Dagur - 06.04.1933, Blaðsíða 1

DAGUR
kemur út & hverjum fimtu-
degi. Kostar kr. 6.00 árg.
Gjalddagi fyrir 1. júlí.
Gjaldkeri: Arni Jóhanns-
son í Kaupfél. Eyfiréinga
Afgreiðslan
er hjá Jóni Þ. Þór,
Uppsögn, bundin við ára-
mót, sé komin til af-
greiðslumanns fyrir 1. des.
Norðurgötu 3. Talsimi 112.
»• •- • • i
I. ár. ?
XVI.
Akureyri 6. apríl 1933.
14. tbl.
Fimmtardómurinii.
Oreinargerð Jónasar Jónssonar
fyrir frumvarpi því til laga um
fimmtardóm, er hann flytur á Al-
þingi, fer hér á eftir:
Um nokkur undanfarin ár hefir
A'þingi haft til meðferðar frv. um
gagngerða endurbót á æðsta dóm-
stóii landsins. Hefir mál þetta haft
mikið og vaxandi fylgi, bæði á
þingi, en þó einkum utanþings
meðal borgara iandsins. Var frv.
um fimmtardóm fylgt með meiri
“athygli um þingtfmann f fyrra en
nokkru öðru máli, og ber það til,
að hinn hugsandi hluti þjóðarinnar
finnur til einlægrar löngunar að
koma þvf skipulagi á lokadómstól
sinn, að hann verði I fullu sam-
ræmi við kröfur frjálsrar og mennt-
aðrar þjóðar.
Pegar þjóðin flutti inn f iandið
úrskurðarvald i dómsmálum sfnum
árið 1919, vannst stjórn þeirri, er
þá undirbjó málið fyrir Alþingi,
ekki timi tii að byggja hið nýja
skipulag á nægilega traustum grund-
velli. Jón Magnússon fékk einn af
kennurum lagadeildar háskólans,
Einar Arnórsson, til að að bræða
f eitt skipulag hins gamla lands-
yfirréttar og nokkuð af formi hins
danska hæstaréttar. Ekki var leitað
að fyrirmyndum til fornaldar þjóð-
arinnar, þegar hún var frjáls, hafði
fullkomna og frumlega löggjöf og
algerlega innienda dómstóla. Ekki
var heldur leitað út fyrir Danmörku
um erlend fordæmi. Varð þetta
bagalegt, af þvi að Danir voru í
þessum efnum eftirbátar annara
germanskra og engilsaxneskra þjóða
og eiga i harðri baráttu við að endur.
bæta þann dómstól, sem forráða-
menn íslands töldu hina einu
sönnu fyrirmynd við stofnun hæsta-
réttar 1919.
Jón Magnússon flutti dómarana
úr landsyfirréttinum yfir f í hæsta-
rétt og bætti við mönnum, svo að
dómendur yrðu 5. Ákveðið var f
lögum um hæstarétt, að velja skyidi
f réttinn með svonefndu dómara-
prófi. Skyldi hver nýr dómari ganga
undir einskon_r próf f vinnubrögð-
um dómara hjá hinum eldri dóm-
endum, og hefir mjög verið af þvf
látið, hve mikils virði þessi próf-
raun væri til að tryggja hlutlausa
yfirburðamenn f dómarasæti hæsta-
réttar. En þó að liðin seu 14 ár
sfðan löggjöf þessi var sett, hefir
enginn af dómendum hæstaréttar
leyst af hendi þessa merkilegu
þraut, heldur hafa þeir allir verið
valdir til starfsins af pólitískum
landsstjórnum án þess að þessari
vaiúðarráðstöfun hafi verið komið
að.
Einar Arnórsson flutti frá Kaup-
mannahðfn eina nýjung um vinnu-
brögð hæstaréttar, frá því sem áð-
ur var f landsyfirrétt<< Málfærzlan
var gerð munnleg, og hefir það
haldzt síðan. Dómarar landsyfir-
réttar, sem allir urðu síðan dóm-
endur hæstaréttar, voru spurðir um
þessa nýbreytni. Peir Iögðu eindreg-
ið gegn henni, og hafa að likindum
verið alveg ókunnugir vinnubrögð-
um sambærilegra dómstóla erlendis.
En þingið hafði að engu mótmæli
þeirra, og var munnlegi málflutn-
ingurinn nálega eina umbótin frá
vinnubrögðum landsyfirréttar, þeg-
ar lokadómstóll kom inn f landið.
Svo litið hafði sá maður, sem
bar fram frv. um hæstaréttt, áttað
sig á eðli málsins, að ekki liðu
nema fáein ár, þar til hann. þ. e,
Jón Magnússon, bar fram frv. um
gagngerða breytingu á réttinum.
Árið 1924 kom Jón Magnússon
gegn um þingið að fækka um tvo
dómendum f hæstarétti og rfra
stórum embætti ritarans. Leið svo
þar til 1930, að málið var tekið
af nýju og stefnt að gagngerðri
umbót á formi lokadómsins.
í fyrstu reis sterk alda gégn
hverri einstakri umbót á skipulagi
réttarins. Peim, sem höfðu mótazt
undir handarjaðri hægrimanna f
Danmörku á Estrupstimanum, þótti
vel við eigandi, að nafn islenzka
tokadómsins væri danskt, eða að
minnsta kosti þýðing úr dönsku.
Orðið hæstiréttur lét vel f eyrum
þeirra. Aftur á móti fannst þeim
eitthvað óþægilega þjóðlegur keim-
ur i orðinu fimmtardómur. Nafnið
minnti á lýðveldistímann, þegar ís-
lendingar vildu vera frjálsir og voru
það. Smátt og smátt minnkaði mót-
staðan gegn nafninu, og þegar mál-
ið var rætt f þriðja sinn á þingi,
var mótstaðan gegn nafni dómsins
að mestu dottin niður. Menn voru
farnir að sætta sig við íslenzkt nafn
á íslenzkum dómstóli.
Opinber atkvæðagreiðsla er ein
meginumbótin, Leynilega atkvæða-
greiðslan er erfð frá Danmörku,
erfð frá kúgunartfmum þeirrar þjóð-
ar. í skjóli leyndarinnar getur hver
dómari skotið sér bak við stéttar-
bróður sinn, getur falið sig þar og
verk sín og komizt hjá að gefa
ástæður. Þegar frv. var borið undir
dómara hæstaréttar, lagaprófessora
háskólans og félag málafærslumanna
1930, var ekki sýnilegt, að nokkur
verulegur skilningur væri hjá þess-
um iðkendum lögfræðinnar f land-
inu fyrir þvf, að hér var um að
ræða stórfellda umbót, að rétfar-
öryggið fær enga betri tryggingu
en þá, að hver dómari verði að
bera fulla siðferðislega ábyrgð á
orðum sfnum og ályktunum gagn-
vart þjóðinni, sem borgar störf
þeirra og á að njóta verka þeirra.
En baráttan um þessa hlið máls-
ins í síðastlið'n þrjú ár hefir Ifka
opnað augu manna fyrir gildi þess-
arar umbótar, og nú er svo komið,
að opinber atkvæðagreiðsla þykir
algerlega sjálfsögð umbót á skipu
lagi réttarins. Pað mun heldur hafa
f.’ýtt fyrir skilningi á þessari um-
bót, að núverandi dómsmálaráðherra
f Danmðrku leggur nú hið mesta
kapp á að fá afnumda hina leyni-
legu atkvæðagreiðsiu f hæstarétti
Dana.
Priðja baráttuefnið var dómara-
prófið, sem f raun og veru má
kalia sama og sjálfsköpun réttarins.
Pessi þáttur f skipulagi hæstaréttar
er lánaður frá Dðnum og er, eins
og áður er sagt, erfð frá kúgunar-
tfmum þeirrar þjóðar.
Dómaraprófið er sett til þess,
að þeir dómararar, sem fyrir eru f
réttinum, geti sjálfir valið hvern
nýjan mann, sem f dóminn kemur.
Ríkisstjórnin sendir umsækjanda til
dómaranna og óskar, að þeir prófi
hann, Pað þýðir, að hann dæmir
með þeim nokkur mál. Að þvf
búnu segja dómararnir annaðhvort,
að hann hafi fallið eða staðizt þraut-
ina. Sá, sem undir prófið gengur,
hefir enga vernd eins og menn
hafa við önnur próf. Hér er allt
leynilegt, umræður dómaranna um
frammistöðu umsækjanda, og at-
kvæðagreiðsla þeirra. Dómarar þeir,
sem koma f réttinn, hafa ábyrgðar-
Iaust veitingarvald á hverju nýju
embætti i dómnum.
Jón Magnússon valdi f fyrsta
sinn f réttinn, allt nákomna flokks-
bræðnr sfna. í sumar valdi Magnús
Quðmundsson f réttinn einn af
þingmðnnum sfns flokks, mann,
sem m. a. hafði fyrir nokkrum
mánuðum tekið þátt i hinum hörð-
ustu flokkadeilum sem málafærslu-
maður flokks sfns.
Enn sem komið er hefir aldrei
neinn dómari átt fast sæti f hæsta-
rétti nema þeir, sem allir lands-
menn vissu um, að voru ákveðnir
fylgismenn kyrrstöðustefnunnar f
landinu. Hvort þeirrar stefnu hefir
gætt f störfum þeirra, verður ekki
rætt um hér. En það, sem skiftir
máli fyrir þjóðina, er sú staðreynd,
að einn pólitfskur flokkur hefir lagt
til aila dómara f réttinn og að þeir
fylgja sömu þjóðmálastefnu og sá
ráðherra, sem fyrstur valdi dómara
f réttinn, án allrar prófunar, úg að
þessir menn hafa vald til, að ó-
breyttri Iöggjöf, að velja einhliða f
réttinn framvegis,
í raun og veru má segja, að
skipulag dómsins gefi Jóni Magn-
ússyni vald til að endurskapa rétt-
inn, þó að tfmar líði. Dómstóllinn
getur alveg slitnað frá þjóðlífinu
og þeim borgurum, sem hann á
að vinna fyrir og borga dómurun-
um kaup. í þessu Iiggur mikil
hætta fyrir þjóðina. Pað er jafnfjar-
stætt, að dómstóll geti verið í ó-
samræmi við borgara landsins eins
og að landsstjórnin eða þingið sé
það.
Pegar dómarar hæstaréttar voru
spurðir um álit þeirra á skipulagi
fimmtardómsins um þingtlmann
1930, var álit þeirra ákveðin og ó-
kurteis ádeila á landsstjórnina, sem
bar frv. fram. Kom þar ótvírætt f
ljós, hve mjög dómararnir voru
háðir stefnu sfns flokks og hve
takmðrkuð var útsýn þeirra um
önnur sjónarmið. Að því Ieyti var
umsögn þeirra ein hin þýðingar-
mesta sönnun, sem fengizt gat um
það, að rétturinn ætti ekki að hafa
sjálfsköpunarvald. En álitsskjal
dómaranna sýndi meira. í vörn
sinni fyrir ágæti dómaraprófsins
héldu þeir þvi fram, að dómara-
prófið væri algengt skipulagsatriði
f menningariöndunum.
f áiitsskjali sínu segja dómarar
hæstaréttar um dómaraprófið fs-
lenzka:
»Samskonar ákvæði munu vera
lögmælt i flestum nýlegum lögum
um úrslitadómsstigið utan einræð-
islandanna< (Alþt. 1930, A. bls.
999).
Aiþingi gerði ráð fyrir, að dóm-
arar hæstaréttar mundu vita um
þettá efni og fullyrða það eitt i
þessu efni, sem satt væri og rétt.
Hafði fullyrðing dómaranna áhrif j
þá átt að fastmóta skoðun sumra
þingmanna um þetta efni. En með
þvf að þekkingu dómaranna um
erlend fræðiatriði var ekki treyst ó-
takmarkað, fól landsstjórnin, sem
þá var, sendiherra íslands f Dan-
mörku að rannsaka málið. Kom þá
i Ijós, að ekkert dómarapróf þekkt-
ist í Noregi, Svíþjóð, Finnlandi,
Pýzkalandi eða Englandi. Auk þess
var vitað, að i Bandaríkjunum og
Svisslandi voru dómarar kosnir.
Hér var þá sannað, að dómend-
ur hæstaréttar höfðu gefið Alþingi
algerlega ranga skýrslu um mál,
sem snerti metnað þeirra og valda-
aðstöðu. Siðar hafa verið leidd rðk
að þvf, að dómararnir hafi haldið
sjálfir, að þeir skýrðu rétt frá, en
verið með öllu ókunnugir skipulagi
erlendra úrslitadórastóla. En þessi