Dagur - Tíminn - 09.11.1996, Qupperneq 6

Laugardagur 9. nóvember 1996 - VI
^Dagur-SImtirat
MINNINGARGREINAR
Bríet Héðinsdóttir
Bríet Héðinsdóttir, leikari og
leikstjóri, fæddist í Reykja-
vík 14. október 1935. Hún
lést á krabbamcinsdeild Landspít-
aians 26. október síðastliðinn. Brí-
et var dóttir hjónanna Guðrúnar
Pálsdóttur söngkennara og Héðins
Valdimarssonar forstjóra, sem
lengi var formaður Dagsbrúnar og
alþingismaður Reykvíkinga.
Bríet var tvígift. Hún cignaðist
þrjár dætur og sex barnabörn.
Fyrri maður hcnnar var Sigurður
Örn Steingrímsson, nú prófessor
við Háskóla íslands. Þau áttu tvær
dætur: Laufeyju Sigurðardóttur
íiðluleikara og Guðrúnu Theodóru
Sigurðardóttur sellóleikara. Eftir-
lifandi eiginmaður Bríetar er Þor-
steinn Þorsteinsson, kennari og
þýðandi, og þeirra dóttir er Stein-
unn Ólína lcikkona.
Bríet lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík 1954
og stundaði jafnframt nám í Tón-
listarskólanum í Reykjavík. Hún
lagði stund á þýskar og enskar
bókmenntir í Vínarborg 1955 til
1960 og hóf þar einnig nám í leik-
list. Hún lauk síðan prófi frá Leik-
listarskóla Þjóðleikhússins árið
1962.
Bríet lék á fcrli sínum meira en
80 hlutverk, langflest hjá Þjóð-
Icikhúsinu, en einnig hjá Leikfé-
Iagi Reykjavíkur og frjálsuni leik-
hópum. Þá lék hún mikið í útvarpi
og einnig nokkuð í sjónvarpi og
kvikmyndum. Bríet var afkasta-
mikili leikstjóri og vann hjá öllum
atvinnuleikhúsum landsins. Þá
stjórnaði hún ijölmörgum út-
varpsleikritum og sýningum hjá
íslcnsku óperunni. Hún samdi
leikgerðir eftir mörgum íslensk-
um skáldsögum og má nefna Jóm-
frú Ragnheiði, Svartfugl og Hið
ljósa man eftir sögum Kambans,
Gunnars Gunnarssonar og Hall-
dórs Laxness. Hún þýddi mörg
leikrit, einkum fyrir útvarp, og
einnig smásögur og skáldsögur.
Þá samdi hún bók um Bríeti
Bjarnhéðinsdóttur, ömmu sína,
byggða á bréfum hennar til barna
sinna.
Á skömmum tíma hafa stór skörð
verið höggvin í hóp leikhúsfólks á
íslandi. Fyrst hverfur Helgi Skúla-
son sviplega af sviðinu og nú er
Bríet Héðinsdóttir fallin. Bæði voru
þau á góðum aldri, liðlega sextug,
og áttu að baki merkan feril í leik-
húsi. Bæði hefðu getað átt mörg
góð ár framundan í list sinni, þar
sem aldur, þroski og lífsreynsla
fengju notið sín til enn meiri hlítar
en fyrr. En ekki tjóir að deila við
dómarann: nær er að gleðja sig við
það að þeim skyldi auðnast að
starfa vel og lengi fyrir okkur öll
sem unnum leiklist.
Bríet var bæði leikari og leik-
stjóri og vann raunar meira við
leikstjórn, að minnsta kosti í seinni
tíð. Samt eru ýmis hlutverk hennar
minnisstæð. Frá seinni árum nefni
ég móðurina í Blóðbrullaupi Lorca
á Smíðaverkstæðinu og einkum þó
Karen Blixen í mónólóg á Litla
sviðinu. í Blóðbrullaupi naut sín vel
skaphiti leikkonunnar og túlkunin
var mögnuð í þessu rómantíska,
harmræna og tilfinningaþrungna
verki hins spænska höfuðskálds.
Hlutverk Karenar Blixen var sem
sniðið fyrir Bríeti, enda fór hún
með það af miklum glæsibrag, lék
þar á ýmsa strengi og gerði hina
margbrotnu persónu skáldkonunn-
ar Ijóslifandi fyrir áhorfandann.
Leikstjórnarverkefni Bríetar
voru mörg og hafði hún ekki síður
fóst tök á leikstjórn en leik. Sér-
staklega vil óg nefna hér leikgerðir
hennar af þremur öndvegisskáld-
sögum jafnmargra stórhöfunda
okkar. Fyrst var Jómfrú Ragnheið-
ur, unnin upp úr Skálholti Kam-
bans, þá Svartfugl upp úr sögu
Gunnars Gunnarssonar og loks í
fyrravetur Hið ljósa man Halldórs
Laxness.
Þessar leikgerðir voru misjafnar
og vitanlega var sumt í þeim um-
deilanlegt, eins og jafnan er þegar
sögu er snúið í leikrit. Allar voru
þær unnar af alúð og næmleika á
kjarna verkanna og drógu fram
þætti sem áður höfðu legið í lág-
inni, því allar sögurnar höfðu verið
færðar í leikbúning áður. Af þess-
um þótti mér Svartfugl best heppn-
aður og tókst Bríeti þar ágætlega
að miðla andrúmslofti þessa djúpa
og magnaða verks Gunnars. Maður
hefði kosið að hún hefði átt eftir að
vinna meira af þessu tagi. Einnig
vann Bríet ágæt verk fyrir útvarp
og nefni ég í því sambandi útvarps-
gerð á Merði Valgarðssyni Jóhanns
Sigurjónssonar, sem hún blés nýju
lífi í. Hún setti líka á sviö Fjalla-Ey-
vind, nýjustu uppsetningu þess
klassíska leiks okkar til þessa.
Hefði verið gaman að sjá hana
glíma líka við Galdra-Loft. Við eig-
um ckki marga leikhúsmenn sem
sameina í þeim mæli fersk viðhorf
gagnvart klassískum verkum og
virðingu fyrir anda þeirra sem Brí-
et gerði. llún hafði til að bera
sterkan persónuleika, tók ákveðna
afstöðu til viðfangsefna sinna
hverju sinni og setti sterkt svipmót
á umhverfi sitt. íslenskt leikhúslíf á
ekki of marga slíka og því bregður
það lit nú þcgar hún er horfin.
Gunnar Stefánsson.
Maðurinn lifir skamma stund og
mettast af órósemi og svo deyr
hann, segir í þeirri miklu bók. Og
þegar allt er komið í kring kyssir
torfan náinn. En só verk hans á-
gætt, hefur hann ekki lifað til
einskis. Skammt er nú stórra högga
á milli í forystusveit í íslenskri leik-
list. Vart er Helgi Skúlason allur
fyrr en Bríet Héðinsdóttir kveður
okkur. Þar lýkur löngu samstarfi,
en vinátta er ekki bundin stað og
tíma.
Ég man glöggt daginn sem ég sá
Bríeti fyrst. Hún kom inn í gróinn
bekkinn okkar í Austurbæjarskól-
anum og það var eins og gluggi
hefði verið opnaður og nýju lofti
hleypt inn. Þá þegar bjó hún yfir
persónuleika, sem dró að sér at-
hygli. Yfir andlitinu var birta og
hún geislaði af þeim þokka, sem
dóttir hennar, leikkonan Steinunn
Ólína, hefur erft í svo ríkum mæli.
Er engin launung á því, að sá sem
hér skrifar þessi kveðjuorð, og um
þær mundir var að fá hvolpavit,
varð ástfanginn upp fyrir haus. Síð-
ar breyttist sú hrifni í vináttu, sem
staðið hefur með litlum hléum í 49
ár. Og þá upphófust samræður sem
einnig hafa verið sleitulitlar og tek-
ið á sig ýmsar myndir í jafnmörg
ár. Það er nú einu sinni svo, þó að
gott sé að hlíta góðum ráðum
þeirra eldri og reyndari, þarf mað-
ur þó að uppgötva heiminn með
sínum jafnöldrum, læra að fóta sig
saman, því að hann er hvort eð er
ekki fullskapaður. Sennilega hef ég
ekki talað meir við nokkra sál mér
óvandabundna um öll þessi ár, af
því að við vorum alltaf að uppgötva
heiminn og reyna að skilja hann.
Við fylgdumst að í gagnfræða-
skóla og menntaskóla og tókum
stúdentspróf saman. Skólabækurn-
ar voru Bríeti svosem ekkert aðal-
atriði á þessum árum, en hún hafði
svo góða greind, að ekki fór hjá því
að sú menntun, sem skólinn ætlaði
nemendum, síaðist inn í Bríeti fyr-
irhafnarlaust. Jafnframt var svo
auðvitað rætt um heimspeki og
stjórnmál, sálfræði og bókmenntir,
líf og list og mannleg samskipti. Og
jafnframt sinnti Bríet á þessum
árum tónlistargáfu sinni. Síðan fór
hún til Vínarborgar að lesa ger-
mönsk fræði, mál og bókmenntir,
en ég í önnur lönd. Mér er sérlega
minnisstætt, þegar við þrjú bekkj-
arsystkin hennar heimsóttum hana
í Vín um páskana 1959, söguleg
ferð og lítt gleymanleg, eins og
margt annað þar sem Bríet kom við
sögu. Þá trúði hún mér fyrir því, að
hún væri komin í einkatíma hjá
frægri austurrískri leikkonu og
hugurinn stefndi í leikhúsið. Þetta
kom mér á óvart, jafnkunnugur og
ég var í hvaða átt samræður okkar
höfðu beinst öll árin — það má
nánast orða það sem svo, að ekkert
mannlegt hefðum við látið okkur ó-
viðkomandi; sjálfur hafði ég auk
þess verið með leikhúsið á heilan-
um allt frá fermingu. En um hitt
var ég jafnsannfærður, að hvað
sem hún tæki sér fyrir hendur,
myndi hún skara fram úr á þvf
sviði. Það gekk eftir.
Bríet nam í Leiklistarskóla Þjóð-
leikhússins, lauk þaðan prófi 1962
og lék þá og síðan nokkur smáhlut-
verk í Þjóðleikhúsinu: í gaman-
leiknum Allir komu þeir aftur, í My
Fair Lady (frú Eynsford-Hill), í Hún
frænka mín og í Pétri Gaut. Hún
vakti fyrst verulega athygli í Vinnu-
konunum eftir Genet hjá Grímu og
skömmu síðar lék hún svo í Læðun-
um hjá Þjóðleikhúsinu og sín fyrstu
hlutverk í Iðnó í Föngunum í
Altona og í Rómeó og Júlíu á
Shakespeare-afmælinu 1964.
Næsta vetur var hún orðin burðar-
leikkona hjá Leikfélagi Reykjavíkur
í hlutverkum eins og Sonju í Vanja
frænda eftir Tjekhov og Maríu í
Þjófar, lík og falar konur eftir Dario
Fo, en sú fræga sýning teygði sig
yfir þrjú leikár. Jafnframt lék hún
hlutverk Holgu í Eftir syndafallið
eftir Miller í Þjóðleikhúsinu og dótt-
urina Katrínu í Mutter Courage.
Ilaustið 1966 réðst hún svo til Þjóð-
leikhússins og var þá hennar fyrsta
hlutverk, að ósk höfundar, Jóhanna
Einars í Uppstigningu Nordals. Síð-
an helgaði Bríet Þjóðleikhúsinu
fyrst og fremst starfskrafta sína,
var um skeið í hálfu starfi sem leik-
stjóri, en lengst af þó fastráðin sem
leikkona. Þegar sá sem hér heldur
á penna kom til starfa í Þjóðleik-
húsinu, blasti við að leikforystu
þurfti að styrkja. Þær Bríet og
Brynja Benediktsdóttir höfðu þá
þegar sýnt hæfileika í þá átt og á
næstu árum hvíldi nú talsverður
hluti verkefnanna á þeirra leik-
stjórnarherðum. Þannig var Bríet
Héðinsdóttir í hópi helstu leikara
hússins í þrjátíu ár, en með árun-
um urðu áhrif hennar sem leik-
stjóri ekki síðri.
í hvert skipti, sem Bríet glímdi
við eitthvert meiri háttar hlutverk,
heyrði til að undirritaður tæki upp
símann og segði henni sitt álit.
Drægist að ég hringdi, varð Bríet
fyrri til og samtalið hófst á spurn-
ingunni: Var þetta svona slæmt?
Ekki var það að hún væri að slægj-
ast eftir lofinu einu, þó að öllum
þyki okkur það gott af og til, heldur
var það hinn metnaðarfulli og
kröfuharði listamaður, sem aldrei
lét mettast af rósemi. Er það og
ekki feimnismál að framan af þótti
mér Bríet stundum eiga erfitt með
að samsamast persónum sínum,
einkum í raunsæilegum verkum, og
er það fyrirbæri sem alþekkt er
þegar í hlut eiga listamenn með
skarpar greinandi gáfur. Því naut
hún sín þeim mun betur í hlutverk-
um eins og Maríú og Katrínar þar
sem tvísæið er partur í tjáningarað-
ferð skáldsins. En reynslan og
þroskinn skulu aldrei vanmetin í
listinni, hvað sem líður viðsjár-
verðri æskudýrkun nútímans, og
brátt nýtti Bríet sér til hlítar með-
fætt innsæi, óvenjuríkt skap og
sterka samkennd með mannskepn-
unni í ófullkomleik sínum og fram-
ganga hennar helgaðist af listrænu
jafnvægi hinna eftirsóknarverðustu
eðliskosta. Hér væri freistandi að
láta sér dveljast við örfá hlutverk:
Hina sérkennilegu Elísabetu
drottningu í Maríu Stúart, leiksopp
valds og ástleysis; frú Carrar með
byssuna, logandi í særðri réttlætis-
kennd; og síðan, svo dæmin séu
sem ólíkust, hin stórskringilega
mamma Jósefína í Milli himins og
jarðar (persónurnar hétu allar Jós-
efína og hljómsveitin með), en sú
sýning var brúðusýning með tákn-
máli, byggð á textum lonescos, en
fyrir stflbrigðum fáránleikastefn-
unnar hafði Bríet næman smekk.
Varla fer og hjá því að nefna Jar-
þrúði í Húsi skáldsins, en þar var
samband, eins og skáldið okkar
myndi orða það. Hlutverkin munu
hafa verið orðin um 80, svo að ekki
tjóir að setja á langar tölur. En svo
stokkið sé til hinna síðustu ára:
Ilver man t.d. ekki dönsku
maddömuna í Haustbrúði Þórunn-
ar Sigurðardóttur, þar sem skörp
háðstungan gerði allt ótryggt í
kringum sig, eða lífsklóku gömlu
konuna í Hafinu eftir Ólaf Hauk? Á
allra síðustu árum skapaði Bríet og
tvær sínar svipmestu mannlýsing-
ar: Móðurina í Blóðbrullaupi, eins
konar minnismerki hins ljóðræna
harms, og skáldkonuna Karen Bl-
ixen í Dóttur Lúsífers, vangamynd
af þeirri óræðu gátu lífs og listar,
sem stöðugt fangar hug manns.
Sem leikstjóri var Bríet einnig í
fremstu röð. Hún var mikill unn-
andi bókmennta og til hennar höfð-
uðu hin fremstu skáld. Fyrstu sýn-
ingarnar stóðu ýmist á traustum
grunni veruleikalýsingar eða báru
keim af vitsmunalegri og óræðri
könnun fáránleikastefnunnar. Um-
fram allt voru í þeim skilaboð, fyrir
Bríeti var listin ekki tjáningarleikur
tjáningarinnar einnar vegna.
Þannig stýrði hún snemma Brúðu-
heimili Ibsens og sýningu, sem köll-
uð var Ertu nú ánægð kerling?,
sýningu sem kannski var meira
framlag til baráttu kvenna fyrir á-
hrifum í þjóðfélaginu en menn hafa
hingað til almennt gert sér grein
fyrir. Sú sýning hitti svo í mark, að
áður en upp var staðið höfðu bók-
staflega allar leikkonur Þjóðleik-
hússins tekið þátt í henni. Og
söngvarnir þaðan voru sungnir á
Lækjartorgi á kvennadaginn mikla.
Það þarf því engan að undra, þó
að hún beindi sjónum sínum að
kvenlýsingum í bókmenntum okk-
ar, þegar hún fór að glíma við leik-
gerðir fyrir sviðið og afraksturinn
varð sýningar á Atómstöðinni fyrir
Leikfélag Akureyrar, Jómfrú Ragn-
heiði eftir Skálholti Kambans fyrst
fyrir Leikfélag Akureyrar og síðar
Þjóðleikhúsið og loks Hið ljósa man
í Borgarleikhúsinu síðastliðið vor;
fyrsta glíman við hinn mikla sagna-
bálk Nóbelsskáldsins hafði verið í
þokkafullri sýningu í Nemendaleik-
húsinu þegar 1980. í öllum þessum
tilvikum stóðu merkilegar íslenskar
konur í forgrunni og áhersluatriði
og sýn nokkuð önnur en hjá okkur
körlunum og varla síður tímabær.
Hún gerði reyndar gott betur til að
halda fram erindi kvenna í samfó-
laginu, er hún ritaði mikla bók um
ömmu sína og nöfnu, Bríeti Bjarn-
héðinsdóttur.
Hún samdi fleiri leikgerðir
hinna ágætustu íslenskra skáld-
verka og ber þar að nefna Svartfugl
Gunnars Gunnarssonar, en úr
þeirri bók útbjó hún afar minnis-
verða sýningu í Iðnó; þá má og
nefna leikgerð af Merði Valgarðs-
syni eftir Jóhann Sigurjónsson, sem
unnin var fyrir útvarp, líkt og önn-
ur leikgerð Svartfugls og Dægur-
vísa Jakobínu Sigurðardóttur, sem
mun hafa verið fyrsta verk hennar
í þessa veru. Allt var þetta gert af
fullkominni trúmennsku við skáldin
og texta þeirra; Bríet greip aldrei
til sýndartilþrifa til að setja sinn
hlut á háan hest á leiksviðinu;
þurfti þess ekki, því að grunnurinn
og handbragðið var traust. llún
þýddi mikið, enda hafði hún á valdi
sínu mörg tungumál, skáldsögur og
einkum leikrit, þar sem hún naut
leikhúsreynslu sinnar við að móta
tilsvörin, en það reynist bók-
menntamönnum stundum erfið
hnota, þó að brjóturinn sé f lagi og
vandað sé til verks.
Og ekki má gleyma óperusýn-
ingum hennar, en leikhúsfólki vill
stundum gleymast að þar er unnin
fullgild leikhúsvinna og ekki sú
kröfuminnsta. Þar naut Bríet tón-
næmis síns, en lagði einnig á sig að
læra ítölsku til þess að vera betur í
stakk búin að takast á við verkefn-
in; hafði reyndar af ítölskunáminu
ómælda ánægju, eins og flestu því
sem hún tók sér fyrir hendur. Þar
neytti hún og sálfræðilegrar skarp-
skyggni sinnar og dramatísks næm-
leika, sem var eitt höfuðeinkenni á
allri leikhúsvinnu hennar.
Allur þessi glæsti ferill er þeim
sem nokkru láta sig varða íslenska
leikmenningu vel kunnur. Þeir sem
ekki þekktu hana sjálfa, eiga
kannski erfiðara með að gera sér í
hugarlund þá eiginleika, sem gerðu
Bríeti að harla óvenjulegri konu.
Hún hafði vitsmunalega yfirburði,
sem hún flíkaði stundum og stund-
um ekki, eftir því hvað við átti, per-
sónuleika sem leiftraði af og beindi
augum að henni, hvort sem hún
talaði eða þagði. Ilún bjó yfir and-
ríki, sem lyfti samræðum við hana í
þann farveg, að lífið í þess óþrjót-
andi myndum varð spennandi við-
fangsefni fyrir hvern þann, sem
hafði nennu að takast á við það. Og
ekki var minnst vert um skopskyn
hennar, sem varpaði nýrri sýn á
dauða hluti og lifandi fólk, stund-
um hlýrri, stundum háðslegri og
feykti burt vanahugsun. Hún var
tryggur vinur vina sinna, en vönd
að því að ekki nyti hún slíks í starfi
sínu; þar skyldi eingöngu gilda al-
vinnumennska og hæfni. llún var
viljasterk og metnaðarfull, en seldi
ekki sannfæringu sína fyrir skild-
ing. Réttlætiskennd og samúð með
þeim sem minna mega sín í samfé-
laginu var ríkur þáttur í öllu henn-
ar fari. Þó að trú okkar á því
hvernig þjóðfélögum væri best hátt-
að í heiminum færi ekki ævinlega
saman, slógu hugur okkar og
hjarta þeim mun meira í takt við
æðaslög þessa lands, sem máttar-
völdin höfðu valið okkur. Hún unni
landi sínu af heitu geði.
Hún var meðalhá vexti og löng-
um mjög grönn, í rauninni cngin
lífsnautnakona, þó að hún gleddist
vel með glöðum. Augun voru brún
og stór og leiftruðu af hýrleik og
gleði eða skutu gneistum eftir því
sem í bólið stóð. Svipurinn varð
með árunum æ mikilúðlegri, en
fasið jafnframt hógværara í stfl við
smekklegan klæðaburðinn. En það
sópaði að Bríeti Héðinsdóttur hvar
sem hún kom.