Lögrétta - 29.04.1931, Síða 1

LOGRJETTA
*
XXVI. ár.
Reykjavík, miðvikudaginn 29. apríl 1931.
15. tbl.
Um víða veröld.
Sir James Jeans
um viðfangsefni nútímans.
Andatrú og sálarrannósknir.
Þetta er alt (sem frá var sagt í
seinasta blaði) um hin verklegu
og efnalegu málin, en Sir James
Jeans snýr sjer einnig að andlegu
málunum. Hann bendir á það, að
ýmsir merkir menn hallist að
andatrú eða sálarrannsóknum,
eða ræði að minsta kosti um
möguleika þess. að fá sannanir
fyrir áframhaldi lífsins eftir
dauðann. Sem vísindamaður verð
jeg að segja það, segir Sir James,
að mjer þykja sannanimar ger-
samlega öfullnægjandi og þær
sannfæra mig ekki. Sem mann-
leg vera verð jeg að bæta því við,
að mjer sýnast flestar þeirra
einnig vera hlægilegar.
Er heimurinn vjel eða hugsun?
Mjer virðist öll andleg skýring
tilverunnar hljóti að verða með
alt öðrum hætti. Fyrir svo sem
50 árum var venjulega litið á til-
veruna eins og vjel. Það var þá
talinn tilgangur vísindanna, að
útskýra tilveruna, (og manninn
sjálfan) á vjelrænan hátt. Nú-
tímavísindin veita þessari vjel-
rænu efnishyggju mjög lítinn
stuðning. Tilveran er miklu líkari
mikilli hugsun en mikilli vjel.
Þetta segir Sir James að sjer þyki
að minnsta kosti sennilegast nú,
þótt hann játi að það geti breýtst
hvenær sem er, ef ný visindaleg
þekking komi í ljós. Mannkynið
getur ekki við því búist, að það
skilji og skýri alla hluti í fyrstu i
atrennunni. Svo að segja allar
svonefndar hugsæiskenningar eru
aðgengilegri en efnishyggjan.
Það er engin fjarstæða að hugsa
sjer alla tilveruna sem hugsun,
og að hugsunin — að vísu ekki
mannleg hugsun — hafi skapað
efnið, atomin og stjömumar. Jeg
legg annars ekki sjerlega mikið
upp úr heimspekilegum heilabrot-
um og tel ekki miklu skifta að
reynt sje að finna einhvern rök-
fræðilegan grundvöll undir sið-
fræði og siðgæði. Til hvers væri
manninum það, þótt hann legði
undir sig allan heiminn, ef hann
biði tjón á sál sinni, þessi og
þvílík orð Krists leiða okkur inn
á svið, þar sem rökfræði og vís-
indi geta nú sem stendur ekki
verið til leiðbeiningar.
Sannleikunnn er sá, að við vit-
um núna mjög lítið, svo að segja
ekki neitt. Þeir sem á eftir okk-
ur koma munu lifa í ólíkri ver-
öld, sem þeir skilja betur, hvort
sem hún verður betri eða verri.
En þeu' menn munu líta aftur til
okkar tíma, sem hinna gömlu
góðu tíma, þegar nýjabragð var
að öllu og dagrenning yfir öllu.
Jeg sje ekkert eftir því, að örlög-
in hafa varpað lífi mínu inn í
þenna tíma.
Leyndardómur alheimsins.
Sköpun heimsins og eðli.
í nýjustu bók sinni, um leynd-
ardóm alheimsins (The mysteri-
ous Universe, 1930), ræðir Sir
James Jean meira um eitt af þeim
atriðum, sem hjer hefur verið
drepið á, um eðli alheimsins og
það, að skýra megi hann sem
hugsun fyrst og fremst. Hann
minnist á ýmsar skýringar fyrri
tíma í þessa átt, t. d. kenningar
Berkley’s. Hann segir að sjer
virðist ótvírætt, að vísindi nútím-
ans stefni í sömu átt, en eftir alt
öðrum götum. Þetta gæti litið svo
út, segir hann ennfremur, sem al-
veg væri verið að snúa baki við
raunsæisstefnunni (realism) og
setja algerða hugsæisstefnu
(idealism) í staðinn. En þetta
þykir Sir James samt of mikið
sagt. Hann segir, að í raun rjettri
sjeu markalínumar milli raunsæis
og hugsæisstefnu mjög óljósar og
að mestu leifar frá þeim tíma
þegar álitið var, að raunsæi hlyti
að vera sama og vjelgengi. Vissu-
lega er það til, sem er sannar-
lega raunverulegt, sem er hlut-
rænn veruleiki, af því að vissir
hlutir hafa sömu áhrif á mig og
þig, en ef við segjum, að þeir
sjeu annaðhvort hlutrænir eða
hugrænir, þá festum við á þá
nierkispjald, sem við höfum eng-
an rjett til þess að setja á þá.
Rjettast væri, að áliti Sir James,
að segja að þeir væru „stærð-
fræðilegir“ (mathematical) ef
við getum komið okkur saman
um það, að leggja í það orð þann
skilning að það eigi við alla
hreina (pure) hugsun, er ekki ein-
ungis við viðfangsefni hins stærð-
fræðilega sjerfræðings. 1 orðinu
felst þá ekkert um það, hvað
hlutimir eru í insta eðli sínu,
það segir einungis til um það,
hvernig þeir að einhverju leyti
haga sjer eða birtast. Hugtakið
felur það að sjálfsögðu ekki held- j
ur í sjer, að gera eigi efnið að
einskærri skynvillu eða draumi.
Efnisheimurinn er öldungis eins
efnislegur og verulegur og áður
og sú staðreynd stendur óhögguð
hversu mikið sem náttúmvísindi
og heimspeki breytast.
Það, að hugsa sjer veröldina
sem heim hreinnar hugsunar
varpar nýju ljósi á mörg við-
fangsefni í eðlisfræði nútímans.
Þá skilst það, hversvegna helst á
að hugsa sjer ljósvaka, sem
stærðfræðilega ímynd (abstrac-
tion), að sínu leyti á borð við
lengdargráður og breiddargráður.
Samkvæmt þessu verður einnig
orkan, undirstöðueining alheims-
ins, að stærðfræðilegri ímynd. En
| hugmyndin gerir að vísu einnig j
j ráð fyrir því, að hinn endanlegi
j sannleikur um fyrirbrigðið sje
fólginn í hinni stærðfræðilegu
skýrgreiningu þess og meðan eng-
in veila er í henni á þekking okk-
ar á fyrirbrigðinu að vera full-
komin — það er að segja full-
komin að því er snertir það,
hvernig fyrirbrigðið birtist eða
hagar sjer í hlutfalli við eitthvað
annað, en stærðfræðileg regla get-
ur aldrei sagt neitt um það,
hvemig fyrirbrigðið eða hluturinn
er í sjálfu sjer.
Af þessu leiðir það, að komist
verður hjá ýmsum ógöngum í
eðlisfi'æði nútímans eins og fyr
segir. Það er óþarft að ræða það,
hvort t. d. ljósið er bylgjur eða
agnir. Við vitum alt, sem vitað
verður um ljósið, ef við getum
fundið stærðfræðilega setningu,
sem segir nákvæmlega frá hátt-
erni þess, því hvetmig það birtist
og við getum hugsað okkur það,
sem bylgjur eða agnir eftir því
sem okkur lítst. Þegar við hugs-
um okkur það sem bylgjur, get-
um við gjarnan hugsað okkur
bylgjur í ljósvaka, en sá ljósvaki
verður breytilegur. Á sama hátt
þarf, samkvæmt þessum skoðun-
um Sir James Jeans, ekki að
ræða það, hvort bylgjuhreyf-
ingar í elektrónasafni sjeu í
þrívíðu (three dimensional) eða
fjölvíðu rúmi, eða alls engu.
Hreifingin er í stærðfræðilegri
reglu og hún og ekkert annað, er
veruleiki hennar og við getum
svo hugsað okkur víddina, dimen-
sionina, eins og við viljum, eða
við getum hugsað okkur, líkt og
Heisenberg og Dirac, að hjer sje
um alls engar bylgjur að ræða.
Ein afleiðing er enn af öllum
þessum hugsunarferli. Veröldin
hefur ekki ennþá náð fullum
þroska, hún er í sífeldum vexti og
breytingnm. Hún hlýtur því einn-
ig að eiga sjer eitthvert upphaf.
Þar af leiðandi hlýtur eitthvað
það, sem við köllum sköpun, að
hafa átt sjer stað einhverntíma
ekki fyrir mjög löngu.
Ef heimurinn er heimur hugs-
unar, þá hefur sköpun hans einn-
anleiki tíma og rúms neyðir okk-
ur svo að segja til þess að hugsa
okkur sköpunina sem hugsunar-
starf og tími og rúm hafa orðið
til sem hluti úr þeirri hugsun.
Vísindi nútímans neyða okkur til
i þess að hugsa okkur skaparann
j utan tíma og rúms og óháðan
j þeim, sem eru verk sköpunar
| hans, eins og málarinn er óháður
! ljereftinu, sem hann málar. Svip-
uð hugsun kom fram undir eins
hjá Plató. Annars vitum við enn-
svo lítið um itímann, að ef til vill
ættum við að líkja öllum tímanum
við sköpunarstarfið sjálft, það að
hugsunin fái form.
Það er nú mjög útbreidd skoð-
un, segir Sir James Jeans á öðr-
um stað í sömu bók, að kenningar
í stjömufræði og eðlisfræði nú-
tímans muni valda mjög róttæk-
um breytingum á allri útsýn okk-
ar um alheiminn og samhengi
hans og gildi mannlegs lífs. Þetta
er heimspekilegt úrlausnarefni í
eðli sínu, en áður en heimspeking-
arnir hafa rjett til þess að láta
til sín heyra, á að biðja náttúru-
fræðingana að leggja sínar stað-
reyndir á borðið. Það verður að
játast að þeirra niðurstöður geta
breytst hvenær sem er, þegar ný
þekking kemur fram og við, sem
nú lifum höfum enga ástæðu til
þess að halda, að við höfum öðl-
ast alla þekkingu. En eftir því,
sem náttúruvísindunum er nú
háttað, álítur Sir James Jeans, að
af þeim verði helst dregnar þær
heimspekilegu ályktanir, sem nú
hafa verið raktar nokkuð og allar
beinast í þá átt, að heimurinn er
hrein hugsun, skapaður af hugs-
un og af skapara, sem fyrst og
fremst var stærðfræðilega hugs-
andi, í þeirri merkingu, sem áður
er útskýrð.
---o----
Indriði Einarsson
Indriði Einarsson verður átt-
ræður á morgun. Reykvíkingar,
sem daglega sjá hann kvikan og
kátan hugsa sjer hann aldrei sem
gamlan mann og mörgum kemur
það á óvart, að hann sje nú átfc-
ræður. Hann hefur lengi verið
þjóðkunnur maður og merkur fyr-
ir mörg störf sín og því skylt að
minnast hans nokkuð.
Það er fyrst um Indriða að
segja, að hann er Skagfirðingur,
Skagfirðingur fyrst og fremst.
Fæddur á Húsabakka 30. apríl
1851. Föðurætt hans er Reyni-
staðafólk, en Euphemia móðir
hans var dóttir Gísla saguaritara
Konráðssonar og systir Konráðs
Fjölnismanns. I. E. varð stúdent
1872 og er nú einn á lít'i af þeim,
sem þá útskrifuðust. Eftir 5
ára nám við Hafnarháskóla lauk
liann (1877) prófi í hagfræði og
stjómfi'æði með I. einkunn og
mun vera fyrsti íslendingurinn,
sem lokið hefur háskólaprófi í
þeim fræðum. Að loknu prófi fór
hann til Edinborgar til frain-
haldsnáms í háskólanum þar og
einkum til þess að kynna sjer
.sparisjóði. Jafnframt fjekst hann
þar við ýms íslensk fræði, sem
hann hneigðist snemma að, eins