Þjóðviljinn - 26.07.1968, Qupperneq 2

2 SlÐA — ÞJÓÐVILJINN — Föstudagur 26. júOí 1968.
JÓNAS JÓNSSON
FRÁ HREFLU
1 októbermánuði 1911 var frá
því skýrt í Skinfaxa, málgagni
ungmennafélaganna, að Jónas
kénnari Jóns»n frá Hriflu hafi
vérið ráðinn ritstjóri blaðsins.
Hann var þá 26 ára að aldri,
gagnfræðingur frá Akureyrar-
skóla, en hafði /dvalizt erlendis
um þriggja ára skeið, mœitur
og læs á þrjár höfuðtungur Evr-
ópu. Að fráteknúm langskóla-
géngnum mönnum var þessi
ungi kennari betur menntur en
aðrir menn í hans stétt, en þar
að auiki hafði hann það fram
yfir þá lan gskóiagen gnu, að
dvöl hans með stórþjóðum Evr-
ópu hafði gþfið honum víðari
sjóndeildarhring. Af honurn
stóð evrópskur gustur. Hann
hafði ekki aðc'ns lært það, sem
lésa má um í bókuim. Ekþi síð-
ur hafði hann laert af lifinu.
Athyglisgáfa hans var einmuna
skýr og minnið trútt, mikill sjá-
andi og opinn fyrir áhrifym.
Ekkert var líklegra en að hann
mundi helga sig eingönigu
kennslu- og uppeild.ismálum,
enda voru þau honum huigstæð
allt til æviloka og mörkuðu
raunar allt lífastarf hans er
hann hvarf yfir á aðra braut.
En svo má með fúUuim rétti
segja að ritstjóm hans á Skin-
faxa hafi réðið örlögum hans
og orðið upphaf að löngum og
furðulegum stjómmálaferli.
Það er sagt um píanóleikara,
að kenma megi meistarann á
fyrsta áslættinum. 1 því fyrsta
tölublaði, Skinfaxa; sem Jón-
as Jónsson ritstýrði, birtist
gréin eftir hann: Stefnan. I>ar
segir svo. „Eniginn uppgötvun 19.
aldarinnar hefir reynzt jafn
þýðingarmikil þeirri, að allar
skapaðar skepnur geta meira
eða minma breyzt eftir því
hvemig með þær er farið. Menn
fundu að lífið allt, hver vera,
hver. tegund, var mjúk og mót-
anleg, mikið mátti að gera, eft-
ir því sem að var unnið, gera
einstaklingana misjafna, stund-
um sterka og fuflllkomina, stund-
um veika og lítilsiglda, stund-
um nokkuð af hvoru tveggiu.
Fátt gat gert menn bjairtsýnni
en þessi skoðum. Fyrr var nauð
aumingjanna óbætandd, sumár
þóttust útvaldir, vera fæddir til
að vera gæfumenn, njóta lífsins
og drcttna í heimiinum; aðrir,
þeir veiku, þeir kúguðu, héldu
þeir góðu menn að ættu að vera
eilífir þjónar og umdirlægjur
þeirra sterku; gerðir vegna
þeirra. Til þessara rnanna, til
þeirra þjáðu, kom kenmingim um
breytileik lífsins eins og hress-
endi fagnaðarboðskapur. Fátæk-
lingurinm, kúgaður og smáður,
dreginn úr ósiigri í ósigur, skildi
nú að hann var Iíka maður, í
honum bjó líka manndómsr
neisti, sem gat logaö og lýst
ef hans var réttilega gætt.“
Þegar við lesum þessi orð
nærri sex áratugum eftir að þau
voru skrifuð má vera að okkur
finnist fátt um syo sjálfsagða
hluti, sem hér eru túlkaðir. En
hver sá sem þekkir nokkuð til
íslenzkra aðstæðna á fyrstu ár-
um aldar vorrar, veit að Jónas
Jónsson flutti hér nýjan og
ferskan boðskap umikcmulausum
lágstéttuim Islands og brýndi
þær til dáða.
Um það leyti er upphófust
stjómimálaafskipti Jónasar Jóns-
sonar var sú hugmynd lít.t
þroskuð í vitund manna, að Is-
lendingar skiptist í andstæðar
stéttir. Baráttan við Dani var
þ.ióöar- og þjóðemisbarátta eg
olli því að miemn sáu ekki sfétt-
irnar fyrir þjóðinnii, sem átti
í glímu við erlent ríki, glímu,
sem ekki varð unnin nema með
átaki heillar og samstilltrar
bjóðar. Jónas Jónsson gerði sér
skýrari grein fyrir því en flest-
ir aðrir, að á bak við hulu
þjóðarheildarinn'ar ríkti stétta-
skipting, sem var að færast í æ
fastara mót. 1 þessu efni ee
mjög athyglisverð grein sú er
hann skrifaði í Skinfaxa árið
1912: Um skip. Greinin er list-
ræn að byggingu, hlaðiin skap-
hita og réttlátri reiði. Jónas
lýsir fyrst hinum miikíu hafskip-
uim Þjóðverja, er þeir smíðuðu
fyrir Ameríkuferðir, hinum
mikla munaði og líflsþægindum
innan borðstokka þessara mitolu
„dreka“ nútímans. Síðan víkur
hann sögunnii að dönsku strand-
ferðaskipunum, er sigldu á ís-
lenzkar haínir og þedrri aðbúð, ■
sem íslenzkri alþýðu var búin
niðrí lest í sambúð við hross og.
allskyns vaming. Nú höfðu aðr-
ir menn á undan Jónasi Jóns-
syni skrifað uim þrælaaðbúriað
íslenzkra almúgamanna á
strandferðaskipunum. En brodd-
unum var jafnaðarlega beinit
að Dönum og þessi skrif voru
í'ramiar öllu þáttur í áróðrinum
gegn „dönsku mömimu“ og hús-
freyjuvóldi hennar á íslandi. Að
sjálfsögðu fann Jónas Jónsson
sárt til þjóðlégrar niðurfæginig-
ar okkar, seim birtist einna átak-
apllagast í strandferðunum við
ísland, en hann skauf u-m leið
geiri sínuim að íslenzku yfir-
stéttinni, sem lét sér þetta vel
líka: „En hjá okkiur vekur það
enga eftirtekt þó að fáitasMimg-
arnir, sem þurfa að fara milli
fjórðunga í atvihinuleit til að
draga fraim Hfið, verði að lifa
við hundraðfalt verri kjör held-
ur en stórglæpaimenn í fangels-
uim .... Eklkert sýnir glleggra
að við höfium sitéttaríg og stétta-
þótta og stéttablindni en að
leiðandi rnenin Islands sjá ér
efitir ár landa sína, fátækling-
ana, leikna svo grátt, heyra
skipstjórann húðskamma þá,
nefna þá skrfl og úrþvætti án
þess að blikna, án -þess jafnvel
að tala um, að einmitt þetta
atriði: lífskjör íslenzkrar al-
þýðu er mcsta viðfangsefni
l)jóðarinnar.“ (Undirstrikun
mín, Sv Kr.).
Hér hitti Jónas Jónsson í
mark. Hamm skynjaði skýrar en
flestir aðrir á þessum áruim, að
Islendingar stóðu andspænis
nýjum þjóðfélagsvandamálum,
sem leysa varð með einhverjum
hætti. Það varð sögulegt hlut-
verk hans að skipa þessuim
vandamáluim á dagskrá þjóðar-
innar, og það eitt mundi geyma
nafin hans á spjöldum íslenzkr-
ar sögu. I miðri heimsstyrjöld-
inni fyrri meðan sjálfstæðisimál
lálendinga var enn óleyst átti
hanm miikimn og virkan þátt í
að stofpa pól itísk saimitök tveggja
afsfciptra stétta, verkaimanna og
bænda, Alþýðuflokkimn og
Framsóknarfilokkinn; að því er
tekur til eins manins má kailla
hann höfund vinstri hreyfiingar-
innar í landinu og að verulegu
leyti upphafsmanm þeirrar
flokkaskiptingar, sem við búum
enn við. Það var ekki lftið daigs-
verk.
Himn umgi þingeyski bónda-
sonur og víðfiörili kennari varð
brátt umsvifaimesti stjórmimiála-
maður áramma ’ miiffli tveggja
heimsstyi-jalda. Spor hans liggja
víða í þjóðmálum þessa tíma-
bils, allsstaðar kemur hamm vdð
sögu. Nafn hans var á alilra
vörum, ýmisit blessað eða for-
mæilt elskaður af sumuim, en
sennilega voru fleiri sem höt-
uðu hanm. Andsitæðimgar hams,
jafinvel gæflyndustu memn,
breyttust í pólitís'ka öskurapa
þegar þeir mættu honum á
hödluðuim vélli, saimflokiksmemn
hans og samfylgdarmenn marg-
ir óttuðust hairiin. Þjóðsögur
mynduðust um hann, sumar
sannar, hálfsaninar eða lognar.
Um nokkurra ára skeið er hamn
sennilega yolduigasti stjórmmála-
maður á íslamdi og áhrifa hams
gætir lengi efitir að grasið var.
farið að gróa á ráðherradómi
hans. En eft-ir því sam leið
lenigra á stjómmálaferil hans
var sem laaki að kólna í krínig-
u.m hanm. Jónas Jónsson: fékk
eklki umfiúið þau öriög, sem eru
hlutskipti svo margra imianna, er -
hafa gert sitjórnmállim að lífs-
starfi. I pólitískum efnum varð
hann æ vimafærri, flokiksmenn
jafnt og pólitískir meðreiðar-
menm hurfu frá honum, og varð
lítt um kveðjur. Þegar lieið að

Morgunblaðinu og Vísisvarað
Vegna frásagnar minnar af
' kúluvarpskeppmi Meistara-
móts Islands sl. þriðjudag
hafa Vísir og Morgunblaðið
rekið upp reiðiöskur um að
ég noti tækifærið og nfði
Guðmund Hermannsson kúlu-
varpara niður á lágkúrulegan
hátt. Vfsir notar hástemmd-
ar lýfingar, svo sem: „nídd-
ur niður" „lágkúruleg blaða-
mennska“, „landsmálapóli-
tfk“, „rógburður“ „ósmekk-
leg“ o. s. frv.
Morgunblaðið sesir m. a.
„rógskrif", „smekklaus blaða-
mennska" „hættir Guðmund-
ur keppni vegna rógskrifa
Þjóðviljans“ o. s. frv.
Hvo~ugt blaðið birtir orð
af því sem ég sagði máli
sínu til sömmunar Og það eitt
út af fyrir sig gefur vfebend-
ingu um að þau hafi ekki
góðan málstað að verja. 1
frásögn minni er Guðmundur
Hermannsson hvergi níddur
niður, né rógur á hann bor-
inn. Hitt hvað mönnium finnst
smekklaus blaðamennska er
annað mál og venður hver
að gera það upp við sjálfan
sig.
,Og hvað var það svo sem
skóp þennan úlfalda úr mý-
flugu? 1 frásögn minni af
kúluvarpskeppninni sagði ég
orðrétt: „Ólíkt finnst manni
nú skemmtilegra að sjá þenn-
an holdmikla mamm tafcast á
við kúluna en að berja á ungu
fólki í mótmælagöngu, hún
virðist þola það miklu bet-
ur.“ Ef þetta er rógur og níð,
þá er sólin lfká svört, því
flrtá minnd hálfu var þetta
eins og allir hljóta að sjá hól
um Guðmund sem íþrótta-
mann, því hann er með allra
skemmitilegustu kúluvörpur-
um á að horfa. Aftur á móti
fanrust mér heldur leiðinlogt
að horfa á hann sem lög-
regluþjón við tvær mótmæla-
göngur nú í ár, þar á ég við
þegar skólafólk var að mót-
mæla rík.jandi skólakcrfl og
hemámsandstæðinigar NATO.
Hvort Gúðmundur hættir
keppni or hans einkamál og
mér og mínum skrifum óvið-
komandi. En vel á minnzt,
eru ekki Vfsir ofí Morgun-
bláðið að blanda saman
íbróttum og pólitík með bess-
um æsingaskrilfum vegna
rangtúlkunar á frásögn minhi7
Er þetta mál þar með útrætt
af mirani hálfu. S.dór.
lokum stjómmálaferils Jónasar
JJónssonar métti hann þófagna
miklum persóraulegum sigri:
hann fókk la©t að velli sdnn
gamla flokk í kjördæmi síniu,
hinn vinasnauði maður átti enn
alllam hug sveitunga sin.na, þing-
eyskra bænda. Það var nokkur
hu'ggun á tragískri stjórnimála-
ævi.---------
Ég kynntist Jónasá Jónssyni
ekki persónuilega fyrr en hann
var orðiran sjötutgur. Við vissum
þó hvor af öðrum, en af rót-
tækum mönnum miinniar kyn-
slóðar var ég eánn af fáum, sem
hafði engin pereónuleg kynirai af
hanum meðan hann sitóð enin á
fjölum stjómmélaleiklhússins.
Við ræddum oft saman yfir kaffd-
bolla. Ég skal þó játa, ,að á
samifundum otakar gegndi ég
frermur hlutverki hlustandans.
Ég hafði óblandna ánægju oí
tali hans, enda hafði hanm frá
mörgu að segja af lamgri ævi.
Gömíluim mönnum hættir að.
sjálfsögðu við að lifa í liðinni
ævi. Oft fannst mér sem hann
sæti yfir loknu tafli og huigleiddi
leikinn, rétt eins og hann spyrðd
sjálfan sig: gerði ég rétt þegar
ég tefldi fram þessu peði? En
því flór fjarri, að huigur hans
væri allur í fortíðinmi. Fáa
menn hef ég þekkt, sem lifðu
jafn fást með samtíð sirand og
Jónas Jónsson. Hann hafði lif-
aradi áhuga á öllu sem gerðdst
á líðandi stund, heyrði grasið
gróa í kringum sig. Og þá var
hann ékki síður forvitinn um
það, sem koma skal. Á síðari
árum heyrðisit mér á honuim, að
hann bœri töluverðan kvíðboga
fyrir framitíð Islands í váleguim
heimd. Hann var sem kuranugt
er railkiM aðdáaradi engilsax-
neskra þjóða, en oft fann ég
það á homum, að hanra bar ugg
í brjósti vegna amerískra á-
hrifa á þjóðlíf vort, óttaðist
spfflingu, sem hann þóttist
kenna úr þeirri átt.
Oft leiddi Jónas talið að þeim
árum ævi sdranar, er hann vann
að stofnuin nýrra alþýðusam-
taka í landinu ti-l sjávar og
sveita. Að surnu leyti fannst
mér hamra telja það kærasta
skeiðið á lífsfloiðimni, er hann
gerðisit málsvari „fátæMing-
anraa“ í landinu og kom þeám
til raoikkurs þroska. Nokkru fyr-
ir dauða siran sikjrifaði hann sína
síðusitu blaðagreim: Þcgar hall-
æri stcðjar að, en hún birtist í
Deigi á Akureyri 10. júlí síðastl.
Þar segir: „Þegar haillæri skell-
ur yfiir landiið, á að svara því
með sraörum únræðuirn. 1 ölluim
stéttum, som hlut eiga að raáfli,
en það eru bændur, sjóimenn,
iðraaðaninonn, þar með taldir
byggingamenra, eru margir raál-
snjallllir og tijlögugóðir menn —
meran með skaparadi gáfur.“
Þannig hverfa menn aftur til
upphafsins. Ungur hafði Jónas
Jónsson gengið á vit vinnandi
alþýöu á Isilandi, talað í hana
kjarkinn, eggjað hana til mann-
dóms og dáða og situtt hana til
samitaka. Að dauða komiinn
sneri hann aftur á fiund þess-
arar alþýðu til þess að kveðja
hana tiil athafna í miklum
vanda.
Nú Iiiggur penninn brotinn.
Hinn' miskunnsamd dauði hefur
unnið aitt verk. En saigan bíður
enn um stund éður en hún birt-
ir dlólm sinn.
Svcrrir Kristjánsson.
Hann varað deyja í gærkvöld
hann Jónas okkar, sagðd Magn-
ús Kjartansson við mnjg, for-
málalaust, þegar hann hringdi
til mín morgurainn eftir að
Jónas dó.
Mér býður í grun að nú, þeg-
ar Jónas er allur, muni það
vera ffleiri en við Magnús, sem
vildu sagt hafa: hann Jónas
okkar. Á sirarai löngu ævi var
Jónas að vísu ofit umdeildur
maður, dáður af eiraum í ár,
af öðruim næsta ár. Okkur er
yfiirfeitt þaran veg farið mönn-
uinum, að það sem okikur hef-
ur þótt miður, eða hefur fiaæið
á annan veg en við óslkuðum,
fyrraist í vituind • okkar ‘ þegar
tímar líða, en hitt, sem var
okkur að skapi, geymiisit, og
minming þess verður okkur til
yndisauika, þegar aldurinn fær-
isit yfir. Því er það, að þjóðin
mun nú, þegar Jónas frá Hrifll.u
er látinn, segja ainum rómii, ef
ekkd upphátt, þá í hfljóði svo
sem eins og með sjálfrf sér:
Hann Jónas okkar.
Það voru erfiðir tímar, sem
gengu yfir sveitir þessa lands
upp úr heimsstyrjöldinini fyrri:
drepsótt, eldgos, harðindi og
verðfafll á búsafurðum bænda.
En okkur, sem þá vorum að
vaxa úr grasi, fiannst eigi að
síður sem vorið lægi í loftimu.
Þrátt fyrir alls'leysi okkar, tölld-
um við okkur eygja ýms þau
teikn, er boðuðu baitnandi hag
og bjarta íramtíð, þar á meðal
hið nýflemgna fullveldi, skáld,
ný skáld, eins og Daivíð og Stef-
án frá Hvítadal, en þó fyrst og
fremst hinn ævintýralléga unga
mann, Jónas Jónsson frá Hrifllu.
Við urðuim hans varir í Skin-
faxa, Tímariti kaupfólaganna,
og! í hinu nýstofnaða máligagmi
Framsókinarfiokksins, Tímianuim.
Það var einhver ferskur gustur,
sem stóð af þessurn manni.
Hann gerði hvorttvoggja í senn
að deila á ýms þjóðfólagsfyrir-
bæri og að hvetja hið'fiátæka
fóllk til . barúttu fyrir bœttum
hag. Við urðuim bylitingarsinm-
aðir ungu menmimir, siem hrif-
uimst af skrifuim Jónasar. Við
vissum það að vísu ekfci þá, því
við þekbtum ekki hina firæði-
legu skilgroiniinigu hugtaksins.
Svo varð Jónas ráðhotTa, af-
kasiamesiti ráðhorm sem verið
hafur á Islandii. Hann fraim-
kvæmdi vangaveltulaust.
Við skiljum það reyndar tæp-
ast nú, hversu Jónasi tókst að
koma mörgu til leiðar á skömm-
urn sitjói’nai’flerli.
SórstaiMega verður okkur
þetta ráðgáta, lxsgar við berum
þetta saman við vinnubrögð líð-
andi stundar. Nú þarf nefnd, ef
til vifll margar nefndir, erienda
sérfræðinga, tímafreka vinnu í
Efnaihagsstofnuninni, aftur
nefndir og erienda sérfræðinga,
eigi að hrinda eiralhverju í fram-
kvæmd, og þetta tekur venju-
lega mörg ár. Mörg hinna
veigamestu verka Jónasar
standa eran þann dag í dag og
em fyrir löragu hafin yflir alla
gagnrýnd; miá þar nefina Bygig-
inga- og landnámssjóð, Mennta-
skólann á Akureyri og síðast en
ékiki sízt héraðsskólana.
Svo kom kreppan og batt endi
á umbótastarf Jónasar. Hann
lenti í andsitöðu við hiran rót-
tækari hfliuita verkalýðshreyfing-
arinnar og í , gflettinigum við ,
sína eiigin fllokksimienn.
Afllrbaf var þó penni hans hinn
sami, og enn minraist ég þess
frá þeim árnrn, þegar hann var
að draaga ékkuf, vesalinigs
komimúnistana, sundiur og sam-
an í háðinu.
Kynná mín fif Jómasi hóflust
ekM að marki fyrr en hann var
kománn hátt á áttræðiisaldur. Ég
vair að vísu nemiandi hans í
Samvinnuskóflanum í þann
mnnd, er hann tók sæti í rík-
'' isstjórn, og kyrantist honúm þá
néklkuð, en þó ekkd mikið fram
yfir það, sem anemendur kynn-
• ast flærifeðmm sírautm. ,
Svo var það, líklega fyrir svo
sem fimm árum, að fyrmefnd-
ur Magnús Kjartansson segir
við mig: Þú ættir að hrin'gja í
hann Jónas. Hann er alltaf að
spyrja mig efttr þér.
Ætli hann fari ekiki að þrefa )
við mig uim pólitik, segi ég. Neá,
svaraði Magraús, þú þarflt ekk-
ert að vera hræddur um það.
Svo hringdi ég í Jónas.
Síðan hefiur það ekki bmgðizt,
að ég heimsækti hann í hvert
skipti, er ég bom í bæinn.
Xæssar heiimsóknir urðu mér
söríra uppspretta fróðleifks og
skemmtunar. Ég hafði búizt við
að kynnast mainn i, sem væri ef
til vifll eitthvað beizkur.út í ör-
lögin, sökum þess að hann hafði
verið flátinn þoka til hliðar úr
því pólitíska forustuhlutverki er
hann hafði hafit uim sin.n, Jöngu
áður en afldur haras sagði til um.
Ég varð aldrei var við neift
slíkt. Skopskyra hans og kímni-
gáfa björguðu honum frá þeirri
raun. Þessir eiginfleikar hans
komu oft fram, þegar talið barst
að liðinrai ttð. Hins varð ég
aldrai var, að hann bæri þung-
an hug til nokkurs manns.
’ Ég held, að hann hafi kunnað
því vel .að vera áhorfandi að
refskák stjórnmálarana, og hann
hafði síraar sikoðanir á því, hvort
þessi eða hinn heíði leikið af
sér eða ekki. Og fátt mun hafa
gerzt í heiimd stjómmálanna hin
síðari ár, er hann kunrai ekki
flull skil á.
En hugleikniast var honuim þó
jafnan, að mdranast hinnai góðu,
gömilu daga, meðan harari sjáilf-
ur var umgur og barðist við Fil-
isteana.
Sjálfuim mér verður hann
einnig minnisstæður sem sflíkur,
en þó verður mér hann minn-
isstæðastur, sökum þeirrar vin-
áttu, er með okkur tókst hin
síðustu ár, og sökum þeirrar
gestrisni og .hjartahlýju, er ég
hef orðið aðnjótandi á heimili
hans.
Framhald á ?. síðu
I