Dagur - 12.10.1991, Page 6

6 - DAGUR - Laugardagur 12. október 1991
Brot úr sögu bænda
Að bæta
Atli Vigfússon
bústofninn
Við árslok 1913 voru sauðfjárkynbótabúin hér á landi 9 alls.
Kynbótabúin nutu styrks frá Búnaðarfélagi íslands og var
styrkurinn venjulega 200 kr. á þáverandi gengi á móti 100
kr. frá viðkomandi sýslu eða hreppum innan sýslunnar.
Fjárstofn búanna var 35-40 ær og voru búin skyldug til að
viðhalda og endurnýja stofninn og bæta hann. Þá áttu búin
að gefa árlega skýrslu um starfsemi sína. Aðaltilgangur
þessara kynbótabúa var að ala upp hrúta handa bændum og
öðrum fjáreigendum til kynbóta og sömuleiðis gimbrar eftir
því sem við var komið.
Hrútarnir voru seldir veturgamlir að haustinu á uppboði
sem var fyrirfram auglýst svo að almenningur ætti þess kost
að sjá hrútana og eignast þá ef því var að skipta.
Nokkur þessara búa voru starfrækt á Norðurlandi.
Leifsstaðabúið
í Eyjafirði
Leifsstaðabúið í Eyjafirði var
stofnað 1910. Eigandi þess var
Bjami bóndi Benediktsson. Flest-
ar æmar voru heimaaldar og ættað-
ar frá Vöglum í Fnjóskadal.
Hrút til búsins hafði Bjami
keypt frá Stóruvöllum í Bárðardal,
fallegan og af góðu fjárkyni.
Haustið 1911 kaupir hann svo
lambhrút frá Stómtungu í sömu
sveit. Taldi þá ráðunautur Búnað-
arfélags Islands að það væri sá
fallegasti lambhrútur sem hann
hefði séð hér á landi og um leið sá
dýrasti en hann kostaði 50 kr. og
vigtaði þá um haustið 123 pd.
Um fjárstofninn á Leifsstaðabú-
inu er sagt að það hafi verið stórt,
jafnvaxið og svipfrítt fé, litgott og
allvel líkt hvað öðru.
Vorið 1911 voru ærnar 35 og
áttu þær samtals 61 lamb og því
flestar tvílembdar.
Þá um haustið selur búið 5 hrúta
og seldust þeir til jafnaðar á 27 kr.
1912 er hrúturinn frá Stóm-
tungu veturgamall og vigtar þá 200
pd um haustið. Ullin af honum
veturgömlum vigtaði 6 pd. en
vorið eftir 8 pd. Þótti hrúturinn
sem nefndist Fífill, framúrskarandi
fagur.
Eyhildarholtsbúið
í Skagafirði
Eyhildarholtsbúið í Skagafirði var
í eign Jóns bónda Péturssonar. Bjó
hann áður á Nautabúi í Lýtings-
staðahreppi og þar var hann er
kynbótabúið komst á fót árið 1905
en flutti að Eyhildarholti 1912.
Fjárstofninn var aðallega út af
heimaöldu fé Jóns. Nokkrar ær
voru aðkeyptar en vandséð var
hvort það hefði verið til bóta. Þá
fékk hann hrúta úr Öngulsstöðum
haustið 1909 af þingeysku kyni.
Æmar voru 30 alls, gulleitar í and-
iiti, ekki stórar en jafnar og allgott
samræmi í vaxtarlagi. Á árunum
1908 til 1911 seldi búið alls 20
hrúta en aðeins einn hrút haustið
1912.
Talið var að til væru fjárbú þar sem engin kind væri góð og því úrbóta þörf.
Reykjadalsbúið
S-Þing.
Fjárræktarfélag S-Þing. setti vorið
1898 upp sauðfjárkynbótabú að
Halldórsstöðum í Reykjadal og var
fjárhirðir ráðinn Sigfús Jónsson.
Vorið 1907 flytur svo búið að Ein-
arsstöðum í sömu sveit og tók þá
Sigurjón Friðjónsson við umsjón
þess og sama ár vom keyptar
nokkrar kindur vestan úr Stranda-
sýslu og var þeim fjárstofni haldið
sér og töldu bændur það fé ekki
reynast eins vel og þingeyska féð.
Flest árin seldi fjárbúið eða fé-
lagið eitthvað af hrútum, bæði vet-
urgömlum og lambhrútum en 1913
er fjárstofninn seldur 6 mönnum í
félagi, þeim Sigurgeiri Jónssyni
Helluvaði, Sigurði bróður hans á
Amarvatni, Sigfúsi Jónssyni Hall-
dórsstöðum, Jóni syni hans, Sigur-
jóni Friðjónssyni Litlu-Laugum og
Hallgrími Þorbergssyni. Skuld-
bundu þeir félagar sig til þess að
viðhalda fjárstofninum og reka
búið næstu fimm árin.
Auðunarstaðabúið
V-Húnavatnssýslu
Auðunarstaðabúið í Víðidal í Vest-
ur-Húnavatnssýlu var kömið á fót
1909. Eigandi þess fyrstu 3-4 árin
var ekkja Jóhannesar Guðmunds-
sonar sem þar bjó eftir mann sinn
en þar á eftir kaupir Guðmundur
Jóhannesson búið og 2/3 hluta
jarðarinnar.
Féð á Auðunarstöðum hafði orð
á sér fyrir vænleik og hreysti og
var úr mörgu að velja. Varð ekki
annað sagt en að æmar væru stórar
og fallegar. Féð var allt hymt, gul-
leitt í framan og hraustlegt. Hrútar
höfðu verið keyptir að, þar á með-
al einn frá Ásgeiri Jónssyni í Gott-
orp, ættuðum frá Haga í Þingi.
Kynbótabú þetta stóð vel að
vígi að mörgu leyti og var þess
vænst að fjárstofninn tæki góðum
framförum er fram í sótti. Á
tveimur haustum seldi búið alls 18
lambhrúta og fékkst mikið verð
fyrir.
Bjartsýni í sölumálum
Á þessuin árum var eftir-
spurnin eftir kjöti mjög að
aukast í Evrópu og keypti
áifan mikið kjöt frá öðrum
heimsálfum. 1913 voru flutt-
ir 229 skipsfarmar af frosnu
kjöti til Bretlands frá ýmsum
löndum og Grikkland, Ítalía,
Sviss og Þýskaland juku ár-
lega innflutning sinn.
Borgir voru að stækka en
skepnum fjölgaði ekki að sama
skapi og var fólksfjölgun í Bret-
landi rnikil en á fénaði lítil. Land-
ið hafði fyrir allmörgum árum
byrjað að flytja inn frosið kjöt og
fór það alltaf vaxandi. Mest var
flutt af kjötinu til London og svo
til Liverpool. í London var eftir-
spumin svo mikil að kjötsölu-
menn fóru stundum á markaði út
á land til þess að kaupa þar skepn-
ur þó svo að þeir þyrftu að koma
þeim í sláturhús í höfuðborginni.
Þegar svona var komið gerðu ís-
lendingar sér vonir um að London
yrði þeirra besti markaður.
Frysti- og sláturhús
Samfara vaxandi þörf fyrir
kjöt var mjög hvatt til þess að
sláturfélög kæmu á fót sláturhús-
um, frystihúsum og kæliklefum
en hættu að salta kjötið eins og
áður tíðkaðist til útflutnings.
Samkvæmt farmskýrslum
breskra skipa fluttu þau alls um
82 þúsund skrokka í ferð en árið
1912 er allur útflutningur íslend-
inga einungis 78 þúsund fjár (lif-
andi og í skrokkatali). Að flytja
kjötið út frosið átti að spara flutn-
ing á tunnum og salti til og frá
landinu og þannig yrði kostnaður
minni við að koma vörunni á
ntarkað.
Takmark Sláturfélags Suður-
lands sem þá var komið með
frystihús var að hækka kjötverð-
ið til bænda og fá sem flesta í fé-
lagsskap sinn og var rekinn fyrir
því nokkur áróður. Þá var varað
við því að selja sendimönnum
kaupmanna eða einhverjum
bröskurum kindur sem kepptu við
félagið og keyptu fé. Bændur
yrðu að athuga það að kaupmenn
leggðu kostnað á kaupin og ágóða
handa sjálfum sér. Á þessum
sama tíma voru samvinnufélögin
og hvött til þess að koma kjötinu
á markað frosnu eða kældu og
bændum á þeirra svæðum bent á
að taka þátt í því átaki og því fyrr
kæmist kjöt þeirra í hærra verð og
það fyrst og fremst gæti bætt hag
bænda í landinu þar sem kinda-
kjöt væri aðalafurð búanna og
meiri hagnaður væri í því að eyða
heyi í það að framleiða kindakjöt
heldur en framleiða úr því kúa-
mjólk.
Byggðastefna
peirra tíma
Að flytja fé út lifandi og koma
kjötinu þannig í verð var ekki tal-
inn eins góður kostur eins og að
Á árdögum kynbótabúanna var
mikil vöntun á góðum lambhrút-
um.
flytja kjötið út frosið því þá væru
milliliðirnir miklu fleiri auk þess
sem það væri ill meðferð á skepn-
um að flytja þær út lifandi. At-
vinnumissir væri af því að vinna
ekki slátrunina hér heima og slátr-
ið úr fénu myndi ekki nýtast hér-
lendis sein þá var talin ódýrasta
og hollasta fæða sem völ var á.
Bæir á íslandi voru líka að
stækka og það fór að tíðkast að
dilkar væru seldir í ágúst og jafn-
vel fyrr og því var talið gott að
eiga nokkrar snemmbærur til þess
að geta selt á þessum tíma enda
verð hækkandi á innalandsmark-
aði.
Þetta var tímabil bjartsýni í
sauðfjárræktinni.