Þjóðviljinn - 01.12.1968, Side 5

Sumnudagur 1. desemlber 1968 — ÞJÖÐVILJINN — SlÐA J
Texti á kvikmyndatjaldinu
segir að kvikmjmdin Varg-
timmen sé bygigð á dagbók list-
málarans Johans Borg, sem
kona barns Alma hafi látið af
hendi. Síðan koma nöfn leik-
aranna, en á meðan heyrast
brot úr samtali Bergmans og
kvikmyndafólksins og skruðn-
inigar frá kvikmyndatækjum.
Þá kemur Liv Ullman fram í
hlutverki ÖLmu og segir að hún
hafi litlu við að basta, hún hafi
þegar afhent dagbókina. Hún
segist aetla að búa enn um
sitund á þessari eyju.
Þá er horfið aftur í tímann:
Hjónin koma til eyjunnar með
vistir og málaratæki. Málarinn
Joban er sálsjúkur, hann er
hættur að geta málað annað en
þær illu og hroðalegu verur
sem ásækja hann stöðugt. Hann
þorir ekki að sofa um nætur
heldur vakir í hræðilegri ang-
ist þar til dagur rís, þar til
Vargtimmen er liðintn. Alma
vakir með honum, hann sýnir
henni teikningar af þeim ver-
um sem hanm sér (síðar í mynd-
inni kynnisit áhorfandinn þeim
betur). Hann gerir sér Ijóst, að
hann er sjúkur og segir konu
sinni að hann viti orsökina að
þessum sjúkdómi: Þegar hann
var baim hafi faðdr hans læst
hiann inni í klæðaskáp og sagt
honum að það væri lítill ljótur
karl þar inni sem myndi bíta
hann. Dren.gurinn var látinn
dúsa í skápnum langa stund
man er spurður um ýmis atriði
myndarinnar:
— í>að er mjög magnað og
áhrifamikið atriði í Vargtim-
men þegar hallareigandinn sýn-
ir atriði úr Töfraflautunni i
brúðuleikhúsi sínu.
Bergman: í fimm ár hef ég
ætlað að sviðsetja Töfraflaut-
una. Fyrir þrem árum átti ég
setja bana upp í Hamborp
en mér fannst ég ekki vera til-
búinn til þess þá. Rætt hefur
verið^ um að ég setji hana upp
í Stokkhólmi. Það er gott þegar
maður á sér hugmyndir um
sviðsetaingu á svo frábæru
verki, og getur haldið áfram
að bæta við nýjum hugmynd-
um. Það má vera að ég hefjist
ekki handa fyn- en eftir tíu til
fimmtán ár. Ég þarf ekki að
byrja strax. Þetta býr í huga
mér og getur komið fram hve-
nær sem er. Ég notfæri mér
Töfraflautuna í Vargtimmen
vegna þess að hún fellur svo
vel inn í efnið. Fólkið í höll-
inni leikur sér að Töfraflaut-
unni og göldrum Mozarts.
— Þú minnist á tónlistar-
brellur, — þá notar þú einnig
Bach í myndinni t.d. þegar Liv
Ullmann segir: ,,Ég veit hvorki
í þennan heim né annan. Stund-
um verður maðuir alveg...“
Kunst der Fuge endar líka
svona í miðju kafi.
Bergman: Já einmitt, en þetta
er eins konar leyndarleikur
TÍM! ÚLFSINS
en síðan hleypt út viti sínu
fjær af skelfingu. — En þau
eru ekki ein á eyjunnd. Þar
býr m.a. hallareiigandi ásamt
hirð sinmi og býður hann þeim
hjónum til veizlu. Hallarfólkið
er í rauninni þeir 'djöfullegu
andar sem ásækja Johan, það
lætur hann aldrei í friði. En
hvaða persónur eru raunveru-
legar og hverjar ekki?
Það skiptir ekki neinu móli,
líta má á stóran hluta mynd-
arinnar sem atburði í hugar-
heimi málarans. Þó gæti maður
freistazt til að telja þau atriði
þar sem hjónin eru bæði saman
„raunveruleg". Það má kallast
dirfska af Bergmain að nota
svo margþvælt og algen.gt efni
sem þetta: listamaðurinn án
sköpunairgáfu, þjáður af ofsjón-
um, á leið til sturlunar. Og
hann hefur sjálfur áður notað
sama efnið. Hvemig tekst svo
til í þessari mynd? Jú, saninur
Bergmans-andi svífur yfir vötn-
unum. Yfirburðatækni hans og
frábær kvikmyndasýn koma
skýrt í ljós. Sjaldan sér maður
leikara leika jafn-vel og undir
stjóm hans og er þessi mynd
engin undantekning í því efni.
Hvað er þá að? Hvers vegna
veldur Vargtimmen manni dá-
litlum vonbrigðum? Viðfangs-
efnið er ekki nógu áhugavert
að mínum dómi og Bergman
vinnur alls ekki úr því á tæm-
andd hátt, bann er of hluilaus
í orðum sinum. Bergman hef-
ur á síðari ámm sokkið æ
dýpra í hið sjúka i manninum.
og margir vilja halda því fram
að bann sé sjúkur sjálfur. Það
geri ég þó ' alls ekki, en vona
að hann eigi eftir að hefja sig
upp úr þesum hroðalegu sál-
arflækjum mannanna og senda
frá sér kvikmyndir, sem að efni
til væru jafn snjallar og á-
hugaverðar.. sem myndir hans
frá árunum 1955-1960.
Venjulega talar Bergman
ekki um mýndir sínar, en tveim
sænskum kvikmyndaþlaða-
mönnum tókst samt að fá við-
tal hjá honum skömmu fyrir
frumsýninigu á Vargtimmen.
Því miður er ekki unrat að
birta viðtalið í heild, það er
heljarlangt, en hér á eftir fara
noWknar gJefSur, þar sem Berg-
sem maður hefur fyrir sjálfan
sig. Maður kærir sig kollóttan
hvort hann skilst eða ekki. En
fyrir mér er hatnn fullur merk-
ingar.
— Kemur þá ekki eins kon-
ar táknmál með í leikinn?
Bergman: Nei, ef til vill
stundum. Verónika Vogler seg-
ir t.d. í Vargtimmen: „Manstu
ekki eftir að ég var í græna
glitofna kjólnum mínum þegar
ég gleymdi hönzkunum?“. Fyr-
ir tuttugu árum var ég í ástar-
bralli við stúlku, sem alltaf
gleymdi hönzkunum sínum. Ef
hún sér þessa kvikmynd þá fær
hún smákveðju frá mér,
— Johan Borg segir í veizl-
unnj í höllinni, að listamað-
urimn hljóti köllun sína án eig-
in tilverknaðar. Hann segir: „í
list minni er ekkert sjálfsagt
nema þvingunin." Þetta er róm-
antískur listamannsskilningur
og hann heíur áður komið fram
í myndum þínum.
Bergman: Hvað áttu við með
rómantískur?
— Að listamaðurinn sé kall-
aður. Að hann stjómist af
trúnmi á innblástur.
Bcrgman: Það átti ég ekki
við, þó það virðist koma þantn-
ig fram.
— Annars værir þú í and-
stöðu við listamannaskilning
vorra daga. T.d. tala hinir ungú
sænsku rithöfundar um rithöf-
undastarfið sem atvinnu, verk-
efni.
Bergman: Sá skilningur er
einnig í ríkum mæli minn skiln-
inigur sem atvinnumianns, sem
rithöfundar, sem leikstjóra.
Það sem Johain Borg segir, er
að balnn stendur frammi fyrir
þvingun, nauð sem pískar hann.
tannpínu. Hann kemst ekki i
burtu. Það er ekki um að ræða
náðargáfu eða neitt sem manni
er áskapað. í þessu er ekkert
yfimáttúrlegt. Þetta er aðeins
sjúkdómur. vansköpun, kálfur
með fimm lappir. Ég man ekki
nákvæmlega hvað Johan segir
þama.
— Hann talar um listaroann-
inn sem kallaðan.
Bergman: Ég held að hann
noti þetta orðalag í gæsalöpp-
um. Ég veit a.m.k. að þegax ég
skrifaði þetta þá átti ég við
eitthvað þvingandi. Eitthvað er
að gerast sem maður getur ekki
gert neitt að. Þá reynir mað-
ur að komast frá því með því
að nota það í verk sitt. Lista-
sköpunin er þar að auki at-
vinnia manins. Mér finnst starf
mitt vera eins konar listiðnað-
ur, smíði hluta til daglegs
brúks. Verði það srvo síðar að
einhverju öðru og meira þá er
það skemmtilegt. Ég keppi ekki
að ódauðleika.
Bergman var spurður um
atriðið þegar Johan Borg krem-
ur litla drenginn til bana og
hvort hann myrði þar litla Ijóta
karlinn í klæðaskápnum sem
hann var hræddur á í bemsku.
Bergman: Því get ég ekki
svarað. Merking þessa atriðis
hefur breytzt svo oft fyrir mér.
Það eru nú næstum tvö ár síð-
an ég skrifaði Vargtimmen og
eitt og hálft ár frá kvikmynd-
uninni. Þegar ég gerði þetta
atriði var það eiinn þátturinn í
æðisigengdnni hræðlslu Johans
við að verða bitinn. Drengur-
inn var einn af illu öndunum.
Þetta var mér algjörlega raun-
verulegt. Johan Borg gat ekki
gert það upp við sig hvoart
þetta var draumur eða veru-
leiki, hvort hann hefði drepið
lifandi dreng eða hvort það
væri ímyndun ein. Mörkin milli
draums og veruleika voru gjör-
samlega þurrkuð út.
— Frásagam um strákinn í
skápnum, er það saga frá æsku-
árum þínum?
Bergman: Já, þetta kom fyr-
ir mig sjálfain. Það var fyrir
fjörutíu og tveim árum og gerð-
ist ekki aðeins einu'sinni, þetta
var eins konax föst venja. Það
er óskilj anlegt að maður skuli
hafa sloppið lifandi frá þessu.
í upphaflega handritinu ætlaði
ég að lýsa öllum atburðinum.
en hugmyndin varð mér svo
óbærileg að ég hætti fljótlega
við það. Ég gat ekki lýst þessu
öðruvísi en með munnlegri frá-
sögn. Ég held ekki að ég hefði
getað gefið atburðinum sama
raunveruleikablæinn ef ég
hefði sýnt hann i myndum.
— Vargtimmen er að miklu
leyti bygigður þanniig upp, að
þú talar í myndum en nbtar
ekki orð, eða þá að þú lýsir at-
burði með orðum á meðan
myndavélin er kyrr á andliti
þess sem talar. Þú nærð með
þessu miklu meiri mögnun og
áhrifum heldur en ef textinn
og myndin eru látin ganga
samhliða, þessi skipting skap-
ar einnig spennu. Þetta minn-
ir á hina erótísku frásögn Bibi
Anderson i Persona, sem er af-
ar æsandi.
Berginan: Þetta sýnir aðeins,
að maður getur gert hvað sem
vera skal í kvikmyndunum.
Það er nú einmitt það sem er
svo skolli skemmtilegt^ ekki
satt? Ég gerði mér mjög liósa
grein fyrir þeim vandkvæðum
sem voru á því að kvikmynda
Vargtimmen. En um leið var
mér brýn nauðsyn á því að
koma þessu efni í mynd, í verk.
í leik. Það lá ákaflega vel á
mér allan þann tíma sem verk-
ið tók.
— Á undan titlunum í byrjun
myndiarinnar hefur þú texta
þar sem þú skýrir bakgrunn
hennar. Þú hefur náð í dagbók
málarans og hlustað á frásögn
konu hans. Þar með gefurðu i
skyn að það hafi gerzt í raun
og veru, sem áhorfandinn fær
nú að sjá. Svo koma hljóðin
írá kvikmyndaupptökunni sem
segja áhorfandanum um leið:
Þetta er kvikmynd. Og svo
stigur Liv Ullman inn í fyrstu
myndina og heldur áfram frá-
sögninni þar sem textamir end-
uðu i byrjun, á ný ástamd sem
virðist raunverulegt. Það er
eins og þú. af ásettu ráði. ým-
ist lýsir þessu gegnum persón-
umar eða horfir á þær utan
frá.
Bergnian: Það er nokkuð til
í þessu, en það er einmitt þetta
sem er svo fjandi freistandi að
kvikmyndin tapar við það að
maður rýfur blekkinguna og
rýfur blekkingarhæfni áhorf-
andans og hann er aftur stadd-
ur í kvikmyndasalnum. Það er
gott að vekja áhorfandainn ann-
að veifið til þess að geta síð-
ar sökkt honum niður í leikinn.
Af þessum orsökum læt ég titil-
inn Vargtimmen koma aftur
inn í miðri mynd.
— Þú hefux ekki unnið svon®
áður?
Bergmann: Nei, ekki fyrr en
í Persona.
— Blóðsugumar fá stöðugt
meira rúm í myndum þínum ...
B: . . . áttu við það að menn-
imir éti hver annan?
— ... líka í yfirfærðri merk-
in,gu. í Vargtimmen er þetta
efni mjög ríkjandi. En í fyrri
myndum þínum eru mjög
sterkir eiginleikar snikjulifn-
aðar hjá persónunum; t.d. rit-
höfundurinn sem rannsakar
og skrifar um sjúkdóm dóttur
sinnar í Sásom i en spegel, leik-
konan Elisabeth Vogler sem lif-
ir í gegnum hjúkrunarkonuna
Ölmu í Persona. Er þetta mik-
ið persónulegt vandamál þitt?
Bergman: Að listamaðurinn
lifi á meðbræðrum sánum? Það
var siðfræðilegt vandamál fyrr
á tímum. En það er liðin tið.
Ég fann mjöig til siðferðilegra
misbresta í afstöðu okkar lista-
manna. En það þýðir ekki að
brjóta heilann um þetta.
— Það eru engir mildir,
mamnlegir drættir hjá hallar-
fólkinu í myndinni. Það er eins
og það hafi verið sótt til hryll-
ingsmyndanna.
Bergman: Það er af ásettu
ráði. Hið eina mannlega við
þessar mannverur er, að þær
þjást líka. Þær kvelja hvér
aðra innbyrðis. Það er enginn
vafi á að þær þjást. .En þessir
djöflar eru ekki af sömu gerð
og í fyrri myndum minum.
Þessir fæddust í klæðaskápn-
um og þaðan eru þeir komnir.
Þetta eru hugarfóstur lista-
mannsdns sjálfs, sem varna
honum eðlilegra lífsskilyrða.
Þeir fæddust á bamsárum hans
og liggja í undirmeðvitundinni.
Hlutverk þeirra er að gera
listamanninn óhæfan til að lifa
og eyðileggja hann smám sam-
an, svo og sjálfa sig.
— Þér finnst ekki að blóð-
sugumar séu almennt einhvers
Jconar almennt tákn fyrir það
þjóðfélag sem við búum við í
dag?
Bergman: Ég sem ekki þjóð-
félagslýsingar. En það er aug-
ljóst að óbeint þá lýsi ég þvi
Framhald á 13. síðu.