Þjóðviljinn - 04.04.1965, Page 7

r
Sunnudagur 4. apríl 1965
HÖDVUJINN
SIBA 1
THOR VILHJÁLMSSON:
BRENNA Á
BLÓMATORGINU
Skammt frá ghetto Rómar,
hinu gamla sérkennilega gyð-
ingahverfi, er markaðstorgið
Campo di fiori. Þar hanga
blóðugir hérar á eyrunum,
kálfshausar horfa ásakandi úr
píslarvætti sínu á sælkerana,
baðaðir miklum ilmi hins fjöl-
breytilegasta grænmetis; ávext-
irnir gleðja daginn með litum
sínum. Fyrir endanum á torg-
inu er skeldýrasalinn með
handkerru með margar teg-
undir af skeljamat. Alveg
ferskt upp úr sjónum, segir
hann og biður menn um að
bragða. Og það bregst ekki
að þeir sem ginnast til að
bragða þeir fara að verzla og
borða þarna úti, bragða á nýj-
um tegundum. Kúfiskur,
kuðungar, ígulker og kross-
fiskar, mikið hefur ver-
ið fussað við svona mat
á Islandi og kom þó varla til
álita hérna í fyrri tíð þó allir
væru að drepast úr sulti: þessi
dýrlegi matur á öllum fjörum
Sérn engum datt í hug að
snerta, og átu frekar úldna
loðnu með öllu gumsinu í
stöppu. En það mega Islend-
ingar eiga að þeir hafa étið
söl.
En sá glaumur af argi og
gargi í kellingunum sem eru
að selja vöru sína og hver
að reyna að yfirgnæfa þá
næstu, og snaggaralegir menn
vingsa höndunum í mælsku-
flóðinu um yfirburði vörunnar
einsog hinir frábæru ginn-
ingameistarar fjölleikahússins
að tala til mannfjöldans og
bjóða að sjá línudansara og
hesta sem ganga aftur á bak
á framfótunum og skeggjuðu
konuna með bláu brjóstin.
Lódimmar yfir efrivörinni
skotra svartklæddar sölukonur
augum í miðju verzlunarþras-
inu til hinna dýrmætu grönnu
dætra sinna sem láta dagblöð
utan um vöruna og telja aur-
ana með lítinn hring á einum
fingri sem er svo grannur að
það er mesta furða að hann
hverfi ekki um leið og bernsk-
an sem hann hefur fylgt.
Og upp úr allri þessari verzl-
un torgsins gnæfir Giordano
Bruno munkur, hann var
brenndur é báli. Það var 17.
febrúar árið 1600 á þessu torgi
Campo di fiori. Núna stendur
þama hágnæf stvtta hans reist
í trássi við kirkjuna sem hund-
elti hann land úr landi fyrir
villutrú. hélt honum fanga í
Róm sjö síðustu árin sem hann
lif-ði og brenndi hann. Bruno
stundaði ungur nám i Napóií
og gekk í klaustur þar, varð
dóminíkani sem mundi þýða
drottínshundur en fór að gera
spekálur sem voru ekki að
skapi hans yfirboðara; hann
gerðist svo djarfur að boða hið
kristna frelsi. Hann var alltaf
að flýja undan kirkjunni. 1
Sviss lifði hann á prófarka-
lestri og fór að hallast að kal-
vinisma en var fangelsaður
fyrir flugrit gegn kalvínskum
kenniföður. slapp síðan *'l
Frakklands og varð kennari í
heimspeki og komst undir vernd
Frakkakonungs. Þar skrifaði
hann leikrit: Kcrtastjakinn ár-
ið 1582. Þetta leikrit hefur enzt
vel, þeir voru einmitt að leika
það í Róm þessa dagana. Svo
skýtur honum upp í Englandi
og vaktí þar æsingar í miklum
rökræðum sem fóru fram í
öxnafurðu og með fyrirlestrum
sínum. Hann skrifaði á þess-
um árum hin merkustu rlt.
Sum fjölluðu um minnistækní,
önnur voru gagnrýni á samfé-
lagið, einkum hið enska. En
langmerkust eru rit þau sem
hann samdi um vísindaleg efni
þar sem hann reis upp gegn
þeim steinrunnu fræðum sem
kirkjan byggði á Aristóteies’
um að hann hafði gert lítið úr
Aristotelesi í frægum fyrir-
lestri. Hann flæktist víða, með-
al annars til Tékkóslóvakíu og
Þýzkalands.
Sumsstaðar var hann á
bannskrá mótmælenda, eink-
um hjá kalvínistum.
Það var eitthvað annað en
kalvínistarnir sýndu andstæð-
ingum sínum kristilegan bróð-
urkærleika, það var spaug-
laust að lenda í þeirra greip-
um. Það sýndi meðferðin á
mönnum eins og Castellio sem
hafði hrifizt af kalvínskenn-
ingum en blöskraði ófrelsið i
Genf þar sem Kalvin var ein-
valdur. Hann gat ekki orða
bundizt og kallaði yfir sig reiði
*■
Hvað er hann að hugsa?
gamla sem Bruno hrakti á-
kaft. Hann hélt fram kenning-
um Kópemíkusar. Að þess
tíma sið samdi hann Ííkt og
Erasmus bækur þar sem fara
fram samtöl, þá vissi annar
lifandi ósköp og hinn
því færra. Svona sam-
ræðum kynntust Islendingar á
öldinni ieið þegar hugsjóna-
menn risu og vildu mennta sitt
fólk og vekja einsog Baldvin
Einarson með tímariti sínu Ár-
mann á Alþingi.
Bruno hugsaði sér að ó-
endanlegur fjöldi veralda
myndaði ómæli alheimsins.
Enn fór hann til Parísar, þurfti
að flýja þaðan og fór þá til
Wittenberg þar sem Lúther
hafði forðum fengið griðland
til að boða kenningar sínar.
Þá vildi bara svo illa til að
kalvinistar sem höfðu haft
horn í siðu hans alllengi náðu
yfirtökunum í þessum háskóla-
bæ og mótmælendamiðstöð og
Bruno varð ekki vært þar.
Ekki gat hann snúið aftur til
Parísar vegna þess að þar hafði
verið illa tekið upp fyrir hon-
hins heiftrækna mótmælenda-
páfa, var hundeltur og ógnað
með dauða og píslum. Es Cast-
ellio lét ekki bugast, hann barð-
ist fyrir hugsanafrelsi, og
sagði að hver maður væri
skyidugur að hlýða sinni sam-
vizku, hvað sem það kostaði.
Andi mannsins yrði að vera
frjáls. Hann barðist á móti
vélrænni forheimskun hugsun-
arinnar þegar hún er rígbund-
in af hinum dyggðugu þulum,
frómum formúlum sem byrja
með góðri meiningu en menn-
irnir sljóvgast smámsaman í
gagnrýnilausri hollustu við
kennisetninguna sem verður
dauður bókstafur og loks
hættulegir fjötrar þegar hugs-
unin vakir ekki og endurskoð-
ar látlaust kenninguna og
reynir að halda tengslum henn-
ar við lifandi líf svo hún geti
þjónað því, en ekki öfugt.
Hin djöfullega kcnning um
frelsi samvizkunnar hét eitt
hinna hatörsfullu kærleiksrita
sem einn af nánustu samstarfs-
mönnum Kalvins skrifaði gegn
Castellio; en áður en guðs eig-
ið fólk sem kalvínistar köll-
uðu sig næði að brenna Cast-
ellio á kristilegu báli gerði
hann þeim þann grikk að
deyja.
Annsir píslarvottur kalvin-
ísmans var hinn mikli braut-
ryðjandi anatómíunnar Miguel
Servet. Tvítugur gaf hann út
bókina: Um villur þrenningar-
kenningarinnar, og var þá
staddur í FrakklandL — ein
greulich bös Buch, sagði Lúth-
er: skelfilega vond bók. Það
■var mjög snjallt rit með miklu
hugmyndaflugi og mælsku. ka-
þólskir og mótmælendur keppt-
ust að reyna að lokka Ser-
vet til sín svo þeir gætu dund-
að við að murka úr honum
lífið guðs kristni til dýrðar og
framgangs. Fyrir tilstuðlan
Kalvins féll hann í hendur
rannsóknairréttarins I Frakk-
landi en slapp úr fangelsinu.
Síðar náði Kalvín honum í
Genf og lét brenna hanm Kal-
vin hélt því fram síðar að
hann hefði ætlað að auðsýna
Servet mildi með því að íá
hann hálshöggvinn héldur en
brenndan: Ég veit að þú gleðst
með þeim sem gleðjast, og
þjái&t með þeim sem þjást,
sagði prestur einn í bréfi til
hans. Þetta var nú andinn þá.
Þá má telja að Bruno haíi
sloppið vel frá kalvinistum,
hafandi ráðist á kenningar for-
sprakkanna.
Hann fór öllu verr út úr
skiptum sínum við þá ka-
þólsku. Hann þáði boð aðals-
manns í Feneyjum að koma
þangað. Mocenigo hét sá. Til
Feneyja hafði armur rannsókn-
arréttarins löngum ekki náð,
og það reyndi Galileo líka
síðar. Feneyingar voru óhrædd-
ir á blómatímum sínum að
bjóða sjálfum páfanum byrg-
in, þeir réðu sínum kardinál-
um sjálfir, og auður þeirra og
veldi var slíkt að Vatíkanið
varð að láta sér það lynda.
Mocenigo sveik Bruno í hend-
ur rannsóknarréttarins. Hann
var geymdur i fangelsi í sjö
ár og síðan brenndur á Campo
di fiori fyrir villutrú.
Hver á að gera mig fleyg-
an og hlýja mínu hjarta, hver
að láta mig óttast hvorki breyt-
ingar né bana, hver að brjóta
helsið og hliðin þessi, þaðan
sem fáir sleppa og fara áfram
leiðar sinnar? Aldir, ár, mán-
uðir, dagar og stundirnar, dæt-
ur og vopn tímans, og það safn
þar sem hvorki jám né dem-
antur er varanlegt, það hefur
gert mig óhultan fyrir ofsa
hans. Á þá leið yrkir Bruno
og heldur áfram:
Qnindi l’ali sícarc a I’aria
porgo,
ne temo intoppo di cristallo
o vetro;
ma fendo i cieli e a l’infinito
m’ergo ...
Og þá teygi ég vængi mína
upp f loftið, og óttast hvorki
kristalsþak né glers; en risti
sundur hímnana og rís upp í
Giordano Bruno
óendanleikann. Og -iþegar ég
færi mig af mínum hnetti til
annarra, og fer hærra upp i
himinvíddirnar, þá hverfur
mér að baki það sem aðrir sjá
í fjarskanum.
Bruno var ekki aðeins heim-
spekingur, hann var líka frægt
ljóðskáld, og boðaði oft heim-
speki sína í sonnettum sem
fjalla um geimferðir sálarinn-
ar og þrá eftir óendanleikan-
um. Hann taldi að heimurinn
væri einn og óendanlegur. Og
hann væri af lifandi efni og
sál heimsins væri guð. Þess
vegna væri efnið líka af guð-
legum uppruna, allt efni, og í
öllu þessu væri maðurinn þátt-
takandi; og ef hann næði að
skynja byggingu heimsins hið
innra myndi honum opnast ó-
endanleg fegurð i fullkomnun
og samhljómi alls, böl og
skuggar væru ekki framar
heldur allt forklárað í hinni
miklu harmóniu. Þetta var hin
argasta villutrú að kaþólsku
mati þess tíma. Hvernig heföi
guð getað skapað heiminn væri
hann óendanlegur, og ef heim-
urinn var óendanlegur þá
hlaut guð að vera hluti af
honum. Þá var búið að hafa
slæm hausavíxl á hlutunum:
að takmarka guð sem átti s.ð
vera óendanlegur en gera
heiminn óendanlegan sem átti
að vera takmarkað sköpunar-
verk. Sumir þéfar endurreisn-
artímans höfðu gaman af
kenningum vísindamanna sem
skemmtilegum leik hugsunar-
innar meðan þær voru ekki
boðaðar sem sannleikur, væru
fantasie particolari. Sumir
þeirra eins og Sixtus fimmti
og Úrban áttundi voru mjög
hlynntir húmanistum og leyfðu
þeim mikið frelsi þangað til
þeir voru fam.ir að kveikja í
hugunum of mjög og vekja
spurningar sem snertu við
sjálfum hymingarsteinum kirkj-
unnar. Þá sýndi rannsóknar-
rétturinn hramminn og fyrir
þeirri ægilegu stofnun skalf
allt og titraði. En Bruno var
óhræddur og brann á blóma-
torginu fyrir sannfæringu sína.
Ég þekki stíl hins heilaga emb-
ættis, sagði annar heimspek-
ingur Paolo Sarpi í Feneyium
þegar ráðizt var á hann í öng-
stræti og reynt að stinga hann
til bana með rýtingi sem á ít-
ölsku kallast stile (samanber
stíletto) en það orð notaði
Sarpi til að fá fram tvíleix-
inn. Hann var mikill vinur
Galilei sem rannsóknarréttur-
inn þröngvaði til að afneita
kenningum sinum 33 árum
eftir blómatorgsbrennuna á
Bruno, og forustumaður i
sjálfstæðispólitík Feneyinga
gegn Vatikaninu.
Kannski eruð þið sem dæm-
ið mig hræddari en ég, sagði
Bruno. Hann lifði á mikilli
umbrotaöld. italska endur-
reisnartímabilið sem leið nú
nær lokum er meðal merkustu
skeiða í menningarsögu Evr-
ópu. Á Italíu höfðu miklir
hugsuðir meira frelsi en víð-
ast annars staðar. Með því að
virða vissar leikreglur gátu
þeir skipzt á skoðunum sín á
milli sem hefðu verið bann-
helgar annarsstaðar. Bruno
sinnti engum af hinum viður-
teknu leikreglum og hirti ekki
um að dylja hug sinn, þjón-
ustan við sannleikann var allt.
Je ne peux pas me chang-
er sagði einn merkasti
hugsuður í kaþólsku á
okkar tímum, Teilhard du
Chardin: Ég get ekki breytt
mér. Hann var að svara á-
vítum síns yfirboðara. Hann
var Jesúítaprestur og mikill
vísindamaður og heimspeking-
ur, kenningar hans eru enn
bannaðar af Vatíkaninu, þó
hafa þær fengið mikinn hljóm-
grunn meðal frjálslyndra ka-
þólskra manna, frá honum hef-
ur verður sagt í Birtingi í grein
eftir franska sendikennarann
sem hér var: M. Boyer. Um
hann hefur rithöfundurinn Vig-
orelli skrifað merka bók:
II gesuita probito. Hinn bann-
aði Jesúíti. Þessi mikli hugs-
uður dó í útlegð, og kirkjao
hefur ekki leyft ennþá að
hann væri jarðsettur á ltalfu.
Bruno gat ekki heldur breytt
sér í þeim skilningi að hann
vildi heldur deyja en s.víkja
það sem hann taldi sannleiká.
Og á þeim tíma þóttu Jesúít-
amir einna harðtækastir til
þeirra sem voru grunaðir ura
villutrú. Nú eru margir Jesú-
ítar prýði kaþólskrar hugsun-
ar og hljóta yfirmáta fína
þjálfun síns anda. Margir eru
þeir afburðafimir í þrastulist
þeirra eru líka frjálslyndir og
ef því er að skifta, i röðum
hleypidómalausir menn ...
Söluskýlin stóðu þétt á
torginu CampQ di Fiori
umhverfis styttuna af Gi-
ordano Bruno og
glymjandi þyrpingunni situr
kona vafin sundurleitum tul-
um, og skýlan skyggir andhtið
kringlótt og dökkt; og augup
eru líka kringlótt, hún skotrar
þeim að mönnum sem gangf
framhjá án þess að hampa sinrfl
vöru. Þó er hún með hreint
vin frá Frascatihæðum af sinni
eigin ekru. Hvitvín í stórum
belgmiklum flöskum sem hún
kom með þennan morgun ttl
borgarinnar.
Gullið vín frá Frascati, yfir
næsta borði hanga hænsn á
löppunum og héramir á eyrun-
um: Prezzo d’occasione, Kosta-
kjör . ..