Þjóðviljinn - 29.11.1958, Page 7

Laugardagur 29. nóvember 1958 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Gunnar Benediktsson:
í leit að höfundum
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
hefur gefið út safn ritgerða
eftir Barða Guðmundsson
þjóðskjalavörð, og ber bókin
heitið: „HÖfundur Njálu“. —
Heitið er réttnefni að því
leyti, að leitin að höfundi
Njálu mun sameiginleg
kveikja allra ritgerðanna.
Auk þess hafði höfundur lát-
ið éftir sig uppkast að efnis-
yfirliti yfir bók, þar eem uppi-'
staðan átti að vera ritgerðir
þær, sem í bók þessari eru
birtar, og ber efnisyfirlitið
nafnið: „Njáluhöfundur". Er
það vissulega girnilegt bókar-
heiti, sem gefur það til
kynna, að fundinn sé höfund-
ur þeirrar sögu, sem viður-
kennd er hið mesta djásn ís-
lenzkra bókmennta að fornu
og nýju og almennt hefur ver-
ið talið, að engin leið vasri að
finna höfund að. Þó segir
þetta glæsilega heiti ekki allt
um það, er ritið flytur, og
þegar djúpt er skoðað, er það
aðeins héiti eins kafla í viða-
miklu riti nýrrar skoðunar á
bókmenntum Islendinga, sem
ritaðar voru á 13. öld og þó
sér í lagi þess hluta þeirra,
sem sameiginlega hafa hlotið
nafnið „Islendingasögur“.
Ritgerðasafn Barða er ekki
heilsteypt rit, heldur efni í
rit, sem honum entist ekki
aldur til að fullgera. Það er
harmsefni, að hinum fjölhæfa
og hugkvæma fræðimanni
tókst ekki að fullgera verkið.
En jafnframt má taka undir
þau orð þeirra Skúla Þórðar-
sonar og Stefáns Péturssonar,
að ritgerðirnar hafa einn
kost fram yfir rit það, eem
þær áttu að vera efniviður í:
„Þær sýna, hvernig hin nýja
Njáluskoðun varð til“.
Við þræðum þróunarferilinn
eftir ritgerðunum, sem í bók-
inni eru að mestu í réttri
timai’öð. Kveikja verltsins er
leit að höfundi Njálu. Nú eru
20 ár síðan ritgerðin „Stað-
þekking og áttamiðanir Njálu-
h"fundar“ birtist í Andvara.
Fræðimaðurinn spyr: Hvar á
landinu hefur höfumiurinn
verið kimnugastur, og hvaðan
leit harin til atburðanna, er
hann skrásetti þá? Hvaða
svör var hægt að lesa út úr
Njálu sjálfri við þessum
spurningum ? Rannsókn þess
efnis benti á Austfirði,
Skaftafellsþing og umhverfi
Keldna á Rangárvöllum sem
þá staði, er höfundi myndu
kurmaátir. Sú staðreynd beinir
huganum þegar að Þorvarði
Þórarinssyni. Hann var alinn
upp, á Austfjörðum og hafði
þar staðfestu blómaskeið ævi
sinnar. Harin átti að forfeðr-
um höfðingja Skaftfellinga í
marga liðu, um Skaftafells-
þing lá leið hans oftsinnis til
alþingis, og þar bjó föður-
bróðir hans, Brandur Jónsson
ábóti í Þykkvabæ, sem hann
mun hafa heimsótt og dvalið
hjá, er hann hefur átt leið þar
um. Og Þorvarður átti að
konu dóttur hjónanna að
Keldum á Rangárvöllum, og
þar var hann langdv.ölum eitt
skeið ævi sinnar. Ef til vill
eru það þó áttamiðanimar
í Njálu, sem fyrst beina hug-
anum að Þorvarði Þórarins-
syni. Svo sannfærandi þótti
mér nefnd ritgerð Barða, er
Barði Guðmundsson
ég las hana fyrir 20 árum,
að mér hefur aldrei dottið í
hug að líta á það öðm vísi
en sem sannað mál, að höf-
undur Njálu hafi búið í Ölf-
usi eða Flóa, er hann reit sög-
una. Það getur ekki verið
tilviljun ein, hvernig áttamið-
unin „að austan“ er notuð í
Njálu. Svo má heita, að hún
sé eingöngu notuð um hreyf-
ingar í vestur um Rangár-
þing og suðurhluta Árnessýslu
austan Þjórsár. En annars
staðar um landið og þar á
meðal í upþsveitum Árnes-
sýslu er áttamiðunin „vestur"
notað um hreyfingar í vestur-
átt. Þessi áttamiðun getur
ekki átt rætur sínar í neinu
öðru en afstöðu höfundarins
til þeirra staða, sem um er
rætt, hreyfingin í vestur á
þessu umrædda svæði er í átt-
ina til hans. Og enn berast
böndin að Þorvarði Þórarins-
syni, sem bjó síðustu ár ævi
sinnar að Arnarbæli í Ölfusi.
Þá gengur Barði inn á nýj-
ar brautir til að afla sér nýrra
stoða undir þá skoðrin, sem nú
er orðin sannfæring, að Þor-
varður Þórarinsson eé höf-
undur Njálu. Hann leitari fyr-
irmynda að persónum Njálu í
persónulegu lífi Þorvarðar og
kom þaðan ekki tómhentur.
I þungamiðju NjálU finnur
hann tvo áhrifamestu atburð-
ina í persónulegri lífsreynslu
Þorvarðar, fyrst fall Odds
bróður hans í Geldingaholti
og eftirmál þess og síðan
áreksturinn við Þorgils skarða
sem endaði með því, að Þor-
varður réðst að honum óvið-
búnum og tók hann af lífi. I
næstu ritgerðum bókarinnar
eru tekin til athugunar ný og
ný atriði í frásögn Njálu, sem
leidd eru í r.ökrænt samband
við atburði og persónur í sam-
tíð Þorvarðar. Það myndi
leiða til miklu lengra máls en
hæfir blaðadómi, ef farið væri
út í einstök atriði þeirra marg-
slungnu og fjölbreytilegu
þátta, sem Barði rekur til
stuðnings máli sínu. En það
er mála sannast, að því ger
sem maðuri lifir sig inn í sam-
tíð Þorvarðar, því sterkar
orka á mann rök Barða.
Fyrsta samtíðarpersóna
Þorvarðar, sem kemur til sög-
unnar í rannsóknum Barða, er
mágkona Þorvarðar, Randalín
Filippusdóttir frá Hvoli á
Rangárvöllum, sonardóttir
Sæmundar Jónssonar •! Cdda.
í henni finnur Barði Hildi-
gunni konu Höskulds Hvíta-
nesgoða. Hér er eitt sýnishorn
rökleiðslu Barða, er hann leit-
ar að frummyndum persón-
anna í Njálu: Um Hildigunni
segir Njála, að hún hafi ver-
ið hög, í öðru lagi, að hún
hafi verið grimm. Njála nefn-
ir ekkert dæmi um hagleik
Hildigunnar, og Barði heldur
því fram með fullum rétti, að
frásagnir Njálu af Hildigunni
gefi alls ekki tilefni til að
segja hana grimma öðrum
fremur. Á bak við hvorar
tveggja umsagnirnar liggur
persónuleg vitneskja og
reynsla liöfundarins, sem
brýzt fram án rökræns sam-
bands við sjálfa söguna. Hví
er verið að taka það fram,
að Hi’digunnur sé hög? Að
áliti Barða er orsökin sú, að
höfundur hefur fyrir augum
sér konu, sem hann persónu-
lega þekkir að því að .vera
öðrum konum hagari, svo að
af bar. Þá fæðist ritgerðin:
„Myndskerinn mikli á Val-
þjófsstað“. Það er Randalín
húsfreyja. Hún er sett í sam-
band við annálaðan útskurð á
hurð og lokrekkju í skála á
Valþjófsstað. Þann útskurð
má heimfæra til þess tíma, að
Randalín gæti verið höfund-
ur. Það væri ekki til þess tak-
andi, þótt þetta einkenni slíkr-
ar hagleikskopu þrýsti svo
fast á, þegar verið er að leiða
konuna fram á leiksvið drama-
tískra atburða, að það glopr-
aðist á bókfellið, þótt það
kæmi ekki á neinn hátt sög-
unni við. Og hví er Hildigunn-
ur lcölluð grimm? Það er ekk-
ert grimmt viðþað út frá
siðahugmyndum Njálu, þótt
Hildigunnur heimti blóðhefnd
eftir mann sinn, sem veginn
var saklaus á svo níðingsleg-
an hátt sem sagan greinir.
Það er réttilega fram tekið
hjá Barða að það lá miklu
nær að tala um grimmd hjá
þeim Bergþóru og Hallgerði.
Hér hlýtur líka persónuleg
reynsla höfundar að liggja að
baki, óháð atburðarás s"gunn-
ar. Það er endurminning sjálfs
höfundarins um viðskiptin við
fyrirmynd Hildigunnar, sem
gefur tilefni þessarar einkunn-
ar.
Barði gerir ráð fyrir því
sem sjálfsögðu, að Þorvarður
hafi heimsótt ekkju bróður
síns á Valþjófsstað, þegar
hann ríður til þings frá Hofi
í Vopnafirði sumarið eftir fall
Odds bróður hans, og þeirri
heimsókn sé hann að lýsa í
Njálu, þegar Flosi kemur að
Alto borgmeistarar
Vilhjálmur S. Vilhjátms-
son: Við sem byggðum
þessa borg. III. Endurminn-
ingar átta Reykvíkinga. —
267 blaðsíður. — Bókaút-
gáfan Setberg s.f. 1958.
□
Þetta er þriðja og síðasta
bindi ritverksins Við sem
byggðum þessa borg, en út-
gáfa þess hófst í hittiðfyrra.
Samtals hafa 25 manns leyst
frá skjóðunni í bindunum
þremur, sem eru alls hátt á
áttunda hundrað blaðsíður að
lengd. Skrásetjarinn, Vil-
hjálmur S. Vilhjálmsson rit-
höfundur, lýsti því í formála
fyrsta bindis að hér yrði ekki
„sagt frá byggingameisturum,
heldur fólkinu, sem hvert á
sínu sviði hefur unnið að því
að gera Reykjavílc að því sem
hún er nú“. Sá dómur mun
láta nærri lagi, að verkið
geymi talsverðan fróðleik um
líf manna og athafnir á fyrri
tíð — bæði á ýmsum stöðum
úti á landsbyggðinni, en þó
sérstaklega í Reykjavík.
Meirihluti þess fólks, sem Vil-
hjálmur hafði tal af, er af
því tagi manna sem ekki
greinir tíðindi ævi sinnar af
sjálfsdáðum; mörg vitneskja,
sem það býr yfir, hefði geng-
ið í gröfina með því ef Vil-
hjálmur og Setberg hefðu
ekki komið til skjalanna.
Verkið fl^tur einnig fáeinar
rösklegar mannlýsingar; og
fyrir þessar sakir á það fullan
tilverurétt í bókmenntum okk-
ar.
Annars er lokabindið vafa-
laust fjörminnsti hluti verks-
ins. I formála hins fyrsta
nefndi Vilhjálmur þann mann,
sem hann hugðist ræða við
fyrstan allra; ein ástæðan fyrir
vali hans var sú, að maður-
inn „vissi hvað var saga“. I
hópi þeirra átta manna, sem
taka til máls í þessu bindi,
veit einungis einn þulurinn
hvað er saga: Jónas Jónsson
frá Grjótheimi. Hann segir
einkar rösklega og framar öllu
hispurslaust frá, finnur sögu-
efni í smáum atvikum, er glað-
ur og reifur, orðheppinn og
munnfrakkur— oglýsir sjálf-
um sér af fágætri víðsýni.
Hinir sjö finna engin sögu-
efni í lífi sínu. Frásögn þeirra
verður þurr skýrsla, íífvana
annáll, dauður bókstafur;
helzt bregður fyrir ofurlítilli
frásagnarsnerpu hjá Jóhönnu
Egilsdóttur. Jafnvel Grímur
Þorkelsson, sem er ágætlega
Vörsabæ til Hildigunnar. Og
Barði vekur eftirtekt á því,
hve ósennileg er framkoma
Flosa við þær aðstæður, sem
Njála lýsir, og út frá mann-
gerð Flosa, eins og hún kemur
fram í öðrum þáttum sögunn-
ar. Að Vörsabæ er Flosi
hreinn og beinn hrotti. Hví
verður hann reiður, þótt sorg-
þrungin frænka hans búi hon-
um öndvegi, er hann heimsæk-
ir hana sem athvarf hennar í
fágæfum raunum? Hví veltir
hann ördveginu, sem sagan
nefnir hásæti, í hrottaskap,
hendir því á pallinn og segir,
að hvorki sé hann konungur
né jarl? Það þurfti hvorki
konung né jarl á söguöld, t’l
þass að búið væri öndvegi.
Hér er óneitanlega um veilu
að ræða. Með Randalíu í hlut-
verki Hildigunnar gerir Barði
veilu þessa skiljanlega og
skýranlega. Höfundur sjálfur
á hér leik við mágkonu sína,
■ sem er heitin eftir dóttur Sig-
urðar Fáfnisbana og drottn-
ingar Ragnars loðbrókar, kom-
in í 4. lið af Noregskonungi
og alin upp á heimili, sem
fann til þess og r>aut be«s að
hafa konungablcð í æðum og
skírði börn sín konunganöfn-
um. Það er hreint ekki ólík-
legt, að báðir þeir bræður hnfi
mátt á því þreifa sér til nokk-
urs ama, að eýginkonan og
mágkonan fann ærið til tign-
ar sinnar, og hafi þeir mátt
hlýða á nokkrar óþægilegra
brýninga í krafti þeirrar
göfgi, sem hún fann sér í blóð
borna. Úr orðum og og athæfi
Flosa les Barði þetta: „Mér
ber ekki heiðurssessinn í nær-
veru hinnar konu,',gbornn per-
sómi“. Þess vegna kastar
F'osi hásætinu urm á nallinn.
„Þar höfðu tiguar kounr sæti
í samkvæmum", seg;r Barði.
Ev nefni þet+a sem dæmi um
snialla leit að líkum til stuðn-
ings skoðun, sem aldrei verð-
Framhald á 10 siðu
greindur maður, hefur táða
ratað og stundum komizt í
hann ltrappann — hann horf-
ir blindum augum á ævisögu
sína og b’æs ekki lífsarda í
nokkra frásövn. Ilitt sætir
minni furðu, þó Garðar Gísla-
son stórkaupmaður sé fátæk-
legur þulur; bað mætti nú
fvrr vera, ef ís'enzkum bók-
menntum ætti að verða eitt-
hvert lið að hei’dsalastéttinni.
Mér virðist Vilhiéimur sjálfur
e;onie- hafa tekið viðfangsefni
s;tt linari tökum en stundum
áðim. os: hefur hann þó aldrei
verið stórme'stari. Þannig læt-
nr hann þe;m Guðmundi
Biarnasvni og Kristni Brvni-
ólfssvni haldast upni að fella
eecr\ j miðium k'íðum: h"ar>a
fT"isögn af nokkrum áratugum
af í nokkrum fánvtum setn-
ina»m. Var honum kannski
far;ð að leiðast?
Eg hef áð»r fund'ð að inn-
p*o»e'shugleiðiymim he;m, sem
V';hiálmur,ilæt»r fvlgia hveriu
v'ðtqli. Þær pm enn som fwr
fiör'aus og he'dur skernulítil
skr:-f, en armors ne»ni ég
ekki að rekas* í því. Eg lief
haft gaman af vms»m h;ut»m
í fvrri b;ud»»"m. eítt v'ðtniið
í bessu bindi er skemmtilegt;
ov öH flvtia hsu nokkurn
fróð'eik. En h»ð ekki sér-
'Stakt soro.qrof^i oð nú skuli
þessu ritverki lokið,
B. B.