Þjóðviljinn - 15.12.1959, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 15. desember 1959 — ÞJÓE'VILJINN —- (7
Þar gala gaukar, þar spretta laukar
Þjóðsagnabók Ásgríms
Jónssonar hefur að geyma
bæði þjóðsögur úr þjóðsögum
Jóns Árnasonar og þjóð-
sagnamyndir þær sem Ás-
grímur vann að mikinn hluta
ævi sinnar. Enda þótt nokkr-
ar kynslóðir íslenzkar séu
aldar upp við myndir hans er
langt frá þvi að við vitum
til fulls um hið mikla verk
hans á þessu sviði. Flest okk-
ar mun nátttröllið á glugga
hafa hrifið í bemsku og æsku,
opnað okkur þann heim sem
engiirn hafði tíma ti'l að segja
okkur frá, gefið okkur í skyn
það sem vakti forvitni okk-
ar og við fengum einhvern
til að segja okkur á hlaup-
um. Þá höfðum við ekki hug-
myrll um að þessi mynd hafi
verið hugarburður málarans,
hún fylgdi þjóðsögunni.
Svo líða mörg ár og þá
kemur þessi bók alltíeinu
hingað, fullsköpuð úr höfði
Seifs, þjóðsagnabók Ásgrims;
seiðmögnuð ævintýraveröld,
þar gala gaukar, þar spretta
laukar, og þar fer hrútur úr
reyfi sínu.
Þeim mun nú fara fækk-
andi sem lifðu það Island
eem kunni að segja sögur. <$>-
Flest munnleg geymd er þeg-
ar á bækur skráð og saman
komin í þjóðsögum Jóns
Árnasonar og víðar. Nú les-
um við þessar sögur sem for-
feður okkar sögðu í einveru
sinni og fátækt, þær voru
fjársjóður fyrri alda og þeim
fékk mölur og ryð ekki
grandað og ekki fengu
stjómmálapekúlantar feilt
gengi þeirra. Það er sú ver-
öld íslenzk sem við helzt
hefðum kosið yrði varanleg.
Skáldskapur baðstofunnar og
skammdegisnæturinnar er
líka skóli í nærgætni og sið-
prýði; þú skalt umgangast
allt í náttúrunnar ríki með
kurteisi og varúð, þú veizt
aldrei hvort hér er fleira en
þú sérð. Gerðu ekki köll og
hróp hjá klettum. Gerðu ekki
gys að athöfnum eins né
neins. Þjóðlifið er gegnsýrt
þessum s'Ráldskap, hvert
mannsbarn getur umskapað
hann að viIG.
Ásgrímur Jónsson skynjar
þessar sögur i vitund sinni
og er berg af þeirra bergi.
Það má hlusta eftir myndum
hans. Á þessa bók eru þær
ýmist litaðar eða einvörðungu
teiknaðar, en hvar sem flett
er, hvílir hinn óraunverulegi
blær yfir. Þó er raunveru-
leiki sagnanna í hugum ís-
lendinga algjör. Allsstaðar
má heyra kliða uppsprettur
huga málarans, en það sem
hann laðar einkum fram er
hrikaleiki sagnanna og mót-
sagnir þeirra, hið ljúfa og
svo hið tröllslega. Stærðar-
hlutföllin eru rofin á hinn
miskunnarlausasta hátt, litir
eru notaðir tii þess að magna
hina óraunveru'egu úð. Samt
þekkjum við þarna fólk lands
okkar, veðurbarða karla og
kerlingar og íslenzkt lands-
lag, hvergi getur sagan hafa
gerzf nema hér.
Þær geta verið kímnar, Lít-
ill, Trítill og fuglarnir, trölls-
legar eða ljúfar, en umfram
allt hafa þær alltaf það til
brunns ■ að bera, sem heitir
drama, þar er stígandi, ris-
og eitthvað ógnvænlegt í
vændum. Hin hvítþvegna heil-
aga stríðsásjóna álfanna í
„Tungustapa", háspenntur
litasynfónn Djáknans frá
Myrká, þær myndir eru í
fyllsta máta dramatískar, er
hægt að kalla það annað en
drama.
Það er skammt frá hinni
munnlegu frásögn til þessara
mynda. Þarna er þjóðsagan
marglit og fleyg, í sínum
margbreytileik og stórum
dráttum. Alltaf verður hún
til fyrir þekkingu málarans á
náttúrufyrirbærum, form
tröllanna stækkuð og af-
skræmd, Litill og Trítill gerð-
ir klaufalegir einfeldningar,
stúlkumyndir alltaf ljúf og
hvít, álfamir ofstækisfullir af
því gert hefur verið á hluta
þeirra, hin óhugnanlega kyrrð
sem hvílir yfir málverkinu af
skessunni á steinnökkvanum
er ekki kyrrð lognsins, fylgir
hvorki lifi dagsins né nætur-
innar. Þú óttast þá kyrrð.
Sannarlega má hlusta eftir
þessum myndum.
I fábrotnum' húsakynnum
mun meistari Ásgrímur hafa
kunnað bezt við sig. Þar tef-
ur ekkert fyrir sköpunar-
starfinu. Hann hafði ekki
mikið umleikis þar sem hann
vann hverju sinni, þeim mun
víðar flaug hugurinn. Það
sem einkum átti hug hans
allan er sögnin um nátttröll-
ið, skessan á steinnökkvanum
og kunnugir segja að Mjað-
veig Mánadóttir sé það ævin-
týrið sem hann hafi mest
glimt við. Hann linnir ekki að
mála sumar þessarra mynda
allt sitt líf.
Sjálfur valdi hann mynd-
irnar til útgáfu. Þær eru nú
saman komnar á eina bók.
Þó er miklu meira til. Mér
er spurn, eigum við mörg

TröIIa-láfi. Ein af myndunum í Þjóðsagnabók Ásgríms
ævintýri svo skemmt’lega á
bækur færð.
Einar ÓI. Sveinsson, sem
er mestur þjóðsagnafræð'ng-
ur á íslandi og þótt viðar
væri leitað, hefur ritað lang-
an og merkilegan formála,
gefur hann okkur nýja inn-
sýn í þjóðsögurnar og bregð-
ur birtu á margt er hann
tekur til meðferðar myndir
Ásgríms og viðhorf hans. Svo
er hann eftirtektasamur um
ýmislegt varðandi myndlist-
ina að furðu má gegna. Þó
skýst honum á einum stað
(öllum getur skotizt) en
þar eð það er ekki varð-
ardi þessar myndir Ásgrims
ætla ég ekki að orðlengja
það.
Um prentun á myndunum
er það að segja, þær eru
prentaðar á Islandi og er ár-
angurinn ótrúlega góður. Við
samanburð á frummyndunum
hef ég orðið vör við lítils
háttar litamismun, einkum á
kápumyndinni. Sama mynd,
Djákninn á Myrká, er inní
bókinni og er hún þar miklu
réttari í litunum en kápu-
myndin. Á frummyrd Ás-
grims er djákninn og hestur
hans skuggamyndir, draugur
og draugahestur, á kápu- .
myndinni er hesturinn of
rauður, sömuleiðis svunta
Garúnar. Getur það stafað af
gljáa kápunriar. Gljái er allt-
af leiðmlegur. Ég hefði kosið
að bókin væri prentuð á
pappír sem ekki gljáir. Hins-
vegar hefur svo mjög verið
vandað til myndanna að slíks
eru fá dæmi, (myndamót eru
gerð í Prentmótum h.f.
Bókin sett og prentuð í
Oc’da.) Mér er sagt að E'rík-
ur Smitli hafi séð um lita-
vinnuna. Mér finnst rétt að
það vitnist. Þessar myndir
verða ekki prentaðar nema
með natni og það hefur ver-
ið gert að þessu sinni.
Drífa Viðar
„Varð mikill án þess að hætta að vera góður“
Frumsamdar ævisögur er-
lendra manna eru fremur fá-
séðar á islenzku og það er því
ástæða til að fagna því, að
Thorolf Smith hefur ráðizt í
að semja nærri tuttugu arka
bók um eitt af hinum sönnu
mikilmennum 19. aldar, Abra-
ham Lincoln Bandaríkjafor-
seta. Thorolf Smith hefur í
nærri tvo áratugi kynnt sér
ævi þessa manns og sögu
Bandaríkjanna um daga
hans, enda má sjá það á bók-
inni, að hann hefur ekki
hlaupið í að skrifa hana á
einhverju hundavaði, hann
liefur aflað sér víða heim-
ilda um söguhetju sína, kann-
að þær og metið af mikilli
aðgát og tekizt að skrifa heH-
steypta og fágaða bók um
þennan fágæta Ameriku-
mann.
Thorolf Smith kallar Abra-
ham Lincoln amerískastan
Bandaríkjaforseta, og er það
mála sannast. Hann var son-
ur hms fátæka ameríska
frumbýlis, borinn í heiminn í
bjálkakofa og þaðan lá braut
hans í Hvíta húsið i Washing-
ton. Þetta er blátt áfram hin
klassíska bandariska mann-
hugsjón k'ædd holdi og blóði:
lágstéttarmaðurinn sem hefst
til æðstu virðinga fyrir eigið
afl og atgjörvi, heiðarleikinn
sem hlýtur laun og umbun í
þessum heimi. Þess vegna
varð Abraham Lincoln mesta
þjóðsagnapersóna Bandaríkja-
Abraham Lincoln
sögu og þjóðsagan tók þegar
að spinna þráð sinn um hann
að honum lifandi. Gagnrýni
sagnfræðinnar hefur síður en
svo smækkað þjóðsagnaper-
sónuna, tímans tönn hefur
ekki nagað neitt af stærð
hans. Karl Marx var ekki
vanur að lofa menn til
meiðsla, en um Lincoln sagði
hann, að „hann væri einn af
þeim sjaldgæfu mönnum sem
tekst að verða mikill án þess
að hætta að vera góður, og
slíkt var látleysi þessa mikla
og góða manns, að heimurinn
vissi ekki að hann var hetja
fyrr en hann var fallinn písl-
arvottur“. Bandaríska þjóðin
hefur tekið Abraham Lincoln
í tölu heilagra manna, og
meðal etjórnmálamanna sög-
unnar, þessarar göróttu stétt-
ar, mun hann án efa hafa
komizt næst þeim sess, sem
dýrlingum einum er skipaður.
Abraham Lincoln var vinur
manns og málleysingja, en
söguleg örlög þjóðar hans
fólu honum að bera ábyrgð
á og berjast til þrautar í
einni mannskæðustu borgara-
styrjöld sem um getur: þræla-
stríði Bandaríkjanna 1861—
1865. Menn hafa kennt þessa
styrjöld við þræla fyrir þá
sök, að einn meginárangur
hennar var afnám þrælahalds
í Bandaríkjunum. Tvö þjóð-
félög, tvennir þjóðfélagshætt-
ir tókust hér á: rísandi iðn-
aðarve’di norðurríkjanna,
byggt iðjuhöldum, samnings-
frjálsum verkamönnum og
sjálfseignarbændum, og hrörn-
andi gósseigendaveldi suður-
ríkjanna, er hafði þeldökka
þræla að vinnulýð. Svo mót-
hverf í efnahag og félags-
háttum voru þessi þjóðfélög
orðin, að suðurríkin 11 sögðu
sig úr lögum við norðurríkin
og stofnuðu sérstakt sam-
band og rufu ríkisheildina.
En þegar lögin voru rofin
raufst einnig friðurinn. Til
þess að afstýra því að eining
ríkjasambandsins rofnaði tók
Abraham Lincoln við hólm-
gönguáskorun suðurríkjanna
og barðist til þrautar unz
þjóðfélagsskipulag þræla-
haldsins hrundi í rústir og
grundvöllur var lagður að
þróun hine bandaríska borg-
aralega lýðræðis. Þá og ekki
fyrr gátu Bandaríkin hafizt
til þess vegs, sem þeim var
síðar markaður í sögunni.
Bandaríski sagnfræðingurinn
Charles Beard hefur lagt
þessa borgarastyrjöld að
jöfnu við þjóðfélagslegar bylt-
ingar Englands og Frakk-
lands á 17. og 18. öld.
Abraham Lincoln varð leið-
togi þessarar . bandarísku
byltingar og gerði hvort-
tveggja að berast með
straumi hennar og marka rás
hennar. Óhætt er að fullyrða
að sjaldan hefur meiri mann-
vinur orðið að stjórna jafn
mannfrekri borgarastyrjöld,
enda reyndi hún á innviðu
sálar hans, svo sem Thorolf
Smith lýsir mjög vel í bók
sinni. Ævisaga forsetans
verður á styrjaldarárunum
samslung'n sögu Bandaríkj-
anna, og því er mikill hluti
bókarinnar helgaður sögu
styrjaldarinnar og þeim
mönnum, sem þar bar mest á
bæði í norður- og suðurríkj-
unum. I hinni almennu sögu
Bardaríkjanna þykir mér það
á skorta, að höfundur minn-
ist varla á innanlandsmála-
þróun Bandaríkjanna á styrj-
a’darárunum, getur til dæmis
ekki um h:n merkilegu ból-
festulög frá 1862, í annan
stað tel ég að hann hefði átt
að gera nánari grein fyrir
þróun stjórnmálaflokkanna í
Framhald á 11. síðu