurir djúpfiskar í Norður-
hafi, 4—5 teg. eru aðeins þektar
við ísland (í djúpmiðunum) við
suður- og suðvesturstöndina, en
sjerstakra íslenskra afbrigða gæt-
ir lítið (2—3), en vera má að
ileiri afbrigði, og ef til vill sjer-
stök kyn finnist, við nánari rann-
sóknir. Við þennan samanburð
kemur það glögt í ljós, að fiskar
vorir eru blendingur af Norður-
Atlanthafs og Norðurhafs fisk-
um (borealir og arktiskir), flestir
af sama tagi og fiskamir við norð
ur- og norðvesturstrendur Evrópu
og er það í fullu samræmi við það
sem gildir um sjódýralífið við
strendur landsins yfirleitt; það
líkist langmest því sem er við
strendur Norður- og Vestur-Ev-
rópu, en hefur ýmislegt sameigin-
legt með lífinu við strendur Græn-
lands og Norður-Ameríku. —
Bókin er tileinkuð „íslenskum
fiskimönnum með virðingu og
þakklæti“ og á sjálfsagt eftir að
verða mörgum þeirra til gagns og
gamans, líkt og öðriön þeim, sem
slíkum fróðleik unna, því hún er
yfirleitt aðgengilega skrifuð og
ýmsir kaflar í henni hinir skemti-
legstu aflestrar.
Þó ekki komi það beinlínis við
þessarí bók sjerstaklega, gefur
hún þó ástæðu til þess að minn-
ast eins atriðis, sem áður hefur
verið skrifað um allnákvæmlega
í Lögrjettu. En það er þetta, hvað
gert er og gera beri fyrir viðgang
íslenskra náttúrufræða hjer í
Jandi. Rit eins og þessi fiskabók
Bjarna Sæm., sýna það best,
hvað hjer er hægt að gera og
hversu mikið verkefni er hjer fyr-
ir höndum og starf hans árum
saman hefur sannað það á sínu
sviði og fleiri maxma á öðrum
sviðum, að í þessum efnum geta
íslendingar lagt fram skerf, sem
sje vísindunum til sóma og ísl.
atvinnulífi til beinna hagsmuna.
42. tbl.
En alt um það hefur ekkert verið
til þess gert að koma föstu fram-
tíðarskipulagi á þessi mál, þó
minnast beri að vísu þakksamlega
þess, sem fjárveitingavaldið hef-
ur við ýms tækifæri látið af hönd-
um rakna til einstakra manna eða
rannsókna. Eina tilraunin, sem nú
hefur verið til þess gerð, að benda
á hagnýta leið til þess að koma
ísL náttúrufræðaiðkunum fyrir á
skipulagsbundinn hátt, kom fram
í ritgerð eftir Vilhjálm Þ. Gísla-
son um Islensk þjóðfræði og
birtist hún hjer í Lögrjettu og
síðar í bókarl'ormi. Er þar reynt
að benda á leið, sem ætti að verða
hagkvæm fyrir þá einstakhnga,
sem að þessu ynnu og fyrir
fræðigreinina sjálfa og þó jafn-
framt komið fyrir án aukinna
gjalda fyrir ríkissjóð, frá því
sem er. Var þar gert ráð fyrir
því að ísl. náttúrufræði yrðu einn
hður í nýrri, sjerstakri þjóð-
fræðadeild hjer við háskólann og
m. a. nefndur til starfa þai1
Bjami Sæmundsson, sem fjár-
veitingu hafði til áþekkra starfa
og háskólakennari í þessum efn-
um mundi vinna, en án þess að
hafa nokkra fasta stöðu eða
stofnun til að vinna við. Hjer er
ekki hægt að rekja þetta nánar
aftur að sinni, en er ástæða til
að minna á það aftur í sambandi
við hina nýju bók B. Sæm., vegna
þess, að rektor háskólans hefur
nú tekið upp sömu tillöguna og
V. Þ. G. setti fram, og einnig
nefnt til B. Sæm., í innritunar-
ræðu sinni, sem prentuð er í síð-
ustu Lögrjettu. Er gott til þess
að vita, ef menn háskólans sjálfs
fara að beita sjer fyrir þessi mál,
eins og sjálfsagt ætti reyndar að
vera. Ætti þá að taka skipulag
hinna þjóðlegu fræða í heild
sinni til athugunar og mætti vel
koma þeim fyrir á heppilegan og
ódýran hátt í svipuðu kerfi og
gert er ráð fyrir í bók V. Þ. G.,
sem fyr er nefnd, eins og einnig
kom nokkuð fram á umræðufundi
sem um þetta var haldinn í stúd-
entafjelaginu skömmu eftir að
bókin kom út. En vönduð rit og
merkilegar rannsóknir eins og
fiskabók B. Sæm. og fiskirann-
sóknir hans, eiga m. a. góðs að
kenna mönnum það hvað hægt er
að gera og hvað nauðsynlegt er
að gera fyrir íslensk fræði og
það jafnframt, að þau fræði ná
yfir fleiri greinar en skáldskap
einan og sagnafræði.
----o---
Ferð í Noregi.
Ferðinni var heitið til Rjúkan,
til að skoða saltpjetursverksmiðj-
una heimsfrægu.
Jeg var á ferð með 100 fundar-
mönnum frá búnaðarsamkomunni
í Osló. Lagt var af stað með eim-
lestinni snemma morguns. Braut-
in hggur fyrst meðfram Oslófirð-
inum til suðvesturs. Veðrið var
heiðskýrt og útsýni hið fegursta
yfir fjörðinn. Næst borginni er
mjög þjettbygt, skiftast á sumar-
hallir og garðyrkjustöðvar; bar
mikið á vermihúsum og vermi-
reitum. Einnig sjást þar á víð
og dreif verksmiðjuhverfi. Brátt
hverfa sumarhallimar, en býli
sjást á víð og dreif milh hæða-
draga. — Nú beygir brautin í
hávestur eftir þröngum fjallageil-
um venjulegast skógi vöxnum. En
skógurinn er frekar lágvaxinn og