Reykjavík - 24.06.1911, Blaðsíða 2

106
REYKJAVIK
Sambandsmálið
og
kosningarnar.
(Stefnuskrá og kosninga-dagskrá).
[Niðurl.].
Einmitt af því, að vér teljum
enga von þess, að sambands-
málið geti komið fyrir á þing-
inu, sem nú er kosið til (kos-
ningarnar verða væntanlega til
eins þings að eins í þetta sinn),
þá má búast við, að í þeim
kjördæmum, þar sem vér telj-
um ekki fært að koma að hrein-
um flokksmönnum, þar muni
heimastjómarmenn styðja þá
menn, ef í kjöri verða, sem
samdóma eru oss um dagskrá
vora, þ. e. um þau aðalmál, er
fyrir kunnu koma á næsta
þingi.
Til þessa liggur sama orsök
sem til þess, að vér styðjum
núverandi stjórn, þótt eigi sé
hún úr vorum flokki.
Það sem bráðast liggur á nú,
er að stía frá völdum, frá stjórn
og þingi, þeim óaldarflokki, sem
misþyrmdi landinu og misbauð
því tvö undanfarin ár. Vér
þurfum að hafa ráðvanda, gætna
og friðsama stjórn, og ráðvant
og gætið þing.
Vér viijum ekki fara að dæmi
óaldarflokksins og hans stjórnar,
að sökkva landinu í skuldir til
eyðslueyris. Vér viljum reyna
að koma jöfnuði á tekjur og
gjöld landssjóðs, og ekki ausa
út fé, sem engan stað sér eftir
til neinna gagnsmuna landinu.
Vér viljum ekki ausa út fé
á báðar hendur að nauðsynja-
iausu og gagnslausu.
Vér viljum ekki ausa þús-
undum og tugum þúsunda í
flokks-landeyður, til þess að geta
skattað þá aftur til flokkssjóðs.
Slíkt teljum vér ina svívirði-
legustu og háskalegustu óráð-
vendni.
Vér viijum styðja af lands-
sjóði þau stór-fyrirtæki, sem
bæta og efla atvinnu lands-
manna og auka gjaldþol þeirra
— til arðvœnlegra fyrirtækja,
i einu orði sagt.
Þau ar sem heimastjórnar-
flokkurinn var við völd, óx
viðlagasjóður að miklum mun
— landið græddi.
Og þó vörðum vjer miklu fé
til stór-fyrirtækja til hagsmuna
landinu. Á þeim fáu árum
urðu meiri framfa.rir hjer á landi,
en nokkru sinni áður á hálfri öld.
Vér heimastjórnarmenn þurf-
um ekki annað en vísa til þess,
hversu landinu var stjórnað á
tíð Hannesar Hafsteins, og svo
aftur hversu því var stjórnað
síðustu tvö árin, er óaldarflokk-
urinn hafði völdin.
Þar talar sagan sjálf.
Reynslan sýnir þar, milii hvers
er að veija við kosningarnar
næstu. J. Ó.
Setning■ háskóla íslands.
I. Ræða Klemens landritara Jónssonar.
Að 30 dögum liðnum frá þessum degi eru rjett 30
ár liðin frá því, að frumvarp til laga um háskóla var fyrst
borið upp. Það gerði Benedikt Sveinsson í þessum sal,
sem vjer nú sitjum í, á hinu fyrsta þingi, sem haldið var
í þessu húsi. Slíku máli hafði að vísu verið hreyft fyr,
því á hinu fyrsta alþingi íslendinga 1845 bar Jón Sigurðs-
son fram uppástungu um þjóðskóla á íslandi, »er veitt
geti svo mikla mentun sjerhverri stjett, sem nægir þörfum
þjóðarinnar«. Konungsfulltrúinn áleit, að hjer væri farið
fram á, að fá fullkominn háskóia, og fleiri voru sömu
skoðunar, enda verður uppástungan varla skilin öðru vísi,
en Jón Sigurðsson neitaði því þó, að sú væri meiningin.
Auðvitað var slíkt mál þá altof snemma uppborið. Árang-
urinn varð þó sá, að prestaskólinn var settur árið 1847,
og nú hófst baráttan um að fá innlenda læknakenslu og
lagakenslu. Læknakensla komst á 1862, en þó eigi full-
komin fyr en með lögum 11. febr. 1876. Innlend laga-
kensla átti þar á móti örðugra uppdráttar, frumvörp og
tillögur í þá átt voru bornar upp á þingi alls 20 sinnum,
en 16 sinnum var neitað um staðfestingu laganna, eða að
sinna þegnlegum uppástungum í þá átt (á hinum ráðgef-
andi þingum). Loks var lagaskóli settur á stofn með lög-
um 4. mars 1904, en þó þannig, að hann tæki fyrst til
slarfa, þegar fje yrði veitt til hans á fjárlögum, en það
varð fyrst fjórum áður síðar; hinn 1. október 1908 tók
hann til starfa.
Hið fyrsta kjörtímabil, eftir að vjer höfðum fengið
löggjafarvald, var nokkurskonar reynslu og undirbúnings-
timabil. Alt var þá óunnið og ógert hjá oss, sem gera
þurfti. Það þurfti að leggja grundvöllinn til, og byrja á
öllum verklegum framförum og umbótum á þessu landi;
samgöngum á sjó og landi, og þeim einkanlega; framför-
um og umbótum í atvinnuvegum vorum, en það þurfti
jafnframt að fara gætilega í sakirnar, því peningaráðin
voru lítil annarsvegar, og hinsvegar þurfti líka að fara
vel og sparlega með þau, því danskir stjórnmálamenn
höfðu spáð því, og látið það enda óspart klingja meðan
stjórnmáladeilan stóð, að vjer værum þess eigi umkomnir,
að hafa vor eigin fjárráð á hendi. Það var því án efa
vel ráðið, að þeim málum, sem jeg vil kalla hugsjónamál
íslands, var lítt hreyft á þessu tímabili, og það verður
eigi annað sagt, en þingið hafi fyrsta kjörtímabilið í öll-
um aðalatriðum leyst starf sitt af hendi með gætni og
forsjá. En það var alveg eðlilegt, að á fyrsta þingi hins
annars kjörtimabils kæmu hugsjónamálin fram, enda varð
það svo, sem áður er getið, að Ben. Sveinsson, sem ávalt
hafði af mesta kappi barist fyrir innlendri lagakenslu, bar
fram frumvarp um háskóla á þessu þingi. Það komst
gegn um neðri deild, en varð ekki útrætt í efri deild. Á
næsta þingi, 1883, kom málið enn fram frá sama manni
sem fyr; undir meðferð þess varð sú breyting gerð, að »lands-
skóli« var stofnunin kölluð í stað »háskóla«, en það var ein-
ungis nafnabreyting, efnið og innihaldið var sama sem fyr.
Frumvarp þetta var samþykt sem 1 ö g frá alþingi.en því synj-
að staðfestingar konungs. — Að landskólanafnið var valið
hefur án efa komið af því, að þinginu hefur virst svo,
sem það mundi verða atgætilegra fyrir dönsku stjórnina,
heldur en nafnið »háskóli«. Með sama nafni var málið
enn borið upp á næsta þingi 1885, og þá í efri deild, en
var felt frá 2. umr. og í þess stað tekið upp lagaskóla-
frumvarp.
Nú var málið látið hvíla sig til 1891, en þó var því
hreyft á Þingvallafundi 1888. Þá var það borið upp sem
frumvarp til háskóla, og var samþykt í neðri deild, en
felt í efri deild frá 2. umræðu. Aðalástæðan til þess, að
þessi háskólafrumvörp áttu svo örðugt uppdráttar í þing-
inu, var sú, að þau fóru ekki fram á annað nje meira í
rauninni, en að sameina prestaskóla og læknaskóla, og
bæta þar við Jagaskóla; í rauninni voru því þessi frum-
vörp ekkert annað en tilraun til að fá lagaskóla, eða inn-
lenda kenslu í lögfræði. Engin önnur kensla en guðfræði,
lögfræði og læknisfræði áttu þar fram að fara. »Heim-
speki og önnur vísindi skulu kend eftir því, sem síðar
verður ákveðið með lögum«, stóð í frumvörpum þessum.
Engin ákvæði voru um það, að þeir einir, er lokið hetðu
prófi við háskólann, skyldu liafa rjett til embætta hjer á
landi. Frumvörpin voru því æði ófullkomin, og um há-
skóla í þeirri mynd, sem hann á að verða eftir lögunum
9. júlí 1909, hefði alls eigi verið að ræða, þótt þau hefðu
i náð staðfestingu.
Árið 1893 var fyrst stungið upp á lagaskóla, og þá
fjekst full vissa fyrir því, að innlend lagakensla gæti kom-
ist á, reyndar á mjög ófullnægjandi hátt, en því þótti eigi
sinnandi, heldur var í þess stað samþykt frumvarp urn
háskóla, með hinum sömu annmörkum, sem þegar er lýst,
en því var, eins og fyr, neitað staðfestingar. Á þessu
þingi var mál þetta rætt með talsverðu kappi, og
var eitt af aðalmálum þingsins, og mörgum, bæði þing-
mönnum og öðrum, þótti það bæði áhuga- og metnaðar-
mál, að koma háskólamálinu fram. Fyrir því bundust i
þinglok margir merkismenn samtökum um það, að vekja
almennan áhuga á stofnun háskóla, og að efna til sam-
skota því máli til framgangs, og sendu út áskorun til ís-
lendinga um að skjóta fje saman til að mynda »Háskóla-
sjóð íslands«. Áskorun þessari var vel tekið í fyrstu, svo
að talsvert fje safnaðist saman, þar á meðal í útlöndum,
og nú er þessi sjóður um 6000 kr. En brátt fór áhuginn
minkandi; þó var málinu haldið vakandi með greinum i
Þjóðólfi árið 1896, en það var nálega hið eina lífsmark
með málinu, og á alþingi var nú alveg hljótt um það
mál; stjórnarskrárdeilan hófst þá og tók hugi allra, svo
um annað var þá ekki hugsað; málið lá því alveg niðri
i 14 ár, þangað til því var hreyft á ný árið 1907, eða á
öðru þingi eftir að innlend stjórn var komin á. Þá kom
fram tillaga til þingsályktunar, er skoraði á stjórnina, að
undirbúa þetta mál fyrir næsta þing. Stjórnin tók svo
undir þá áskorun, að á næsta þingi, 1907, lagði hún fram
frumvarp til laga um háskóla á íslandi, sem forstöðu-
menn mentastofnananna hjer höfðu samið og sniðið eftir
hinum nýju lögum fyrir norska háskólann í Kristjaníu,
er stofnaður var fyrir rjettum 100 árum síðan. — Þetta
lagafrumvarp var samþykt af alþingi og staðfest sem
lög 9. júlí 1909. Þannig var þá háskólinn loks kominn
á, — en aðeins á pappírnum, því hið sama ákvæði var
sett inn i þessi lög og lögin um lagaskóla 1904, að há-
skólinn skyldi þá fyrst taka til starfa, þegar fje yrði veitt
til hans á fjárlögunum, og margir hafa án efa greitt at-
kvæði með þessari stofnun í þeirri trú, að það mundi
dragast nokkuð, að þingið sæi sjer fært að veita fje til
háskólans. En sú trú hefur nú brugðist, því alþingi í ár
veitti fje til hans frá 1. okt. næstkomandi, þegar hann
tekur til starfa, og jafnframt var svo ákveðið í fjárauka-
lögum fyrir yfirstandandi íjárhagstímabil, að háskólinn
skyldi stofnaður í dag, og því hefur, vegna þessa ákvæðis,
orðið að leita staðfestingar konungs á lögum þessum á
alveg óvanalegan hátt og fjekst sú staðfesting 8. þ. m.
Jeg skal ekki hjer minnast á það, hvílíka þýðingu
háskóli hlýtur að hafa eigi einungis fyrir vísindalegt líf
hjer á landi, heldur líka fyrir þjóðlíf vort í heild sinni og
þjóðerni, því það mun annar maður, mjer miklu færari í
þeim efnum, gera, þá er jeg hef lokið máli mínu; en jeg
vil minnast á það, að það var ekki ófyrirsynju, að stjórn-
in lagði það til i frumvarpi því, er hún lagði fyrir al-
þingi 1909, að háskólinn tæki til starfa á aldarafmælis-
degi Jóns Sigurðssonar, eða í dag, þó að þingið þá feldi
það ákvæði burtu af fjárhagslegum ástæðum, og það er
ekki ófyrirsynju, að alþingi í ár, um leið og það veitti
fje til reksturs háskólans, tók upp hið sama ákvæði, því
sannarlega á Jón Sigurðsson hina f}rrstu hugmynd um
háskóla á íslandi, sannarlega á bann fyrstu upptökin og
fyrstu framkvæmdir x þessu xnáli; hann hefur lagt grund-
völlinn undir þetta mál, eins og flest önnur sjálfstæðis-
mál þjóðarinnar, því háskólamálið er einn þátturinn, og
það ekki hinn minsti, i baráttu íslendinga fyrir fullkomnu
sjálfstæði. Vjer getum Því fullkomlega tekið oss í munn
og gert að vorum orðum þau orð, sem Benedikt Sveins-
son sagði um leið og háskólafrumvarp, boiáð fram af
honum, var fyrst til umræðu í þessum sal nú fyrir 30
árum. En þessi orð hans eru svo: »Eins og orðið
»mamma« er hið fyrsta orð, sem vjer heyrum af vörum
barnsins, þannig var orðið »Þjóðskóli« hið fyrsta orð af
vörurn alþingis 1845, framborið í nafni og utnboði þjóð-
arinnar af þeinx manni, þeirri frelsishetju, sem nú er að
vísu látinn, en hin andlega og líkamlega ímynd hans
mænir yfir oss hjer í salnum, og jeg vildi óska, að hún
æ og æfinlega hefði sem mest og best áhrif á oss innan
þessara helgu vjebanda«. Þessi orð eru eins og til vor
töluð í dag, vjer játum þau sönn að vera, en vjer bætum
því við, að á þeim degi, sem háskóli fslands er settur,.
þá inegum vjer ekki gleyma þeim manni, sem talaði þau,
því þegar sögð er saga háskólastofnunarinnar, þá verður
nafn Benedikts Sveinssonar nefnt þar meðal hinna fremstu,
því enginn hefur barist eins fyrir henni sem hann; hve
oft liefur hann ekki í þessum sal með sinni hrífandi
mælsku, sem hann einkum beitti í þessu máli, snert hug
og hjarta áheyrendanna? Og hve oft hefur ekki h a n n,
einmilt hann borið það mál fram til sigurs með sínum.