Þjóðviljinn - 04.04.1965, Síða 3

Sunnudagur 4. apríl 1965
Ég er þó hrifnari af óperum en
Þórbergur . .
ÞIÓÐVILIINN
Þeir koma heim og segja:
Þetta var nú meiri djöfuls vit-
leysan . .
Þá var listræra heild tekin og
skorin eins og kjötlæri . .
Á þessum tíma sálarrannsókna
og efnahagslegra framfara . .
Hann kom þó ýmsu góðu til
leiðar með leikritum sínum . .
Spjallað við Jónas Ámason um íslenzkan humor og
íslenzka sýndarmennsku farsa og eilífa tilveru bók-
mennta — Brendan Behan og írska gamansemi — Járn-
hausinn og þýðingarmiklar spurningar dags-
ins - MacAnna og tíðindi af írlandi
JÁRNHAUSINN
OG EILÍFÐIN
Húmor og
vitleysa
Innari skamms verður frum-
sýnt í Þjóðleikhúsinu nýtt leik-
rit eftir þá Jónas og Jón Múla
Ámasyni- 1 þessu tilefni, og.
reyndar ýmsum öðrum líka, er
Jónas klófestur sem hann geng-
ur friðsamlega út af æfingu og
spurður tíðinda.
— Ert þú alltaf jafnmikill
andstæðingur lista og bók-
mennta Jónas? spyrjum við
fyrst af öllu.
— Ég er þó að minnsta kosti
hrifnari af óperum en Þórberg-
ur.
Hitt er svo annað mál, að
ergileg er sú sýndarmennska
sem hér veður upp_i, bæði með
listamönnum og þó enn meir
kannski hjá svonefndum njót-
endum lista. Við erum orðnir
einna snobbaðastir á menning-
arsviðinu, ekki síður en gagn-
vart peningum. Ágætustu
manneskjur eru allt í einu
farnar að tala spekingslega um
hluti sem maður veit þær hafa
ekki hundsvit á, og ágætustu
listamenn fara skyndilega að
bauka við að vera eitthvað ann-
að en þeir eru sjálfir. Sagði
ekki Bemard eamli Shaw að
þegar spurt. væri um stíl spyrðu
menn um einlægni?
Það er líka þessurn málum
tengt, að rhenn fást ekki til að
bera tilhlýðilega virðingu fyr-
ir húmor. Nú eru einhverjir
húmorlausir menn stundum að
halda því fram að Islendinga
skorti húmor. Þetta er vitleysa.
íslendingar eru miklir húmor-
istar og skemmtilegir menn.
Aldrei hef ég verið á bát eða í
vinnuflokki þar sem einhver
gat ekki tekið það að sér að
halda uppi skemmtilegheitum.
Svo maður minnfst nú ekki á
eftirhermugáfu Islendinga sem
er stórkostleg. En þó að menn
svo skemmti sér vel, þá vilja
þeir ekki viðurkenna það sjálf-
ir. Þegar menn hafa hlegið sig
máttlausa ,að snjöllu gamni.
flýta þeir að hreinsa sig af öllu
saman um leið og þeir koma út
og segja: Þetta var nú meiri
djöfuls vitleysan.
Hér halda menn t.d. gjarna
að farsi sé eitthvað sem í
sjálfu sér sé þriðja flokks. Ég
skil þetta ekki. Samdi Moliére
ekki farsa? Hvað er „Eftirlits-
maður” Gogols annað en farsi?
■ Eða - þá „Androkles og Jjónið”
eftir Shaw gamla — upphaf-
ið að minnsta kosti, þar sem
Androkles og ljónið dansa vals
út af sviðinu og eiginkonan
formælir léttúð mannsins að
stinga svona af með fyrsta
ljóninu sem hann hittir. Eða þá
Aristófanes, sem skrifaði
reyndar revíur um ýmisleg
þýðingarmikil dægurmál —
hann gerði Sókrates og fleira
gott fólk í Aþenu að persónum
leikrita sinna. En þessar 2300
ára gömlu revíur eru menn að
leika enn í dag.
— Mundir þú kalla Deleríum
búbónis revíu?
— Nei, það er ekki revía
heldur farsi með söngvum
sem skírskota til hluta sem eru
að gerast.
Eilífðarmálin
— Hluta sem eru að gerast
segirðu; en hvað þá um eilífð-
ina blessaða?
— Jújú, ekki vantar áhyggj-
ur hennar vegna. Ég man það
var fundið að því, að Halldór
Laxness væri alltaf að skjóta
„revíuatriðum” inn í skáldsög-
ur sínar: Rakarafrumvarpinu í
Brekkukotsannál, andafundin-
um i Heimsljós. Maður heyrir
orð falla i þá veru, að ef þú
ert aktúel, fæst við vanda
dagsins, þá sértu þar með að
dæma þig úr leik, verðir ekki
langlífur sem höfundur. Bem-
ard Shaw var gagnrýndur fyr-
ir þetta og þuldar yfir honum
bölsýnar spár. Hitt er svo ekk-
ert vafamál, að hann kom í
raun og veru ýmsu góðu til
leiðar með leikritum sínum.
Hann hefur haft sína þýðingu
— þótt svo færi að hann
gleymdist einhvemtímann sjálf-
um. Og er það ekki betri
gleymska en sú, sem þeir
hljóta, er engu komu til leiðar
og einblíndu aðeins á þau eilífu
vandamál sálarinnar?
Ýmsir sómamenn á bók-
menntasviðinu eru mjög þving-
aðir af þessum eilífðarmálum.
Það sem stendur þeim næst
vill hverfa fyrir áhyggjum af
þeim ummælum sem kynnu að
verða höfð um þá eftir 200 ár
eða 300. En margt það bezta
sem til hefur orðið á tvö til
þrjú þúsund ámm er skrifað af
mönnum sem ekki höfðu nein-
ar áhyggjur af þessum hlutum.
Og þetta sem nú var nefnt
er að mínum dómi eitt af þvi
sem verður til þess að sam-
bandið milli þeirra sem búa
eitthvað til og fólksins er ekki
það sem áður var.
Behan og list-
ræn heild
Ég var að lesa stórkostlegt
leikrit eftir Brendan Behan,
The Quare Fellow. Þetta verk
er fullt af glannalegum húmor,
sem Irum er tamur. Það gerist
í fangelsi síðasta sólarhringinn
áður en hinn dauðadæmdi skal
aflífaður. Hann sést ekki sjólf-
ur, en erindi höfundarins
um skelfingar dauðarefsingar
kemst fullkomlega til skila. Má
vera að leikritið missi að ein-
hverju gildi sitt, þegar dauða-
refsingin hefur verið afnumin
allsstaðar. En það sjálft hefur
þá máske gert sitt til að hún
var afnumin, og þeim er þá
ekki sama sem af þessum sök-
um fá lífi að halda. Og vel á
minnzt: þetta leikrit er miklu
betra en Gísl.
Ég hafði gaman að því, er
djúpt hugsandi fólk sagði Gísl
vera „listræna heild”. Þetta var
skemmtilegt leikrit og samið af
hugkvæmni. En þessi „listræna
heild” var þýdd upp úr tveim
gerðum verksins, og þegar til
kom reyndist það næstum hálf-
tíma of langt. Þá var gengið
á „heildina” einsog menn ganga
með hníf í kjötlæri og þessi
hálftími skorinn af. Og þá var
aðeins spurt að því, hvað fljót-
legast væri að skera. Og end-
irinn var ákveðinn með handa-
uppréttingu á sviðinu. Maður
var skotinn í lok leiksins og
þar með var áhorfendum bjarg-
að undan þeim voða að halda
að þeir hefðu verið að horfa á
farsa. Gísl gat ekki verið nein
vitleysa úr þvi svona fór.
Enda er leikstjórinn, Thomas
MacAnna, hressilegur maður og
tekur sjálfan sig ekki alltof há-
tíðlega. Leikstjóri og leikarar
björguðu miklu á þeirri sýn-
ingu. Og það er gaman að
fylgjast með því á æfingum í
Þjóðleikhúsinu núna hvernig ó-
merkilegar setningar geta orð-
ið merkilegar í munni góðs
leikara.
Járnhausinn
— Nú eruð þið bræður skrif-
aðir fyrir þessu nýja leikriti,
Járnhausnum, báðir. Hvemig
fóruð þið að þvi?
— Leikritið sjálft sömdum
við saman að textanum, en
stundum hver í sínu homi,
sem varð þá oft til þess, að
höfundamir voru uppteknir við
að strika út hver hjá öðrum,
sem er aðeins til bóta — því
fleiri útstrikanir þeim mun
betra. Jón Múli semur svo lög-
in. Ég hef svo samið texta við
það sem Jón kemur með, en
ekki öfugt. Og það getur verið
fjandi erfitt, ég þarf að finna
nýja bragarhætti og reyni þar
að auki að halda þjóðlegri
stuðlasetningu, sem er ekki
auðvelt við alþjóðlegt hljóm-
fallið í lögum Jóns Múla Áma-
sonar.
— Hvaða einkunn gæfir þú
Járnhausnum?
— Við getum kallað þetta
satíru. Þar eru margar persón-
ur hressilegar eins og marg-
ir íslendingar eru, þótt leikrit-
ið geti sjálfsagt ekki komið til
skila öllum skemmtilegheitum
sem þær búa yfir. Máske tekst
okkur að koma að nokkru til
skila þeirri ánægju sem sam-
vistir við skemmtilega menn
hafa veitt okkur á lífsleiðinni.
En þótt maður vilji segja frá
slíkum hlutum verður árangur-
inn aldrei nema svipur hjá
sjón.
Við höfum unnið þetta eins
og okkur var eðlilegast án þess
að gera kröfu til að vera tekn-
ir alltof hátíðlega. Og ef það
heppnast þá verður það ekki
sízt leikurunum, söngvurunum
og dönsurunum að þakka. Og
Baldvin Halldórssyni Ieikstjóra
sem hefur lagt í starf sitt líf
og sál. Guðlaugur Rósinkranz
og aðrir forráðamenn leikhúss-
ins hafa og ekkert til sparað að
vel mætti takast, til dæmis
fengið Svend Age Larsen til
að stjóma dönsum og hreyf-
ingum í hópsenum. Og þá má
ekki gleyma Gunnari Bjama-
syni, sem hefur séð um sviðs-
myndina af mikilli hugkvæmni,
og Magnúsi Ingimarssyni sem
hefur útsett músikkina og
stjómar öllum söng af mikilli
snilld.
Svör yfir landa-
mærin
— Þú kemst nú ekki hjá því
að gefa fleiri upplýsingar um
leikritið sjálft.
— Við verðum ekki lofaðir
fyrir eða sakaðir- um djúpar
heimspekilegar vangaveltur. En
við meinum sitthvað með
þessu og vonum að það skiljist.
Þvi verður ekki haldið fram, að
við höfum skrifað þetta aðeins
okkur til gamans. Járnhausin»
fjallar um hluti sem skipta
máli í dag. Það er leitað álits
yfir ákveðin landamæri til að
fá svör við ýmsum spumingum
sem uppi eru í íslenzku mann-
lífi, eins og iðulega er gert á
þessum tímum sálarrannsókna,
skyggnilýsinga og tæknilegra og
efnahagslega framfara. Og eins
og við Islendingar ættum að
þekkja, þá hljóta svörin að
vera þeim mun merkilegri og
meira á þeim að byggja sem
þau eru lengra að sótt, lengra
að komin.
— Hvaða reynsla reyndist
þér bezt þegar unnið var að
Jámhausnum?
— Ég hef líklega lært tölu-
vert af því að fylgjast með æf-
ingum í Gísl á sínum tíma.
Annars er líklega heldur gert
of mikið úr því að höfundar
þurfi að þekkja ákaflega vel
„möguleika sviðsins”. Því ef
menn hafa fyrir sér tóman
kexkassa þá ættu þeir að geta
áttað sig nokkuð á hlutföllun-
um. Hitt er svo annað mál, að
þegar maður kemur í leikhúsið
og sér leikstjóra og ballett-
meistara að verki, þá lifnar
ýmislegt, sem ekki bærði á sér
í þeim kassa sem við höfðum í
huga þegar við sömdum leikrit-
ið. Við skulum og ætla að
reynsla Jóns Múla frá leiklist-
ardeild útvarpsins hafi komið
að góðum notum.
Keltneskar
ánægjustundir
— Hvenær var lokið við leik-
ritið?
— Það var að mestu frágeng-
ið í haust. Jón Múli hafði sum-
arið 1963 verið á Norðfirði í
síldarsöltun að kynna sér
möguleika sviðsins gætum við
sagt (leikurinn gerist á sildar-
plani). En ég skal taka
það fram, að persónumar eru
hugarfóstur höfundanna, eiga
sér ekki nákvæmar hliðstæður
f mannlífinu. Til dæmis mega
Norðfirðingar ekki gera sér
vonir um að þeir geti hér séð
sjálfa sig eða nágrannana á
sviði, þótt í því plássi séu hins-
vegar margir ágætir menn sem
sannarlega hefðu getað lffgað
upp svið Þjóðleikhússins væru
þeir þangað komnir í sínum
rétta ham. Og það er líka mik-
ill kostur að Baldvin Halldórs-
son er þaulvanur söltunar-
störfum frá Raufarhöfn. Það
verður allavega ekki sagt að
höfundamir láti sig möguleika
sviðsins engu skipta.
En f vetur hef ég unnið að
öðru verki, bæði hérlendis og
erlendis, og nú er ég á fömm
til Englands aftur og vonast til
að geta lokið þvi þar.
Ég hef líka þýtt írskt leikrit,
„Playboy of the Westem
World” eftir Synge, sem er eitt
af þeirra stærstu nöfnum. Það
er fullt með glannalegan húmor
írskan og í það ofin írsk þjóð-
lög, formið er því svipað og f
SlÐA 3
. . að tala spekingslega um
hlutina.
texti:
árni bergmann
myndir:
ari kárason
Gísl. En ég skal játa að írsk
þjóðlög eru eitt það skemmti-
legasta sem ég heyri, keltnesk
þjóðlög og keltneskur húmor
skírskotar sérstaklega til mín,
enda erum við Keltar eins og
allir vita. Og Iranum Bemard
Shaw á ég að þakka einhverj-
ar mestu ánægjustundir mínar
yfir bókum. Þetta leikrit
Synges verður sýnt í Þjóðleik-
húsinu, og MacAnna mun
stjórna því.
— Þú komst við á Irlandi f
fyrri ferðinni?
— Já, við hjónin komúoi
snöggvast til írlahds og vorum
gestir MacAnna. Svo vel vildi
til að þá var í Dublin leikhús-
vika, og við vorum í Ieikhús-
um á hverju kvöldi. Ég las í
London Sunday Times dóma
um þessa leikhúsviku, og sér-
staklega var borið lof á það
leikrit sem MacAnna stjómaði;
það var á írsku. Hann hefur
þegar fengið tilboð um að setja
það á svið i Róm og víðar.
Síðan MacAnna var hér hefur
hann m.a. gist ekkju Brechts,
Helenu Weigel í Berliner En-
semble ■— þar sá hann um leik-
tjöld f einu verka Seans O’Cas-
eys. Hann rómaði mjög dvölina
eystra og taldi sig hafa þaðan
mikinn læi-dóm, þótt hann hafi
sótt sinn þroska til sjáfs
Abbeyleikhússins. Hér á Islandi
kunni hann vel við sig og hef-
ur áhuga á því að koma hingað
aftur.
Á næsta ári er hálfrar aldar
afmæli Páskauppreisnarinnar,
og MacAnna hefur fengið það
verkefni frá stjómarvöldum að
hafa umsjón með miklum há-
tíðahöldum í því tilefni. Hann
fær öll leikhús og alla leikara
Dyflinnar til umráða og svo
gjörvallan herinn líka — þetta
er nú eitthvað fyrir minn mann
sem kann allra manna bezt tök
á fjöldasenum.
Llfi írskan
— Hvað er annars helzt af
Irum að frétta?
— Daginn sem við komum
varð mikill uppsteytur vegna
atburða í Belfast á Norður-Ir-
landi, en þar hafði írski fáninn
verið rifinn niður af byggingu
Unionista sem vilja sameiningu
Norður-frlands og írska lýðveld-
isins. Það var mikið um mars-
éringar um bqrgina á kvöld-
in og hér og þar stóðu menn
uppi á bílum og héldu ræður:
við urðum því ekki fyrir von-
brigðum með írskan skanhitaí
Framhald á 9. síðu.