Dagur - 23.05.1998, Blaðsíða 3

x^Mr
LAUGARDAGUR 23. M AÍ 1998 -III
Fjörulalli við íslandsstrendur.
Fjörulalll
og niarb ejidill
í mörgum þeirra. Þær fóru fram
á þessa leið: Þegar presturinn
var búinn að setja „svörtu
hnapphelduna" á brúðhjónin,
þá var sest undir borð, sem al-
sett var brauði. Hvorki voru
hnífar né diskar á borðinu, en
frammi fyrir hverjum manni
voru brauðturnar. Undirlagið
voru fjórar eða fimm laufakökur
úr sigtuðu rúgmjöli, flattar
þunnt út og allar útskornar með
laufum og rósum. Þær voru
steiktar í smjöri eða tólg. Ofan á
þær var svo hrúgað Iummum,
kleinum, pönnukökum, skon-
rokskökum og halgdabrauði, og
svo stóðu sírópsbollar til og frá
um allt borðið.
Þegar allir voru nú komnir f
gott Iag, og frammistöðumenn
sáu, að fólksfjöldinn og turna-
fjöldinn stóðu heima, þá var
byrjað að syngja borðsálm. Þeg-
ar hann var búinn stóð einhver
upp, sem hafði verið kjörinn til
þess áður, og sagði: „Brúðhjónin
biðja boðgestina að þiggja það,
sem fram er reitt“. Þá komu all-
ar hendur á loft og fóru menn að
brjóta brauðið og dýfa hveijum
bita ofan í sírópið og stinga svo
upp í sig. Þá fóru menn og að
skrafa og skeggræða.
Þessar víntegundir voru á
boðstólum: Mjöð, hálfþykkur,
sætur drykkur, einkum ætlaður
kvenfólki, sem ég hef aldrei
heyrt getið um síðan, extrakt,
messuvín og svo brennivín, sem
ávallt var sjálfsagt. Þegar menn
voru nú hættir að borða var enn
sunginn borðsálmur, og þá stað-
ið upp. Menn gátu ekki torgað
helmingnum af þessu brauði, en
hver tók leifar sínar, batt um
þær klút og komu þeim svo á
vísa staði, þangað til heim var
farið. Konur tóku leifar manna
sinna og barna. Það þótti
ósvinna og stórmennska ef ein-
hver skildi brauð eftir á borðinu.
Sumar kerlingar brutu gat á
skonroksköku, helltu þar inn
sírópi og tróðu svo brauðmola
eins og tappa í gatið, en ekki
þótti það kurteislegt, og var það
heldur gert í laumi. Stundum
fór svo að leka úr klútabögglun-
um hjá þeim gömlu, og fór þá
unga fólkið að brosa.
Svo var farið að drekka púns,
rommpúns, og var þá venjulega
farið að syngja, en menn kunnu
fátt í þá daga af Iagvísum og rak
því oftast að því, að menn fóru
að spreyta sig á gömlum tví-
söngslögum, til dæmis í Babýlon
við vötnin ströng, Brúðhjóna-
bolli, Margt er manna bölið og
svo framvegis. Aldrei var dansað
í þá daga. Fyrsta veisla sem ég sá
dansað í, var 1855, og var það
kölluð matarveisla, súpa og
steik, en 1857 var ég í þeirri
seinustu brauðveislu, sem ég
hef heyrt getið um.
Hér lýkur frásögn húsfrúar
Sigríðar en Olafur bætir við
svolitlum fróðleik:
Svo lítur út, sem brauðveislur
hafi hvergi tíðkast nema í Eyja-
firði og næstu sveitum. Móðir
mín segist muna eftir brauð-
veislu sem utansveitarfólk var í.
Það hafði aldrei séð slíka fram-
reiðslu og vissi ekkert á hveiju
það átti fyrst að snerta af brauð-
inu. Loksins tók það það til
bragðs, að glápa á prestinn og
fara að alveg eins og hann. Er þá
ekki annars getið, en að öllu hafi
reitt vel af, en óhönduglega
þótti fólkið fara að mat sínum.
Frú Ingibjörg Schulesen hefur
sagt mér af brauðveislum við
Mývatn og á Flateyjardal. Auk
brauðs þess, sem áður er nefnt,
voru bomar þar á borð sætu-
þykkniskökur og kallaðar
„súkkulubrauð".
Marbendill og fjörulalli hafa
blandast nokkuð í siðferðisum-
ræðuna, sem um skeið hefur
dunið á þjóðinni. Útvarpsfyrirles-
ari og blaðamaður Ienti í þeim
ósköpum að vera ásakaður um að
vera frjörulalli, þar sem hann náði
ekki því þróunarskeiði að vera
marbendill.
Marbendill er maður að hálfu
og fiskur að hálfu og Iifir í sjó. Er
hann sömu tegundar og haf-
meyja, en karlkyns. Fjörulalli er
aftur á móti miklu óæðri skepna
og heldur sig aðallega við sjávar-
síðuna fyrir vestan. Hér fer á eft-
ir dagsönn þjóðsaga um lalla
þann sem enginn rekur mág-
semdir til, en á það til að gera
Vestfirðingum gramt í geði:
A Vestfjörðum þykjast menn
eigi allsjaldan sjá sjávarkvikindi
eitt, sem þar er kallað „fjörulalli“.
Bóndinn í Stapadal, sem er
annar ystur bær við Arnarfjörð
norðanverðan, var einu sinni á
ferð um kvöld í náttmyrkri með
sjónum og bar byssu sína. Þá er
hann átti spölkorn eftir heim til
sfn, þóttist hann verða var við
eitthvað kvikt í fjörunni. Hann
var kjarkmaður og lét sér ekki bilt
við verða, gekk þangað og sá , er
hann kom nær því, að það var
einhver lifandi skepna, nokkuð
svipuð sauðkind um hausinn og
aftur á herðakambinn, svört á lit
og Iíkust þvf að hún stæði til
hálfs á framfótunum, en aftur-
hlutinn lá niðri í sandinum.
Hann reiðir byssuskeftið til
höggs á dýrið, því ekki var skot í
byssunni, og lendi höggið í
hryggnum á dýrinu, svo að skeft-
ið brotnaði af byssunni en dýrið
féll svo sem í ómegin af högginu.
Síðan fer hann að svipast um eft-
ir skeftinu og er hann hafði fund-
ið það, er dýrið aftur komið á
kreik og farið að skrfða til sjávar,
en með þvi að hann var vopn-
laus, treystist hann ekki til að
veita því eftirför eða ráðast á það.
Komst það síðan fram í sjó, og
var því líkast að það gengi á
framfótunum, en drægi aftur-
hlutann eftir sér í sandinum.
Förin í sandinum voru líkust því
að það hafi haft klaufir.
Vestfírðingar lýsa fjörulalla á
þessa leið og segja, að það muni
vera af hans völdum að lömb
undan þeim sem ganga í íjöru
um fengitíð, verða oft máttlaus
að aftan og enda oft vansköpuð á
afturfótum. Segja þeir að
fjörulallinn vilji nytja sér ærnar
um fengitímann, og því verða
lömbin svona vansköpuð.
Lýsing á marbendli
Til er vísindaleg lýsing á mar-
bendli eftir Gísla Oddsson bisk-
up í Skálholti. Þar kemst maður
að því hvernig skepna sú var í
laginu sem hló að tilburðum
þ'örulalla. Lýsingin er tekinn úr
bókinni De Mirabilibus Islandie,
eða Undur Islands:
Eg hef áður talað um haf-
menn, sem latínumælandi menn
hafa ef til vill kallað trítóna og
sýrenur, en á vora tungu heitir
karlkynið marbendill, en kven-
kynið margýgur. Hinn fyrnefndi
segja menn að hafi höfuð, andlit
og háls og axlir og allan líkama
niður að nafla eins og nakinn
maður, en að hann vanti hendur,
nema hvað eitthvað líkt þeim
sjáist undir brjóstunum, og upp-
mjótt höfuð beri eitthvað skildi
líkt, afturhluti hans er eins og á
fiski.
Kvenkynið er í greinilegri
kvenmannsmynd, og skeikar þar
Iitlu, því það hefur höfuð, andlit,
háls og herðar og langa hand-
leggi, kvenbrjóst og slegið hár á
höfði. En samt er sagt að andlitð
sé ákaflega sviphart og ófrýnilegt,
munnurinn víður, kinnarnar
slapandi. Að öðru Ieyti er það
eins og fískur með uggum. Að-
eins frá þessu hafa sjómenn get-
að skýrt, en annað vita þeir ekki,
því þessir svipir eða ókindur sjást
sjaldan lengi. Arið 1586 er það
skrásett að þess konar óvættur
hafí sést á Suðurlandi og heyrst
harmakvein úr sjónum, sem ef til
vill hefur verið eins og sýrenu-
söngur.
Þegar marbendill hló
„Þá hló marbendiir var fyrirsögn
á einni af Qölmörgum greinum
sem falla inn í siðgæðisumræð-
una miklu sem nú stendur yfir.
Færri vita hvenær marbendill hló
og af hverju. Húsfrú Guðný Ein-
arsdóttir á Akureyri sendi Jóni
þjóðsagnasafnara Arnasyni sög-
una um hlátur marbendils:
A Suðurnesjum er bæjaþorp
nokkurt, sem heitir í Vogum, en
raunar heitir þorpið Kvíguvogur,
og er svo nefnt í Landnámu.
Snemma bjó bóndi einn í Vog-
um, er sótti mjög sjó, enda er þar
enn í dag eitthvert besta útræði á
Suðurlandi.
Einhvern tíma réri bóndi sem
oftar, og er ekki í það sinn neitt
sérstakt að segja af fiskifangi
hans. En frá því er sagt, að hann
kom í drátt þungan, og er hann
hafði dregið hann undir borð, sá
hann þar mannslíki og innbyrti
það. Þá fann bóndi að maður
þessi var með lífi, og spurði hann
hvernig á honum stæði, en hann
kvaðst vera marbendill af sjávar-
botni. Bóndi spurði hvað hann
hafi verið að gera þegar hann
ágoggaðist. Marbendill svaraði:
„Eg var að laga andskjólin fyrir
eldhússtrompnum hennar móð-
ur minnar. En hleyptu mér nú
niður aftur." Bóndi kvað þess
engan kost að sinni, „og skaltu
með mér vera.“ Ekki töluðust
þeir fleira við, enda varðist mar-
bendill viðtals.
Þegar bónda þótti tími til fór
hann í Iand og hafði marbendil
með sér og segir ekki af ferðum
þeirra fyrr en bóndi hafði búið
skip sitt, að hundur hans kom á
móti honum og flaðraði upp á
hann. Bóndi brást illa við því og
sló hundinn. Þá hló marbendill
hið fyrsta sinn. Hélt bóndi á
áfram lengra og upp á túnið, og
rasaði þar um þúfu eina og blót-
aði henni. Þá hló marbendill í
annað sinn. Bóndi hélt svo heim
að bænum, kom þá kona hans á
móti honum og fagnaði bónda
blíðlega og tók bóndinn vel blíð-
skap hennar. Þá hló marbendill
hið þriðja sinn.
Bóndi sagði þá við marbendil:
„Nú hefur þú hlegið þrisvar sinn-
um, og er mér forvitni á að vita af
hverju þú hlóst.“ „Ekki geri ég
þess nokkurn kost,“ sagði mar-
bendill, „nema þú lofír að flytja
mig aftur á sama mið er þú dróst
mig á.“ Bóndi hét honum því.
Marbendill sagði: „Þá hló ég fyrst
er þú slóst hundinn þinn, er kom
og fagnaði þér af einlægni. En þá
hló ég í hið annað sinn, er þú
rasaðir um þúfuna og bölvaðir
henni, því þúfa sú er féþúfa full
af gullpeningum. Og enn hló ég í
hið þriðja sinn, er þú tókst blfð-
lega fagurgala konu þinnar, því
hún er þér fláráð og ótrú. Muntu
nú efna öll orð þfn við mig, og
flytja mig á mið það, er þú dróst
mig á.“
Bóndi mælti: „Tvo af þeim
hlutum er þú sagðir mér, má ég
að vfsu ekki reyna að sinni hvort
sannir eru, trygð hundsins og
trúleik konu minnar, en gera skal
ég raun að sannsögli þinni, hvort
fé er fólgið í þúfunni, og ef svo
reynist er meiri von, að hitt sé
satt hvorutveggja, enda mun ég
það efna loforð rnitt." Bóndi fór
síðan til og gróf upp þúfuna og
fann þar fé mikið, eins og mar-
bendill hafði sagt. Að því búnu
setti hann skip til sjávar og flutti
marbendil á sama mið og hann-
hafði dregið hann á. En áður en
bóndi Iét hann fyrir borð síga,
mælti marbendill: „Vel hefur þú
nú gert, bóndi, er þú skilar mér
móður minni heim aftur og skal
ég að vísu endurgjalda það ef þú
kannt til að gæta og nota þér.
Vertu nú heill og sæll, bóndi."
Síðan Iét bóndi hann niður síga
og er marbendill nú úr sögunni.
Sagan er nokkru lengri og er
sagt frá að bóndi varð mikill gæfu
maður eftir að hafa skilað mar-
bendli til síns heima. Onnur
sögn miklu eldri um hlátur mar-
bendils er eftir Jón lærða Guð-
mundsson. Þar eru hlátursefnin
hin sömu og örlög bónda miklu
ömurlegri en í útgáfu húsfrúar
Guðrúnar.
En nú vita lesendur Islend-
ingaþátta af hveiju marbendill
hló og sjálfsagt er honum dillað
þegar hann les orðaskipti þeirra
Sverris og Illuga, sem eru efni í
þjóðsögu nútímans.