Norðri - 23.03.1912, Qupperneq 1

Orþrifaráðín.
Fátt heyrist enn ábyggilegt frá > pen-
ingamálanefndinni*. Skeytin sem »Norð-
urland hefir flutt eru mjög óljós, svo
lítið er hægt að átta sig eftir þeim, enda
er sagt að í Reykjavík hafi ekkert komið
ennþá fram opinberlega um tillögur
nefndarinnar eða um árangur af starfi
hennar. Við ættum eftir því að verða
fyrri til að njóta »fagnaðarboðskapar-
ins«.
Pað sem er höfuðatriðið í hinum
»góðu tíðindurrH »Norðurlands« frá
nefndinni er það, að kostur sé á að
lögleiða einokun á kolum, þvi að ein-
hver útlendur námu-eigandi sé fáanleg-
ur til að kaupa þetta einkasöluleyfi af
stjórninni fyrir ákveðið gjald til lands-
sjóðs af hverju »tonni« af kolum, sem
selt er hér á landi. Nefndin mun leggja
til, að þetta ráð sé tekið.
Pað verður ekki séð hver rök nefnd-
in hefir fyrir þessari tillögu — önnur en
peningavandræðin —svo um þau er ekki
mögulegt að svo stöddu að tala. En at-
huga má »frá almennu sjónarmiði« hver
áhrif kola-einokun mundi hafa og úr hvers
vasa það fé yrði tekið, sem í landssjóð
rynni af slíkri einokun.
Hvort sem lagt er á vöru einkasölu-
haft eða tollur þá hækkar varan í verði
um það, sem gjaldið fyrir einkasöluréttinn
eða tollinum nemur, auk vaxta af þeim
upphæðum. En sé um toll að ræða ger-
ir þó ætíð hin frjálsa samkepni það að
verkum, að verðið tekur eðlilegum breyt-
ingum eftir markaði og getur ekki hækkað
fram úr hófi fyrir tollinn eingöngu og
vörugæðin getur einstaklingurinn ekki
til lengdar svikið. Pau tryggir í öllu
falli samkepnin.
Til þess að bæta úr þeirri hætíu, sem
stafar af verðhækkuninni mun það nú
tilætlunin að binda þann, sem einka-
söluréttinn fær, með »taxta« sem stjórn-
in setur eftir einhverjum nánari regl-
um,— En þetta er vandráðnara mál en
í fljótu bragði virðist og reka má sögu-
fróða menn minni til þess, að á fyrri
öldum varð aldrei sá taxti fundinn, sem
ekki var orðinn óánægjuefni báðum
pörtum áður en árið var liðið og það
með fuilum rökum. Allar vörur — ekki
síst kol — eru stórum og oft svo snögg-
um verðbreytingum háðar, að það, aðætla
sér að færa til »taxta« jafn hratt þeim
breytingum er ógerningur. En að setja
þá fasta um lengra bil og eiga svo á
hættu að verða að kaupa vöruna með
tvöföldu verði gagnvart eðlilegu mark-
aðsverði er mjög fráleitt.
Pá er hitt atriðið: vörugæðin. Allir
vita, að kol eru mjög misjöfn að gæð-
um, jafnvel þótt talin séu sama tegund
(eða »merki«). Meðan frjáls kepni á sér
stað í verzluninni, reynir hver um sig
af kaupmönnum að tryggja sér sem
bezta vöru, til þess að geta selt hana.
Allir leita þangað sem þeir vita vöruna
bezta. Taxtabundni einkasalinn hugsar
aðeins um, að fá sem lélegasta vöru
með sem lægstu verði. Það er hans
mesti gróði, og til annars getur enginn
leitað. Tryggar skorður við slíku er ekki
mögulegt að reisa, ekki einu sinni á
pappírnum, hvað þá í verki og fram-
kvæmd. —
Það var svo f gamla daga, að kær-
ur yfir sviknum vörum reyndust árangurs-
litlar gagnvart einokunarfélögunum. Hætt
v'ð, að sækja mundi í sama horfið enn.
Jeg þarf ekki að lýsa því, hverja þýð-
ingu þelta getur haft fyrir gufuskipaút-
gerðir, verksmiðjur o. fl., Sem kol
þurfa að nota.
Eg þarf ekki sérstaklega að taka það
fram, að eg hefi hér fyrir auga það
fyrirkomulag, sem mér skilst að nefnd-
in hafi hugsað sér: að einkasöluréttur-
inn sé framseldur einstökum mönnum
eða félagi, gegn ákveðnum, árlegum
skatti í landssjóð. —
Um hitt fyrirkomulagið:einkasölu,rekná
fyrir landsjóðsins reikning beinlínís af
sérstökum starfsmönnum stjórnarinnar,
eins og konungsverzlunin var fyr á
öldum, er nokkuð öðru máli að gegna.
Hvar kemur svo þetla skattgjald nið-
ur? Hverjir borga? Flest útlend skip
flytja kolaforða að heiman, nægan til
hverrar ferðar um sig, en auðvitað er
það, að nokkur þeirra kaupa kol og
hafa kolaforða fyrir sig hér á landi eins
og nú er ástatt. Kæmist á einkasalan
mundu kolakaup útlendinga hér minka
að stórum mun. Þeir mundu alls ekki
kaupa sem svaraði helming af þeim kol-
um, sem seld eru í landinu.
Útgjörð í landinu til þorskveiða og
síldveiða er nú hraðfara að breytast í
gufuskipaútgjörð og allir eru víst sam-
dóma um, að þar sé stefnt í rétta átt.
Gufuskip til flutninga meðfram strönd-
um landsins eru auðvitað ennþá fá og
smá, sem landsmenn sjálfir eiga. En
vísir þeirra er þó að myndast t. d. bæði
hér og við Faxaflóa. Vonandi eru menn
samdóma um, að þær fleytur allar, sem
til slíks þurfa ættu landsmenn sjálfir að
eiga, svo ekki þyrftu þeir að gjaldu út-
löndum stórfé í árlegan skatt til slíkra
þarfa.
Á þessa »frumbýlinga« fellur kola-
einkasalan einna þyngst. — Togara-út-
gjörð, sem brúkar 600 ton um vertíð-
ina geldur 10 - 1200 kr. í skatt og
»Jörundur« litli fær að borga 4-500 kr.
— og svo er á hættu átt að varan sé
svikin í þokkabot.
En aðalmótbáran gegn þeim skatti,
er kolaeinokunin Ieggur á landsmenn,
er þó sú, að mestur hluti hans leggst
því nær eingöngu á þá menn, er búa
í kaupstöðum, kauptúnum og sjávar-
þorpum. Pað mun vera nálægt einn
fjórði hluti þjóðarinnar. Hinir þrír fjórðu
hlutarnir, sem til sveita búa og fæstir
nota kol til eldsneytis, leggja hér ekk-
ert til. Pessi skattur kernur því að eins
á lítinn hluta þjóðarinnar og það ein-
mitt á þann hlutann— fátæka tómthús-
fólkið og verkamennina í kaupstöðum
og kauptúnum — sem engan skatt þol-
ir. Og svo er þetta skattur á nauðsynja-
vöru. — Pað eru áhöld um, hvort betra
er að drepast úr kulda eða úr sulti.
Pví er haldið fram — og eg hefi eigi
ástæðu til að rengja það - að fjárhag
landsins sé svo í óefni komið, að grfpa
þurfi til örþrifaráða til þess að koma
honum í rétt horf. Um það út af fyrir
sig mætti langt mál rita.
Örþrifaráðin, neyðarúrræðin eru sjald-
an góð, en þetta er áreiðanlega illt og
ekki vil eg trúa því, að ómögulegt sé
að finna «neyðarúrræði« — ef illu er
að skifta - sem þó ekki sé skárra en
þetta.
G. G.
Fyrirlestur
Guðm. skálds Frlðjónsson 12. þ. m.
Pað hefir verið venja Guðmundar
Friðjónssonar á Sandi að koma hingað
til Akureyrar einu sinni á vetri og lesa
hér yfir fólki. Hann er síðustu árin far-
inn að vanda fyrirlestra sína meira en
áður, mun nú rita þá upp fyrirfram,
enda gefur hann þá flesta út í einhverju
tfmariti einu eða tveimur árum eftir að
hann flytur þá. Guðmundur er mælskur
vel og flytur fyrirlestrana mjög áheyri-
lega, og er auðsæ framför hjá honum
hvað alt ræðumannssnið snertir. Þegar
hann þarf að víta eitthvað í fari þjóð-
ar sinnar hefir hann oft stóryrði og
málar ókostina með sterkum litum.
Á síðari árum virðist Guðmundur
skáld hneigjast allmjög að íhaldsstefnu,
enda hefir hann hlotið þá stöðu í mann-
félaginu, sem auðveldlega getur vakið
óhug fyrir miklu breytingabrölti, kvik-
leik og gjálífi í þjóðfélaginu. Hann er
sem sé margra barna faðir út í sveit og
hefir mikið af alvöru lífsins að segja.
En Guðmundur er í essinu sínu, þeg-
ar hann er kominn á ræðupallinn í troð-
fullu húsi, og getur sagt þjóðinni og
leiðtogum hennar til syndanna.
í fyrra þrumaði hann hér á Akureyri
gegn þessu kjarnlausa mentunarglamri
og nú þjappaði hann að hinum póli-
tíska skilnaðargorgeir óþroskaðra ung-
lingaog rauðhöttóttra landvarnargasprara.
Ekki vantar Guðmund skáld heldur
áheyrendurnar, þegar hann kemur til Ak-
ureyrar, í fyrra og nú hefir stærsti sam-
komusalur landsins verið troðfullur þeg-
ar hann hefir talað hér í bænum. Og
þótt Erlingur ungmennafélagsmálsvari sé
nú að ávíta Akureyrarmenn fyrir að
sækja eigi þá fyrirlestra, sem hann mun
þykjast hafa útvegað þeim og eiga ráð
á, þarf hann eigi að bregða þeim um
að þeir vilji eigi hlusta á Guðmund
bróður hans. Pað er mælska Guðmund-
ar, bersögli, kjarnyrði og víða smellnar
samlíkingar, sem dregur menn til að
hlusta á hann, og að hann heldur fram
skoðunum sínum, sem sumum hafa að
vísu þótt nokkuð reikular, með miklum
sannfæringarhita.
Nú er Guðmundur ekki skilnaðarmað-
ur, síður en svo, hefir ef til vill aldrei
verið það, þótt hann væri eigi við því
búinn á Þingvelli 1907 að mótmæla-
skilnaðarbótunum landvarnarliðsins væri
það eig fáanlegt er þar var krafist. Pað
er göfugt markmið, sem Guðmundur
virðist nú vilja að menn keppi að, sem
sé að efla gott samkomulag milli Dana
og íslendinga bygt á réttlætishugmynd-
um frá báðum hliðum, en eyða þjóð-
ernishatri, ofstopa og óbilgirni. Guðm.
Lifandi myndir
verða sýndar fyrst um sinn á laugar-
dögum kl. 9. og sunnudögum tvær sýn-
ingar kl. 6 og kl. 8. síðd.
er fullkomlega liðgengur undir merki
þessarar stefnu, og það rúm mun þykja
vel skipað, er hann fyllir, en að þessu
markmiði mun bæði Guðm. og fleirum
reynast leiðin fullerfið, því það er eigi
einasta íslendingar, sem þurfa að læra
að líta á samband vort við Dani með
meiri réttlætishugmynd; heldur þurfa
margir Danir þess eigi síður, að læra
að skilja að samband milli tveggja þjóða
getur því aðeins þrifist og orðið báð-
um aðilum að gagni, að fullkomins
jafnréttis sé gætt, og önnur þjóðin sé
ekki gerð að undirlægju hinnar.
Ef G. F. þekt'' danskan hugsunar-
hátt og danskt skaplyndi jafnvel og hann
þekkir íslenzkt mundi hann vita, að Dan-
ir hefðu gott af meðal Jónsbókarlestri
um hvernig þeir eigi að haga sér gagn-
vart íslendingum, og að þar væri skot-
ið örfum til marks í þessu máli eigi
síður en hér hjá oss. Og hafa þó sam-
vinnuhugsjónir Dana stórum glæðst síð-
ustu árin, og skilningur þeirra á holl-
ustu þjóðasambanda er eflaust gleggri
en skilningur Norðmanna og Svía í
þeim efnum.
Norðri hafði ætlað sér að flytja ágrip
af þessum fyrirlestri G. F., þótt það
hefði orðið erfitt að ná hinum skýru
litum hans, en skáldið hefir óskað eftir
að blaðið gerði það ekki — býst við
hann verði gefinn út í sumar— og því
er horfið frá því, en sem sýnishom
skulum vér þó taka hér upp nokkrar
setningar nokkurnvegin orðréttar.
Pegar andi Péturs mikla svífur
yfir vötnunum á Finnlandi, eða þeir Bis-
mark gamli og Vilhjálmur keisari spyrna
í kistugaflana suður í Germaníu, fá
Norðurlönd taugaóstyrk og finna til van-
máttar síns. - - - Við sem erum
30 sinnum færri en Norðmenn og 100
sinnum fátækari— sem eru þó minsta ríkið
á Norðurlöndum— við, 80 þúsund ör-
eigar, hugsum okkur að geta staðið ein-
ir og borið lýðveldi á skyrtulausu baki,
og farið með utanríkismál eins langt og
fuglinn flýgur. — —
----Falsið og óhreinskilnin er til
niðurdreps í landinu.------Menn eiga
ekki að lifa eins og geitur á garða.---
Hann talaði um menn sem aldrei hefðu
tekið snjóreku frá húsdyrum föður síns,
og aldrei sótt vatnsdropa fyrir móður
sína, lifðu í skýjaborgum og hefðu eigi
tekið á herðar sér birði lífsins og birði
skyldanna og héldu svo að alt gæti
gengið einhvern veginn.
----Það er fautalegt að kasta grjóti
í náungann, þótt menn hnjóti sjálfir um
stein. — — _ _
----Við höfum skókreppu, því ef
eigi að neita, en það er eigi svo mjög
í tána sem skórin kreppir, að sambönd-
um vorum út á við, heldur er skókrepp-
an öllu meiri í hælinn, innanlands ólag-
ið og ófriðurinn, þar sem flestir forvíg-
menn hugsa mest um að veita sem mestu
vatninu á sín mylnuhjól og skara eld-