Þjóðviljinn - 02.04.1957, Blaðsíða 7

Þjóðviljinn - 02.04.1957, Blaðsíða 7
Þriðjudagur 2. apríl 1957 — ÞJÓÐVILJINN — (T Á aldarafmœli Mendeléeffs 1934 minntust Sovétríkin hans m.a. með pví að gefa út frímerki með mynd af honum. Bakgrunn- wr myndarinnar er frumeindataflan sem hann bjó til. SpámaÓur í vísindum FIMMTUGÁSTA ÁRTÍÐ MENDELÉEFFS eftir Óskr B. Bjarnason FTestir þeir sem einhver kynni hafa ,af náttúruvísind- um kannast við nafn Mendel- éeffs. Hann var eitt af hinum „stóru nöfnum" í vísindum nitjándu aldar. Kunnastur varð •hann fyrir frumefnakerfið, sem við hann er kennt Það vakti einkum mikla furðu vís- índamanna er hann notaði þetta kerfi sitt til að segja fyr- ir um tilvist óþekktra frum- efna, um eiginleika þeirra og sambanda þeirra. Og það vakti jafnvel enn meiri furðu síðar er þessi efni fundust og spá- sagnir hans reyndust nærri ná-®" kvæmlega réttar. Þetta mátti telja til æsifregna í vísindum. Hefðí sjálfsagt verið efni í forsíðufrétt með stórri fyrir- sögn nú á dögum, líkt og sumar uppgötvanir í atómvísindum. Það er kunnugt að frumefn- unum má skipta í 8 hópa efna sem eru innbyrðis skyld eða lík að eiginleiKum. Þýzkur efnafræðingur að nafni Döbereiner benti á það þegar árið 1839 að oft eru tvö eða þrjú frumefni furðu lík hvert öðru í samböndum Englendingur að nafni New- lands fann þá upp á því að raða frumefnunum í töflu eftir vaxandi atómþyngd og komst að því að sömu eða svipaðir eiginleikar endurtóku sig við 8-unda hvert fioimefni. Hann hélt fyrirlestur um þetta í brezka efnafræðingafélaginu árið 1866. Svipaðir eiginleikar endurtaka sig við 8-unda hvert frumefni sagði hann. Hann líkti þessu við tónskalann. Á sama hátt og 8 nótur eru í einni áttund, þannig eru eigin- leikar frumefnanna bilkvæmir með bilinu 8, sagði hann Hin- um lærðu mönnum sem á hlýddu fannst ekki mjög til um þessi fræði og gerðu óspart gys að fyrirlesaranum: Vildi hann ekki heldur reyna að raða frumefnunum eftir staf- rófsröð og sjá hvað fengizt ut úr þvi? Að vísu sæmdu þeir NéwTands heiðursmerki 20 ár- uin siðar. En nú kemur hinn frægi rússneski spámaður Mendeléeff til sögunnar. Reyndar ber einn- ig að nefna Þjóðverjann Loth- ar Meyer sem var að glíma við þessi sömu viðfangsefni og komst að svipaðri niðurstöðu um sama leyti. Það skeður ein- mitt oft þegar miklar upp- götvanir eru á döfinni, þá eru menn í ýmsum homum heims að gera sömu uppgötvunina nærri samtimis. Mendeléeff birti uppgötvun sína seint á árinu 1869, fyrst í fyrirlestri í félagi rússneskra Margt er skrítið í kýrhausn- um, eins og Sigurður Bjama- son segir. Á sunnudagskvöld Síldveiði er Bjöm Th. úti og á Valhúsahæð, spásagnir Þar sem maður- inn í kvæði Steins var kross- festur; síðan fer hann að skoða apótek Bjarna Pálssonar, og litlu seinna rekst hann á lög- regluþjón að éta hákarl upp úr urðinni á Nesinu. Sama kvöld er Gestur hjá spákonu, sem segir stéttarbræðmm Sveins Benediktssonar fyrirfram hvort það verði „síld í ár“; og fara þeir ekki á síld nema út á góða spádóma. Þá kemur ung stúlka sem fær að vita að „það verður sérstaklega sniðugt hjá þér á laugardagskvöldið kemur, þú ferð ekki snemma að hátta á sunnudagsnóttina". Þátturinn klykkir út með hlátri Einars í Hvalnesi; en gamli maðurinn hlær eins og 150 manns, svo gamall skólabrandari sé hag- nýttur í síðasta sinn. Það var mikið um ferðalög í útlöndum í liðinni viku. Vigfús á Hreða- vatni fór til Ríó, Flórar í með viðkomu í sovét- Lissabon þar sem fjósum ókennd kona á strætiriu bauð honum að gerast veitingamaður í nýjum stíl, en Vigfús afþakkaði gott boð. Síð- ar mun háfa verið sagt frá Dölunum í Svíþjöð, en í milíi- efnafræðinga og síðar á prenti. Eins og Newlands raðaði hann frumefnunum eftir vax- andi atómþyngd. Hann fór þó ekki stranglega eftir þyngd, en fremur eftir eðliseiginleik- um efnanna. Og þar sem eyður voru í kerfið gerði hann ráð fyrir að væru sæti óþekkfra frumefna eins og áður var sagt. Þremur þessara efna gaf hann nöfn eftir næsta frum- efni á undan í töflunni og lýsti því nákvæmlega, hverja eigin- leika þau og sambönd þeirra myndu hafa. Þessi efni voru eka-alumíníum, sem fannst árið 1875 og var þá nefnt gallíum, eka-bór, sem fannst 1879 og nefndist skandíum og eka-sili- síum sem fannst 1886 og nú nefnist germaníum. Þegar Mendeléeff setti fram kerfi sitt, voru þekk* frumefni 63 talsins. Árið 1882 voru þeir Mendeléeff og Lothar Meyer báðir sæmdir heiðursmerki brezka vísindafé- lagsins. Mendeléeff hlaut auk þess margskonar aðra viður- kenningu fyrir vísindastörf sín. Spádómar hans um hin ó- þekktu efni höfðu rætzt ótrú- lega fljótt, miklu fyrr en hann hafði sjálfur búizt við. Mendeléeff sagði svo sjálfur um þetta síðar: „Þegar ég birti árið 1871 ritgerð mína um notkun frumeindakerfisins til að ákveða eiginleika frumefna sem þá voru óþekkt, datt mér ekki í hug að ég mundi lifa það að sjá þessa staðfestingu á gildi frumeindakerfisins." En það fór svo. Nú á dögum hafa loks verið búin til ný frumefni, trans-úranefnin, sem ekki eru til í náttúrunni, og eiga sæti ofan við töflu Mend- eléeffs. Maður gæti hugsað að jafnvel Mendeléeff hefði þótt það ótrúlegir hlutir. & tíðinni flutti Þorsteinn á Vatns- leysu erindi tfá Rússlandi. Eins og vænta mátti ræddi formað- ur Búnaðarfélagsins' aðallega um búskapinn undir ráðstjórr. Var ræða hans bráðfyndin, svo torvelt var að geta sér til hvenær hann talaði í alvöru og hvenær í spaugi; og er þetta þeim mun athyglisverð- ara sem lífsgleðin hefur aldrei verið hin sterka hlið Búnaðar- félagsins. Þó mátti ráða í það að fyrirlesara félli ekki vel við samyrkjubúskap, sem hann kvað okkur „svo framandi"; en einkum þóttu honum flóramir í fjósum kommúnista ískyggi- lega hreinir og allt öðru vísi en í Biskupstungum. Að lokum sagði hann nokkuð frá víð- kunnri gestrisni konu sinnar. En „bændavika Búnaðarfé- lagsins" hefur líka staðið yfir, og þar talaði Gunnar Bjama- Óvœntur son um þann bú- liðsaúki skap sem okkur Þorsteini á Vatns- leysu er ekki framandi: þann íslenzka. Og Gunnar fann sitthvað athuga- vert við íslenzka búskapar- hætti, svo í Andakíl sem í Biskupstungum; og viti menn: Mendeléeff vann sér margt fleira til ágætis en uppgötvun frumeindakerfisins. Hann kom til dæmis á nýjum og bættum aðferðum í vinnslu jarðolíu í Rússlandi og það var fyrir hans tilstilli að byrjað var á starf- rækslu olíulindanna miklu við Bakú. Hann setti fram sér- staka hugmynd um myndun jarðolíunnar, nefnilega að hún væri mynduð við áorkan vatns á karbíða djúpt í jarðlögum. Þetta er þó ekki talið rétt nú á dögum heldur sé olían mynduð við ófullkomna rotnun smálíf- vera. Mendeléeff var ekki allt- af samþykkur nýjum hugmynd- um í vísindum, sem þó reynd- ust síðar miða til mikilla fram- fara. Hann var til dæmis and- vígur kenningum Arrheníusar um rafklofnun í vatnsupplausn. Og hann vildi heldur ekki fall- ast á það að frumeindakerfi hans styddi þá hugmynd Prouts, sem hann setti fram 1815, að vatnsefni væri nokk- urskonar frumeind allra efna. Dmítrí Ivanovitsj Mendeleéff fæddist 8. febrúar 1834 i borg- í lok máls síns lagði hann til að hér yrði stofnað til sam- yrkjubúskapar! Gunnar er að vísu svo traristur sjálfstæðis- maður að hann nefndi ekki þetta skelfilega orð, heldur tal- aði hann um hlutaskiptabú- skap, en það var þó samyrkja: 10 bændur eiga að vera saman um bú, en 5—10 bú skulu mynda hverfi og hús þessara 50 til 100 bænda standa saman í þorpi o. s. frv. Hefur hinum alþjóðlega kommúnisma, sem stefnir að því að breyta hinum frjálsa einyrkja í múgsál, þann- ig bætzt óvæntur liðsmaður á Hvanneyri í Borgarfirði, og er þess að vænta að forusta hins lýðfrjálsa Búnaðarfélags í Lækjargötu kveði þessa óþjóð- legu hugmynd skjótlega niður. Svo flutti Rannveig Tómas- dóttir síðara erindi sitt um Níl, og einnig hún ræddi nokkuð bú- Og bú- skaparhætti — skapur ekki íslenzka né enn rússneska, heldur egypzka. Sú var t.d. tíðin að ensk- ir fjárplógsmenn lögðu hina frjosömu komakra Egyptalands undir , baðmull, þegar hægra var að græða á henni en hveiti; inni Tobolsk í Síberíu og var yngstur 14 systkina. Þegar fað- ir hans, sem var kennari við gagnfræðaskóla þar í borg, dó„ fluttist fjölskyldan til St. Pét- ursborgar. Móðir hans lagði1 mjög hart að sér til að koma' þessum yngsta syni sínum til' mennta. Kom hún honum f' skóla í St. Pétursborg til að nema náttúruvísindi og dS skömmu síðar. Heilsa Mendel- éeffs var einnig veil um tíma,, en hann fékk þó lokið háskóla-< prófi með ágætum. Síðan stundaði hann kennslu— störf í Pétursborg um nokk-< urt skeið. Honum var þó veitt- ur styrkur sem gerði honumá fært að dveljast um tvö ár £í Heidelberg í Þýzkalandi, þar, sem hann vann að vísindastörf-* um. Var hann samstarfsmaður tveggja frægra vísindamanna S þeim tíma, þeirra Kirchhoffs og Bunsens-. Þrjátíu og eins árs að aldri varð hann prófessor við háskólann í Pétursborg Því embætti gegndi hann uiri1 aldarfjórðungsskeið eða til ársr- ins 1890 að honum var viki® frá vegna afskipta af stjóns-* málum, en hann var ekki mjög? vinsæll af þáverandi valdhöf— um Rússlands. Hann var® skömmu síðar forstöðumaðmí löggildingarstofnunar fyrir vofi og mæli, og því starfi héltt hann til dauðadags. Mendeléeff var með afbrigð- um fjölhæfur vísindamaður ogí mjög hugmyndaríkur, mikilf kennari og rithöfundur. Kennslubók hans, Grundvalt* aratriði efnafræðinnar, varj þýdd á mörg mál og hefur ver- ið nefnd gullnáma frjórra hug- mynda í efnavísindum. Mendeléeff lézt í St. Péturs— borg 2. febrúar 1907, sjötíu ogg þriggja ára að aldri. síðan hefur sultur verið dag- legt brauð í Nílardal. „Egypzkf bóndinn hefur alltaf þrælað mikið, meira fyrir aðra sjálfan sig“, sagði Rannveig. og hef ég „hvergi séð örsnauð- ari verur en hinn egypzkafc bónda“, meðalaldur hans er 2tK —30 ár; „þar þræla þreytti® menn í þungri mold“. Erindið var frá listrænu sjónarmiði eittf hið snjallasta sem ég hef heyrtf Rannveigu Tómasdóttur flytja. í einu lýriskt og dramatískt; en því miður minntist hún ekkf á kúaklósettin í EgyptalandF, þannig að við Þorsteinn S Vatnsleysu getum ekki tekiflt afátöðu til egypzkra búnaðar- hátta að svo stöddu. Þegar leikriti Shaws lauk &■ laugardagskvöldið, tók ég að spyrjast fyrir urrí þungamiðjuna f leiknum af því éa fann hana ekkf sjálfur. Þeir, sení ég spurði, gáfui jafnmörg og jafn- og þeir sjálfiíj eru — ég var engu nær. É fyrramorgun bar þungamiðjunri enn á góma yfir kaffinu, ogí þá kom fjórða hugmyndin £ viðbót við hinar þrjár; sem sé: engar öruggar heimildir ung þungamiðjuna. Eg er að segjas að ég fann ekki púðrið í leikri- um; og er þannig ein stoð emfi runnin undir þá syndsamlegu skoðun mína að Shaw hafi veiy ið dálitið ótraust skáld — ém bið yður að fyrirgefs BJDt- Ur útvarpsdagskránni Það er aldrei að vita ólík svör

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.