Alþýðublaðið - 21.02.1967, Page 9

/
Framfarirnar eru
en ekki manninum
AVARP
forseta íslands
í St. Gileskirkju í Edinborg 19. febrúar 1967.
Faðir vor, þú sem ert á himnum,
helgist þitt nafn, til komi þitt ríki.
Verði þinn viiji, svo á jÖrðu sem á himni.
Það heyrist oft, að tíðarandinn
sé nú á tímum fráhverfur öilum
trúarbrögðum. En ekki er ég viss
um það, að ástandið sé verra í
þeim efnum en fyrir , rúmum
fimmtíu árum, þegar ég ias guð-
fræði við Háskóla íslands. Það er
frekar hitt, að guðsafneitun hafi
breytzt í óvissu. Það heyrði ég
þá í fyrirlestri, að nú væru ekki
mörg ár, þar til hægt yrði að
framleiða nýtt líf í efnarannsókn-
arstofum. Á því hefur samt orð-
ið einhver dráttur.
Vísindin litu um aldamótin
nokkuð stórt á sig, bæði unnin
afrek og framtíðarmöguleika, og
almenninsur var farinn að trúa
á vélgenga framþróun til full-
Komnunar, þessa heims. Samt er
það svo eftir tvær ægilegar heim?
styrjaldir, margar borgarastyrj-
aldir, grimmd og hörmungar, að
efnishyggja aldamótanna síðustu
e.r úr sögunni. En hvað hefur
komið í staðinn? Um guðstrúna
skal ég ekki fullyrða, en trú
mannáins á siálfan §ig hefur
greinilega verið í rénun. Margir
eru áttavilltir í. þessum mikla
heimi, og stappar stundum nær
örvinglun. Þó er því ekki um að
kenna, að vísindum hafi hrakað.
Síður en svo.
Vísindin hafa verið stórstígari
á þessari öld en nokkru sinni
áður. Það er langt síðan jörðin
féll úr sínu hásæti, að vera mið-
depill lieims, sem allt snérist um.
Og nú er jafnvel sólin e.kki leng-
ur heimsmiðja, heldur aðeins ein
af þeim aragrúa sólna, sem mynda
vetrarbrautina, og auk þess
margar aðrar vetrarbrautir eða
stjörnuþokur um cndah'usan
himingeiminn. Fjarlægðirnar eru
taldar í ljósárum, sem vér getum
nefnt en þó varla gripið, og samt
er sú eining að vcrða of lítil a
vísindamáli.
Vísindin leita sannleikans af
mikilli kostgæfni og mannviti, en
þó einkum, og nær eingöngu í
hinum ytra heimi, efnisheiminum,
þar sem hlutirnir verða mældir
og vegnir. Margar hinar merk-
ustu uppgötvanir eins og t. d.
það, að tiörðin .gangi kringum
sóiina, hafa éngin áhrif á athafn-
ir manna eða lífsskoðun, heldur
svala óslökkvandi íróðleiks-
þorsta. Aðrar eru undirstaða allr-
ar tækni, sem hefur umskapað
daglegt líf í framleiðslustörfum,
iðnaði, samgöngum og bardaga-
aðferðum. Þær eru h/orki góðar
né illar í. sjálfu sér, heldur eftir
því hvernig á er haidið. Framfar-
irnar eru í véltækni, en ekki í
manninum sjáifum.
Allt, sem maðurinn finnur af
sínu hyggjuviti, he.fur áður verið
til í guðs alveldisgeimi. Og þegar
ein gátan er leyst, þá vakna aðrar
\ staðinn. En minna vil ég þó á
ummæli Píusar páfa XII., ,.að guð
bíður bak við hverja þá hurð, sem
vísindin opna.” Ýmsir hafa geng-
ið fulllangt í því að skapa sér
heimsmynd og ,,lífsskoðun”
byggða á visindalegum grund-
velli, og telja alheiminn lögbund-
inn og vélgengan og alla þróun
og líf tilgangslaust. í Eddu Snorra
Sturlusonar er heiminum líkt við
tré, hinn volduga ask Yggdrasils.
Um það segir Thomas Carlyle,
samlandi yðar: „Allífinu er líkt
við tré....... Mér virðist engin
samlíking jafn sönn og þessi um
tréð, frá því hinn fyrsti maður
hóf máls. Glæsileg! í stytztu
máli glæsileg, stórfengleg! Guð
hjálpi mér: „Alheimsvélin” —
hvílíkar andstæður!” Svo bætir
Carlyle við um íslenzkar fornbók-
menntir þessum orðum: „Mikils
hefðum vér misst, ef íslandi hefði
ekki skotið upp úr útsænum,”
sem vér erum honum að sjálf-
sögðu þakklátir fyrir.
Lífsgátan er ekki leyst. Hinn
ytri sýnilegi heimur og hinn
innri heimur sálar og anda, er
hvort tveggja mikill leyndar-
dómur. Heilbrigðri skynsemi eru
íakmörk sett, en henni ber að
fylgja svo langt sem liún nær.
Það er óviðfeldið, þegar trúvarn-
armenn bjástra við að nota þær
góðu gáfur, sem guð hefur gefið
þeim, til að tortryggja rökfasta
skynspmi; það þarf enginn að
óttast að hún nái of langt. En
varlega mega þeir fara, sem fást
við að byggja upp vísindaleg eða
trúfræðileg kenningakerfi, sem
eiga að taka til allrar tilverunn-
ar. Ef allt væri með felldu, þá
ætti enginn árekstur að eiga sér
stað þar á núlli, því sannleikur-
inn er einn og ódeilanlegur. Og
vísast er þó enn of snemmt að
gera tilraun til að samræma að
fullu nútíma trú og þekkingu í
eitt kerfi, eins og Thomas Aquin-
as gerði á 13 öld og tókst með
ágætum, eftir því senl málefni
stóðu þá til. En hvort tveggja er
álgengt um uppbygging slíkra
kerfa, að vísindamenn telja fleira
gefið en sannað er, eftir þeirra
eigin kröfum, og trúfræðingar
reynast tregir til að taka gild ný
sannindi í stað þess ,sem úrelt er.
Einnig má benda á, að st-ór svið,
og þá sumt það sem mest á ríð-
ur, eru enn sem konúð er lítt
eða órannsökuð. Og á ég þá fyrst
og fremst við manninn sjálfan,
sem enn er stærsti leyndardóm-
urinn. Ef vér skildum okkur
sjálfa til hlítar, eins og Forn-
Grikklr áminntu um, ”Gnóþí
sáton”, þá væru vísast flestar
gátur ráðnar um guð og alheim-
inn. „Enginn hefur nokkru sinni
séð guð”. Það hefur heldur eng-
inn séð sína eigin sál né ann-
arra. Og Þó trúum vér á hana,
a.m.k. velflestir. Að vísu skal ég
játa, að sú háskólasálarfræði,
sem ég las fyrir meira en hálfri
öld, var um þá sál, sem ekki var
annað eða meira en blaktandi
glæta á efnisins kveik. Nöfn voru
að vísu gefin ýmsum fyrirbærum
sálarlífsins, en nafngift er engin
skýring, eins þó á latínu sé eða
grísku.
En þeir tímar eru liðnir. Sálar-
fræðin hefur þó orðið útundan
fyrir öllu því, sem hin fimm
skilningarvit ná til. Það hefur
verið stefna raunvísinda. Og . þá
vísast undanfarið verið kastað
fyrir borð mörgu því, sem var
hugðarefni trúaðra miðalda- og
jafnvel heiðinna manna, svo-
nefndra, frá fornu fari. ' Menn
hafa enn frá ýmsu að segja, sem
ekki féllur í mót ríkjandi háskóla-
sálarfræði. Það þekki ég frá mínu
eigin strjálbýla landi: skyggni,
fjarbrif, drauinar, forspár og
svipir. Það köllum vér að vísu
hjátrú, sem verður víst að þýða
með "superstition” en merkir þó
þá trú óg reynslu, sem lifir enn
við hliðina á nýrri trúfræði. ~
Slík fyrirbæri hafa sterk áhrif á
þá, sem fyrir þeim verða. í
Njáls sögu, sem er eitt mesta
snilldarverk forníslenzkra bók-
mennta, er sagt frá fyrirburði,
sem tveir menn urðu vottar að.
Það var svipur látins manns, sem
kvað við raust í haug sínum. Þá
mælti annar þeirra: „Myndir þú
trúa, ef aðrir segðu þér,” en hinn
svaraði: „Trúa myndi ég, ef
Njáll segði, því að það er mælt,
að hann ljúgi aldrei.” Það er
vissulega fjölmargt, sem vér verð-
um að taka gilt af reynslu ann-
arra, viturra manna og sann-
orðra, bæði frá samtíð og fortíð
aftur í aldir.
Pað er og rétt að geta einnar
nýjungar í sálarfræði nútímans,
en það eru rannsóknir á undir-
vitund mannsins. Má af þeim
rannsóknum vænta mikils árang-
urs með tíð og tíma, en ekki er
það nein nýjung, að djúpvitund
sé að baki vorrar dagvitundar.
Sálfræðin er ein hin merkasta
rannsóknargrein, og ætti að vera
ein aðalgrein háskólaguðfræð-
innar, „Guðsríki er hið innra
með yður,” og ekki eingöngu í
framtíð og fornum ritum. Ætti
það að vera nægileg hvöt til að
afrækja ekki liin sálrænu vísindi.
Vitund mannsins, dagvitund og
djúpvitund, vitsmunir, hrifning,
lotning og tilhneiging til að
Framhald á 1Ó. síðu.
AUmÐRV
Ódýrustu
Tauþurrkararnir
á markaðnum.
Verð pr. stk. 10.400,00.
Hagstæðir
greiðsluskiímálar.
VIÐ0ÐÍNSTÖRG
simi 10322
V-ÞYZKAR
ELDHÚSSINNRÉTTINGAR
Vinsælar — hagkvæmar og ódýrar miðað við
gæði.
Þér fáið teikningar að kostnaðarlausu.
Málningarvörur sf.
Bergstaðastræti 19. Sími 15166.
Tilboð óskast í málningarvinnu í húsi Rann-
sóknarstofnunar landbúnaðarins á Keldna-
holti.
Útboðsgagna má vitja á skrifstofu vora.
Áskréftasímð AiþýÖubiaðsins er 14900
21. febrúar 1967 - ALÞÝÐUBLAÐIÐ 9