Þjóðviljinn - 15.04.1939, Blaðsíða 2

Laugardaguriitn 15. apríl 1939.
ÞJÓÐVILJINN
gliOÐyiUINN
Ctgefaadi:
Sameiningarflokkur . alþýðu
— Sósíalistaflokknrinn —
Bitstjórar:
Einar Olgeirsson.
Sigfús A. Sigurhjartarson.
Bitstjór nar skrif stof ur: Hverf-
isgötu 4 (3. hæð), sími 2270.
Afgreiðslu- og auglýsingaskrif-
ötofa; Austurstræti 12 (1.
hæð) sími 2184.
4skriftargjald á mánuði: .. .
Reykjavík og nágrenni kr.
2,50, Annarastaðar á landinu
. kr, 1,75. í iáusasöíu 1Ó aúra
eintakið. >
Víkingsprent h. f. Hverfisgötu
4. Sími 2864, \
Blekking
afhjdpuð
Engin blekking afturhaldsins
hefur eins fljótt og greinilega
verið afhjúpnð eins og blekk-
ingin um gengið. Almenningur
hefur þegar í stað fengið að
kenna á hinni bláköldu stað-
reynd ,allt vöruverð er stór-
hækkandi, afkoman versnandi.'
Peir sem við erlendar þjóðir1
skipta mæta þeirri staðreynd,
að traustið, fjárhagsgeta þjóðar
innar er þverrandi, og var þó
í þeim Sökum ekki úr háum
pöc|i iailðj detta. Ojaldeyris-,
vandræði hafa aldrei sorfið fast-
ar að en nú, og er nú svo kiom-
ið að heita má að yfirfærsluf
séu stöðvaðar. Vöruþurð er
þegar orðin tilfinnanleg. Og
þetta gerist sömu dagana, sem
áð því er bezt verður séð erú
síðustu undirbúningsdagarnir
undir heimsstríð. Olatað fjár-
málatraust og tómar vöruJ
skemmur, eru stríðsundirbún-1
ingur núverandi valdhafa.
Svo blind hefur ríkisstjórn-
in verið í þesSju feigðarflanij
að hún hefur alls ekki viljað
athuga þá möguleika, sem bent
hefur verið á til þess að endur-
reisa trausltið í fjármálum þjóð-
arinnar og til þess að örva at-
vinnulífið og efla framleiðslu
á heilbrigðum grundvelli.
Svo takmarkalaus er blygðun
arleysi Eysteins ráðherra,
að hann birtir fregnir, sem áttu
að sýna, að allar vonir manna,
um að takast mætti að fá hing-
að stórt amerískt viðreisnarlán,
væru fánýtar, með óblandinni
gleði. Var það af því, að ráð-
herrann gæti sa,gt við sjálfan
sig: Ef lánið fæst ekki, þá get
ég haldið loforð, sem ég gaf
Hambro, þegar ég týndi vasa-
bókinni. Er það ef til vill svo,
að unglingsfleipur Eysteins við
erlenda fjármálamenn eigi að
'Standa í vegi fyrir því,að þjóð
in geti fengið hagkvæm og
nauðsynleg lán?.
___ l
Það hefur vakið eftirtekti
og undrun manna, að Vil-
hjálmur Pór lét það bíða í 10)
daga að tala við fjármálamenn í
New York, sem hanum var vís-
að til af dr. Wright. Þegar að
hann loks lagði í þá svaðilför
virtist hann hafa hraðað för
sinni, Sem mest hann mátti, til
þess að senda Eysteini „loðið“
skeyti, sem nota mætti til þess
að telja þjóðinni trú um að ekk
ert láb væri fáanlegt, að allar
vonir um slíkt, væru einskonar
Balkan-baróna svindl. Vel má
vera að breytt viðhorf, síðan1
dr. Wright var hér á ferð, hafi
gert nökkru ógreiðara um öfl-
un lánsfjár, en þá virtist veraj
Guðmundur Amlaiigssons
| Vídsjá Þjódvíljans 15. 4. '59
Alþýðleg náttúrnfræði
Björn Franeson; Efníshcímurínn. — Mál o$ mcnníng 1938
i.
Undanfarin ár hafa streymf
yfir þjóðina bækur og ritgerðir
um andatrú, guðspeki og ýmsat
fleíri andlegar Stéfftur. Áuðvit-
að hafa þessar stefnur sín eig-
in tímarit, en það er ekki nóg
með það, tímarit almenns efnis
hafa líka dálka og greinaflokka
um þessi mál. Okkur hefurver-
ið boðið á andafundi hjá frún-
um Piper og Láru, við höfum
heyrt vængjaþyt dr. Cannonsj
í Eimreiðinni. við höfum heim-
sótt landamæri annars heims
með mr. Findlay og komizt í
kynni við hinnztu rök síra Ja-
kobs Jónssonar.
Nú er það vissulega ekkert
undarlegt fyrirbrigði, þótt ný-
tízku trúarstefnur auglýsi sig
á þannhátt, er gefur beztan arð
Hinsvegar getur orðið hættu-
legt hið hátíðlega og vísinda-
lega form ýmsra þessara rita,
og það hve kunnuglega þau
handleika vísindaleg hugtök,
jafnt hin flóknustu, sem hin ein-
földustu, sökum þess hve ó-
greiðan aðgang fólk á að alþýð-
legum fræðiritum um náttúru-
vísindi. Fólk, sem les þessi rit,
og ekki þekkir betur til, hlýtur
ósjálfrátt að fá þær hugmyndir,
að þessi fræði séu hin eigin-
legu náttúruvísindi, þau séu að
minnsta kosti jafn örugig í nið-j
urstöðum sínum og í beinu sarrt
ræmi við náttúruvísindin. Pað
er ekki nema eðlilegt, að rnenn
viti naumast hverju þeir eigi að
trúa, er ólíkar og jafnvel and-
ötæðar trúarstefnur vitna tit
þessara sömu náttúruvísinda,
sjem þær þó varast að gefai
nema óljósar hugmyndir um.1
Samtímis þessu ritflóði gerviJ
víáindanna hafa, auk þeirrar
bókar, er hér skal rædd, að
því er ég bezt man kom út
2 eða 3 alþýðleg fræðirit um
náttúruvísindi. Pað er greina-
gott sýnishorn um menningar-
ástand vor Islendinga, að við
eigum fjölda ritsmíða, ersýna
fram á hið nána samræmi andaJ
trúar og náttúruvísinda og hið
óbrúandi djúp milli efnishyggju
og þessara sömu náttúruvísindaj
en við eigum tæpasit í eigu okk-‘
ar rit, er geri okkur grein fyrir;
hvað þessi margnefndu nátt-
úruvísindi eru ,hverju þau halda!
Á því tímabili hafa fleiri en eitt
ríki misst sjálfstæði sitt í klæri
fasismans, og ófriðarhættan he^
ur færzt hröðum skrefum nær.:
Á þessúm sama tíma hefutj
gengi íslenzku krónunnar verið
lækkað með lögum, og er það
bein yfirlýsing um það að fjári
hagur þjóðarinnar sé á heljar-
þröminni. En þrátt fyrir þettai
verður að álíta að mögulegt sé;
að fá hingað það viðreistnarlán
er við þurfum til þess bendir
margt, sem ekki skal rakið hér,í
en aðeins bent á hið hagkvæmaj
lán, sem Siglufjarðarbær hefur;
fengið án ríkisábyrgðar. Þjóðl
viljinn væntir að hann geti inrt
an skamms gefið lesendum sín-
um fullkomnar upplýsingar umj
á hvern hátt ríkisstjórnin lét fulí
trúa sinn vinna að því að at-
huga lánsmöguleikana vestan-
hafs. i
fram og hvaða aðferðum þau
beita til að tryggja örygginið-
urstaðna sinna.
Pað orkar vissulega stundum
tvímæíis, hvort tueriri þurfa að
vita nokkuð að ráði um það;
sem þeir fást við.
I fljótu bragði virðast raun-
vísindi standa illa að vígi
.í samkeppni við gervivísind-
in. Alþýðlegt fræðirit, sem á
að vera áreiðanlegt og rétt', hlýt
ur ávallt að verða tormeltara
en auglýsingarit nýrrar stefnu,
sem er ritað í áróðurástíl,
notar ódýrar samlíkingar í staðj
sannana, og hefur það hlutverk
að spara mönnum sjálfstæða
hugsUn.
En örlögi lýðræðislins og
menningarinnar í heild geta olt-
ið á því, að fólkið velji hinn
þrönga veg skynseminnar, að
hætti að vera hin léttu laufblöð;
það hugsi fyrir sig sjálft og
er berast fyrir hverjum andblæ
nýrra spámjanna.
Einmitt þesSvegna er ástæða
til að fagna bók eins og Efnis-
heimi Björns Franzsonar.
II.
Svo óvenjulegt er að lesa um
þeslsi fræði á íslenzku, að það
er málið, sem fyrst og fremst
dregur að sér athyglina;. I þýðJ
ingum sínum hefur Bjöm Franz
sjon sýnt, að hann hefur gott’
vald á íslenzkri tungu. Hér
hefur hann átt við meiri örðug-
leika að etja, hann hefur orðið
að skapa sér orð jafnharðanj
Það er hægara að gagnrýna en
Skapa nýtt, og mér þykir rétt
að taka það fram nú þegar, að
mörg nýyrðin eru býsna góð og
bera vitni næmri máltilfinning
og kviku ímyndunarafli. Flest
nýyrðin koma fyrir í köflunuml
um rafmagnið og bygging efn-
5sins. I upphafi raffræðinnar tat
ar höf. um viðlægt og frádrægt
rafmagn eða jákvætt og nei-
kvætt. Petta eru að vísu góð og
giljd íslenzk orð, en pósitívur
og negatívur eru alþjóðaorð,
sem eru á góðum vegi með að
vinna sér borgararétt í íslenzku
í öðrum samböndum . Méh
þykja þau ekki sérstaklega qís-
lenzkuleg, og þau hafa það sér
til ágætis í þessu sambandi, að
menn tengja ekki við þau neina
íaukamerkingu^Sama máli gegrf
ir um frumeind fyrir atóm, sami
eind fyrir mólekúl, rafeind fyr-
ir elektrónu og faréind fyrir jón
Pessi nýyrði eru lipur og láta
vel í eyrum. Reyndar eru tvö
síðastnefndu hættulega líkhvort
öðru, enda hafa orðið víxl á
bls. 109, þar stendur rafeinda-
vökvi í stað fareindavökvi.
Pað er fleira ,sem þarf að at-
huga við nýyrðasmíð en að orð
in séu íslenzk og láti vel í eyr4
um. Pau eiga að gefa hugmynd/
um það, sem þau eiga aðtákna
það þarf að vera auðvelt að
mynda af þeim þær samsetn-
ingar og orðmyndir, er á þarf
að halda, iOg þau mega ekki
reka sig hvort á annað. Tök-
um til dæmis orðið rafeind. Pað
er lipurt og íslenzkt, enginn
neitar því. En hvaða hugmynd
gefur j>að um hlutinn? Lesand-
inn sér strax, að þetta er ein-
hver eind rafmagns. Orðið seg-
ir honum aftur á móti ekkert
um stærð eindarinnar eða þýð-
ingu, né heldur hvort þarna sé
um pósitívt rafmagn að ræða
eða negatívt eða hvorttveggja.
Nú ?r rafeindin, elektrónan:
mfnnsta mæld af negatívu raf-
magni sem kunn -er. Jafnstór
mæld af pósitívu rafmagni heitJ
ir pósitróna. Nú er búiðaðfesta
rafeindarnafnið, sem I ráUntnnl
á jafnvel við báðar, við elekJ
trónuna, svo að pósitrónan situr
eftir nafnláus og yfirgefin.
Nýýrðasmíðar vor íslendingá
skortir mjög samræmi. Hér
situr hv-e.r í sínu horni og mynd I
ar orð eftir því sem honum
þýkir við þurfa. Petta fyrir-
komulag gefur að vísú fjöl-
breytni og á þennan hátt k-oma
margar skemmtilegar og frum-
legar hugmyndir fram í dags1-
birtuna, en það er of mikill
glundroði í þesisu. Aðalvandinn
Jiggur í irauninni ekki í sköpuu
nýyrðanna, heldur í hinu, að
k-oma fólki til að nota þau. Ann-
ars finnst mér mönnum hætta
um of til að gleyma því,
að hvert nýyrði einangrar okk-
ur mállega, og með hverju ný-
yrði er aukið erfiði þeirra, er
við þessi efni fást. Sérstaklega
virðist mér varhugavert að
Skapa nýyrðfi í stað alþjóðaorða,
Sem hægt er að taka beint’ inn
í málið með litlum eða engum
breytingum. Einmitt nú er naucf
syn að taka þetta mál til ræki-
legrar atþugunar.
III.
I alþýðlegu fræðiriti um vís-
indi er oft erfitt að sameina
kröfu fræðigreinarinnar um ná-
kvæma og sanna framsetning
og kröfu lesandans um ljósa og
skemmtilegar frásögn. Oft ber'
lesandinn hærra hlut frá borði
í þeirri viðureign. Frásögnin er
krydduð fyndni, líkingum og)
dæmisögum, hindranir og örð-
ugleikar eru töfruð í burtíu meðj
brögðum, sem stundum erui
ekki alveg heiðarleg.
I Efnisheiminum er rúmiðsvo
þröngt, að málalengingar ogi
dæmisögur k-omast ekki að.
Stíllinn verður því látlaus og;
blátt áfram, en þó víðast skýn
og greinilegur.
Á einstöku stað hleypur þó
skáldið og heimspekingurinn í
höfundi í gönur með vísinda-
manninn, svo að hann verður
óljós og óskynsamlegur. Þann-
ig telur hann frumeindahugsUn
Demokríts elztu og frjósömustu
hugsun náttúruvísindanna. Pað
er erfitt að dæma um frjósíem-
ina, en elzt er hún áreiðanlega
ekki. Mælskan getur stundum
verið hættuleg. ,
Hinn nákvæmi samanburður
á heimi frumeindanna og heimi
sólkerfanna er meiningarlítill,
og hugleiðingar höfundar um,
að jafnan gildi annarskonar Iög-
mál um hið smáa en hið stóra,
bera fullmikinn keim af mið-
aldavísiindum.
Páttur ljósvakans er einnig
gallaður að mínum dómi. Frá-
ságan er að vísu ekki beinlínis
röng, en einmitt hér heima var
Sérstök 'þörf á að taka það
greinilega fram, að kenningin
um ljósvakann, sem sérstakt ogf
ákveðið efni, var byggð á f-or-
sendum,. sem ekki voru til, og-
var í rauninni held,ur óvís-J
indaleg, þótt skiljanlegt sé, að
hún kom fram. Nú eru vís’inda-
menn líka yfirleitt alveg falln-
ir frá henni, eins -og höfundur
tekur réttilega fram á öðrum
stað, >
Bókín ber þess sumstaðar
merki, að rúm það, er höfundi
er ætlað, -er of Íítið. Kemuít
þetta einkum fram í síðasta
kafla bókarinnar, kaflanum umi
lífið. Sá kafli er heldur ekki
í vemlega né|nu sambandi við
aðra kafla bókarinnar, og hefði
því vel máitt geyma hann síðará
riti, er ræddi þessi efni nánar,)
því að Mál og menning kemst
ekki hjá að gefa út rit um líf-
ræna náttúrufræði áður en langt!
líður. Þessi kafli er of stuttUr1
og því 1-osiaralegur, þótt í raurri
inni sé furðulegt, yfir hve npik-
ið efni höfundur kemst á jafn-
fáum síðum. Mér finnst rétt' að
geta þessl í tilefniaf nýútkomn-
um ritdómi um þennan kafla
bókarinnar, að frásögnin er-
þarna sem annarsstaðar í góðp
samræmi við vísindi nútímans'
Að vísU hafa deilurnar um lífsJ
kraftinn blos’sað upp aftur og
aftur meðal vísindamanna og
eiga sjálfsagt eftir að gera það
ennþá, en þó er það um lífs-
kraftinn að segja, að hann
skreppur alltaf undan athugun.1
Tilgátan um hann er jafn óvís-
indalegog ef gangurstjarnanna
væri skýrður með tílgátu um‘
engil sem stýrimann á hverri
þeirra. Hvorugt er hægt -að
sanna eða afsanna, hv-orttveggjá
skreppur undan athugun.
Mér finnst hin sögulega hlið
málsins og þó sérstaklega að-
ferðir náttúruvísindanna hefðu
mátt koma betur franu í bókinni
Það eru einmitt aðferðir vís'h
indamannanna, sem gera niður-
stöður þeirra öruggari en niðurJ
stöður annarra og hlutverk bókJ
arinnar er að fá menn til að
skilja en ekki trúa á glæsileg
nöfn. En þetta má áreiðanlega
skrifa á reikning hins þrönga
rúms. Aftur á móti nægja
þrengslin ekki til að afsaka,1
að það vantar skrá aftan við
bókina yfir fnýyrði og fræðiorð.
hvað þau tálkna, iog hver séu
tilsívarandi orð í öðrum málJ
um. Slík skrá hefði verij'ð til'
mikilla þæginda öllum þeim, er
lesa vilja bókina vandlega.
Eftir hraðan lestur bókarinn-
ar eru heildaráhrifin ánægjayf-
ir því, að við skulum nú loks
eiga aðgengijlegt rit á íslenzku
um heimsmynd eðlis- og efna-
fræðinnar. Lesandinn furðarsig
á, hve mikið höfundur hefur
komizt yfir í jafn þröngu rúmi,
lesandinn hærri hlut frá b-orði-
svo að jafnvel allra nýjustunið
urstöður þeirra fræðigreina|
koma með iog þó einkum;
hve \Vel honum hefur,
tekizt að setja hugsUn
sína fram á íslenzku. Hinsveg-
ar læðist fram) í hugann grunur1
um, að bókin sé ef til vill nokk-
uð þung aflestrar fyrir þá, sem
ekkert hafa lesið um þessi efni
áður. Reyndar virðast vinsældJ
ir þær, er bókin hefur hl-otið
benda á að svo sé ekki. Þó
Eins og kunugt er, var mesti
fjöldi sænskra aðalsmanna tekinn
af lífi í hinum svonefndu Stokk-
hólmsvígum 1. nóvember 1521.
Til dæmis voru 81 af höfðingjum
Svía hálshöggnir á „Stóratorg-
inu” í Stokkhólmi. Nýlega fann
járnbrautarstarsmaður einn í
Tomelilla á Skáni öxina, sem þeir
voru höggnir með. Eins og nærri
má geta buðu ýmsir Ameríku-
menn stórfé fyrir gripinn. En þá
skarst vopnasafnið í Stokkhólmi í
leikinn og fékk því framgengt,
að bannað var að selja öxina úr
landi og nú er hún komin á vopna
safnið, ásamt ýmsum fleiri „dýr-
gripum” af sama tagi.
**
Þegar gullæðið var sem mest í
Kaliforníu á árunum, bar svo
við einu sinni, að kona fór á hljóm
leika með dóttur sinni ungri. Þeg
ar hljómleikarnir voru byrjaðir,
fór barnið að gráta og móðir þess
gat ekki huggað það. Stóð þá upp
einn af áheyrendunum og skoraði
á hljómsveitina að hætta, því að
slíkan hávaða væri allsstaðar
hægt að fá að heyra. Hinsvegar
kvaðst maðurinn ekki hafa heyrt
barnsgrát í fjölda mörg ár. Urðu
svo margir til þess að stýðja mál
hans, að hljómsveitin varð að
hætta og telpan fékk að gráta
í næ'ði, en að öðru leyti ríkti
dauðaþögn í salnum.
**
Nú hefur enskur vísindamaður
fullyrt, að jazzinn hafi verið
þekktur þegar á dögum Egypta.
Fornfræðingur sá, sen> þetta hef-
ur rannsakað, segist hafa horft
á mannamyndir hundruðum sam-
an frá dögum Egypta, og á mynd
um þessum beri fólk fætuma eins
og í jazzdansi nútímans. Þá telur
þessi sami vísindamaður sig geta
sannað, að crðið jazz sé sama
orðið og Theos hjá Grikkjum, sem
þýðir guð. Orð þetta er Dios á
portúgölsku, og svo segir vísinda-
maður þessi, að Portúgalar hafi
borið það fram sem jazz í áheym
Afríkumanna og þaðan stafi nú
orðið jazz.
Armenningar, bæði piltar og
stúlkur eru beðin að mæta í sjálf-
boðavinnu við byggingu róðrar-
húss félagsins í Nauthólsvík og
lagfæringu umhverfis þess á
morgun (sunnudag) kl. 8,30 árd.
Verkfæri verða á staðnum. Fjöl-
Vörubílastöðin Þróttur heldur
almennan félagsfund fyrir með-
limi stöðvarinnar í Varðarhúsinu,
sunnudaginn 16. þ. m. kl. 2 e. h.
Mörg áríðandi mál á dagskrá. Fé-
lagar eru beðnir að mæta stund-
víslega.
Sundnáinskeið hefjast að nýju
í Sundhöllinni n. k. mánudag.
Þátttakendur gefi sig fram í dag
kl. 9—11 f. h. og 2—4 e. h. Upp-
lýsingar á sömu tímum í síma
4059.
Bazar sá, sem konur í Sósíal-
istafélagi Reykjavíkur halda til
ágóða fyrir félagið verður opnað-
ur kl. 3 á morgun í Hafnarstræti
21 uppi. Kaffi fæst keypt á staðn-
um. Munum má skila í Hafnar-
stræti 21 frá kl. 5—10 e. h. í dag
og á milli 10 og 12 f. h. á morg-
un.
held ég að giottværiað gera ei.it
hvað frekar til að létta undir
með lesiendum, t. d. stofna les-
hringi og leggja þeim til leið1-
beinendur eins og þegar hefur
verið stungið upp á. Heimurf
náttúruvísindanna hefur allt' of
lengi verið flestum ísHendingum
lokuð bók.