Þjóðviljinn - 01.12.1968, Side 7

Surmudagur 1. desember 1968 — ÞJÓÐVILJINN — SlÐA ’J
7. desember 1918
ný saga...
Hér verður aðeins drepið á
nokikra helztu aitburði í aðdrag-
anda yíirlýsingarinnar 'um full-
veldi þann 1. desamtoer 1918.
Ekki er unint hér að rekja þau
mál i smærri atriðum og nægja
verður að byrja þann 1. júlí
1918, en þá var fyrsti fumdur
samninganefndanna settur í
kennarastofu Hásikióians í al-
þingishúsinu. I samninganefmd-
umim voru: Jóhannes Jóhann-
esson, forseti sameinaðs þings,
Bjarni Jónsson frá Vogi, Einar
Arnórsson, prófessor og Þor-
steinn M. Jónssom fyrir Islands
hönd, en fyrir Dani 3hristop-
her F. Hage ráðherra, Fredeirik
H,J. Borgbjerg, ritstjóri Social-
demokraten, Jens Christensen
ráðherra og Erik Arup.
Fyrsti fundurinn stóð eina og
háitfia kWkikustund. „Kom Is-
anrfkismálin fyrir fslands
hönd, nema í undantekn-
ingatilvikum.
4. Danir skyldu gæta íslenzku
landheiginnar unz íslending-
ar yfirtækju stjórn hennar
að einhverju eða öllu leyti.
5. Tveim miljónum króna skyldi
varið til vísindarannsókna og
til styrks íslenzkum náms-
mönnum og vildu íslenzku
nefndarmennimir gera sjóð-
inn þannig úr garði, að ís-
lendingar hefðu stjórn hans
að fullu í sínum höndum.
6. Hvort landið um sig skyldi
ráða sjálft fyrirsvari sínu
hjá hinu.
7. Gerðardómur skyldi fjalla
um hugsanlegan ágreining
vegna framkvæmdar eða
5. Þeir töildu ákvæðin um gerð-
ardóm nauðsynleg.
Á næsta fullskipuðum fundi
nefndarinnar þann 12. júlí voru
ágreiningsmálin raaþd og Dan-
imir ákváðu enn að semja nýtt
frumvarp — úrslitafrunwarp
þeirra. Á þessum fundi féllust
Danir á að taka upp orðið suv-
enær og er sagt að Bjami frá
Vogi hafi hrærður þakfcað þessa
viðurkenningu.
í nýsömdu frumivarpi Dan-
anna héldu þeir fast við þrjú
atriði, sem ágreiningur hafði
verið um Jafnréttisákvæðin.
meðiferð utanríkismála og
sjóðsákvæðin. Hins vegar féll-
ust þeir á uppsagnarákvæðin,
gerðárdóminn. „suveræn Stat“.
Ellefti og síðasti nefndar-
fundurinn var. svo haldinn 18.
júlí. Allir. nefndarmenn und-
, * ’.í-5
Benedikts Sveinssonar. Meiri
hluti sameinaðra, fullveldis-
nefnda beggja þingdedlda, 12
þinigmenn, lagði nú til að sam-
bandslaigafrumvarpið yrði sam-
þylnkt óbreytt, en í minnihilut-
anum var einn maður, Magn-
ús Torfason. Frumvarpið . var
aígreitt úr neðri deild með 24
atkvæðuim gegn einu og mælti
Benedikt Sveinsson síðustu orð
í deildinni er fi-umvarpið var
sent yfir í efri deild svofelld:
„Samskonar fagurgala og hátt-
virtur þingmaður Dalamanna.
lét konungsfuilltrúinn sér um
munn fara á þjóðfundinum
1851“. En þingmaður Dala-
mannia . var Bjami frá Vogi.
,,Fagurgaili“ hans var meðmæl-
in með samtoandslaigafrumvarn-
inu. Málinu lauk svo í efri
deild í andstöðu við Magnús
Torfason einan. Og sama dag
og bingi var slitið var ákveðin
þjóðaratkvæðagreiðsla um sam-
bandslögin þann 19. október.
999 nei
Frá Stjómarráðs'húsinu.
lendingum ásamt við Danina
uim fátt . . . “ Danir óstouðu
eftir því að Islendingar gerðu
skriflega grein fyrir a) hvaða
rnál ættu að vera sameiginleg
og ,hver sérmál og b) hvaða
mun ísienztou niefndarmennim-
ir teldu yera á þvl að ákveða
ffamtíðarsikipan sambandsins
með sátfcméla eða lögum.
Lakara en upp-
kasfið <
• Fóru síðan funidir í kjölfár
þess fyrsta og gieikik stirðlega
um samkomulag. Var deilt um
ýmis atriði. Einar Amórsson
gerði í Stoírnisgrein samanburð
á uppkastinu 1908 og þvífrum-
varpi, sem Danirnir lögðu fram
1918 í samnániganefndinni. Nið-
urstöður bans eru að frumvarp-
ið sé í ýmsu lakara en uppkast-
ið og meiri hluti kjóscnda myndi
ekki taka við því óbreyttu. —
Lögðu íslendinigar nú fram
nýtt frumvarp á 7. fundi nefnd-
arinnar og voru þessi aitriði
þýðdngarmikil í nýja frumvarp-
inu:
1. Konungur skyldi vera sam-
eiginlegur.
2. Ákvæði um sameiginlegan
og óuppsegjanlegan þegnrétt
var fellt niðnr.
3. Danmörk skyldi annast ut-
túlkunar sambandsákvæð-
anna.
8. Hvort landið um sig skyldi
eftir tiltekið árabil geta
krafizt endurskoðunar á
sambandsgjörningnum.
Undirnefnd í
málið
— Þegar danski nefndarhlut-
inn hafðd litiið nýja frumvarpið
leizt þeim miður á og bar þá
íslenzka neflnddn firam tillö'gu
um undirnefnd í málið. I nefnd-
ina fónu Bjaimi frá Vogi og
Einar Amórsson fyrir íslands
hönd. Undirnefnd sifcarfaði nú
frá þriðjúdleigi til fdmmtudags-
kvölds 11. júlí, og sömdu Dan-
imir í undimefndinni nú enn
nýfct frumvairp og gireindi menn
ruú á um eftirtallin atriði:
1. Að fsiland stoyldi kallastsuv-
eræn Stat, en á það vildu
Danir ekki fallast.
2. Undimefjndarmennimdr ís-
lenzku gerðu fyrirvara um
jafnréttisákvæði þegnanna og
utanrikisimálin.
3. Islendingar vildu ektoi fall-
ast á. að 2ja miljóna sjóður-
inn væri eimgöngu í höndurn
Dama.
4. Islíeindingar vom etoki ■ sáttir
við uppsaignarákvæði sam-
bandslaganna.
irrituðu bæði danstoa og ís-
lenzka textann með afchuga-
semdum og að kvöldi sama
dags sigldu Danimir utan. Dag-
inn eftir skýrðu blöðin frá
niðurstöðunum. Morgumlblaðið
notaði stærsta letur i fyrirsögn-
ina: Nýji sáttmáli um þvera
síðu.
//
Brot á stefnu
Atkvæðisrétt um sambands-
lögin höfðu 17.468 karlar og
13.675 konur, briðjungur lands-
manna. Tæp 60 prósent karia
kusu, 24 prósent kvenna, eða
43,8% kosningaþátttaka. — Já
sögðu 12.411 eða 90,9 prósent,
nei 999 eða 7,3%. I öllum k.iör-
dæmum nema Vestur-Skafta-
fellssýslu kornu fram mótat-
kvæði. Mest var andstaðan í
Ámessýslu 20%.
En þegar þjóðaratkvæða-
greiðslan var af staðin upp-
hófst eitt þessara mörgu öm-
urlegu tímabna i okkar sögu.
I þann mund sem íslending-
ar gengu til þjóðaratkvæðis um
sambandslögin tók Katla að
krauma og Botnía flytur drep-
sótt til landsins. Næstu vikur
voru ömuriegar, direpsóttin
geisaði í Reykjavík og nágrenni
— hún lagði bamasikólann
undir sjútorarúm, dagtolöðin
undir dánartilkynningar og
gerði skipasmíðastöðina, silipp-
inn að líkkisifcusmiðju. Friðar-
daigurinn í lók heimsstyrjaild-
arinnar síðari var reyndar í
huigum manna á Islandi en
friðarfáninn í hálfa stöng.
Fyrsta diesemlber 1918 bar
upp á sunnudag og rikisstjóm
Jóns Maiginússonar átovað að
efna til stuttrar hátíðar við
stjómiarráðshúsið þann dag.
Veður var frostllaust, bjart og
kyrrt þann dag. Danska her-
skipið Islands Falk lá með
dansikan fána á forsiglu og ís-
lenzkan á aftursiglunni. Ráð-
herrar og þingforsetar gengu
Sigurður Eggerz
kl. 11 að ledði Jóns Sigurðsson-
ar og lögðu á btómsveig. Mann-
fjöldinn þyrptist síðan um-
hveriis stjórnarráðshúsið og um
hálftólf lék lúðraflokkur Eld-
gamla ísafold. Þá gekk Sigurð-
ur Eggerz fram á tröppurnar
og flutti ræðu í fjarveru for-
sætisráðherra. Sagði Sigurður
meðal annars:
í dag eru tímamót
„Þessi dagur er mikill dagur
í sögu þjóðar vorrar. Þessi dag-
ur er runninn af þeirri bar-
áttu, sem háð hefur verið í
þessu landi allt að því í heila
öld... I dag eru tímamót. f
dag byrjar ný saga, saga hins
viðurkennda íslenzka ríkis ..
Og er Sigurður Eggerz hafði
lokið ræðu sirand sveif klofinn
íslenzkur fáni að hún fyrsta
sinni. í sama mund voru fán-
ar dregnir sé hún víðar um
bæinn og danstoa hea-skipið
heiisaði með 21 fallbyssuskoti.
Lúðraflokkurinn lék nú lag
Sigfúsar Einarssonar við ljóð
Einars_ Benediktssonar, Rís þú,
unga íslands merki.
Þá flutti skipstjórinn á Is-
lands Falk ræðu, lúðrasveitin
lék Kong Christián og mann-
fjöldiinn hrópaði kcnungi lof
með níföldu húmahrópi. For-
seti „saijneinaðs, þings flutti nú
ræð'u og klukkan tvö hófst
guðsþjónusta í Dóipkirkjunni.
Bistoupinn yfir Islandi, Jón
Helgason, steig í stólinn.
Allan daginn var hátíðasvip-
ur yfir Reykjavfk og umkvöld--
ið fullveldisskemmtun í Iðnó,
en ágóðamum af þeirri skemmt-
un var varið til hjáilparstarf-
semi vegna spönsiku veikinnar.
Þar með var 1. desember
1918 að kvöldi runninn, Þann
dag byrjaði ný saga, eins og
Sigurður Eggerz komst að orði.
Su saga er enn ný. Hún á ræt-
ur í þúsund ára sjálfstæðisbar-
áttu þjóðarinnar, breytileik
framvindunnar og tekur stöð-
ugum stakkaskiptum. Það va.r
óhjákvæmilegt annað en hrær-
ingar þjóðli'fsins í Evrópu
hefðu áhrif á Islandi þó að bað
lægi fjarri meginlandinu.
Heimsstríðið fyrra skildi eftir
spor hér á landi, hlutdeildar-
krafa nýrra stétta og nýrra
efnahagsaðstæðna átti sér berg-
mál á íslandi. Það bergmál
heyrist enn í dag — og er enn
nýtt. (Heimildir ýmsar).
<?>■
u
tímans
Aiþingi kom saman tál fund-
ar til þess að fjailla um sam-
bamdslagafrumvarpið 2. septem-
ber. Var þefcta aukaþing og
maalti forsætisráðherra Jón
Magmússon fyrir frumvarpimu
og gerði grein fyrir því. Þá
tallaði Benedikt Sveinssom og
gagnrýndi frumvarpið. „Það
væri því beint brot á stefnu
tílmiams, er Mendingar flemigju
ekki fuDlt vald yfir símu lamdi
nú, farakostalaust. Þeir fá það,
ef þeir hafa sjélfir dug og
diremgsikap til að krefjast þess,“
Þessi voru lokaorð Bemedikts.
Þá töluðu allmargir þinigmenn
og var málimu vísað til fullveld-
isnefndar fyrra þings með 19
atlkvæðuim geign einu.
Fékk sameinuð samnbamdslaga-
niefnd þrig^ja daga frest til af-
greiðslu málsins. Kom nefnd-
arálit fram 6. septemtoer,
sömuleiðis breytingartillö'gur
Stúdentablað helgað
íullveldisafmælinu
■ Stúdentablaðið er komið
út og að vanda helgað 1. des-
ernber og þá sérstaklega 50
ára fullveldi bíóðarinnar.
Formaður Stúdemtafélags Há-
skólans ritar í upphafi blaðs á-
varpsorð þar sem hamm ræðir
um Háskölann í þjóðfélaginu og
segir m.a.: „Hásköli Islamds hef-
ur aldrei verið vísindastofnun,
eins og vonir stóðu ttt, og nú er
svo komið, að hamn veldur ekki
hlutverki sínu sem kenmslustcfn-
un nema að mjög takmörfcuðu
leyti. Lemigiur verður etoki beðið
eftir frélsun“.
Meðal annars efnis í Stúdenifca-
blaðinu má nefma ávarp ritstjóra,
Magnúsar Gummarssonar, Við-
haldsdyggðir þjóðanna efitir
Bjarna Jónsson firá Vogi, viðtal
við Þorsfceiin M. Jónssom um
samningama 1918, viðtal viðJör-
umd Brynjólfssom um aliþingis-
hátíðina 1930, viðtafl við Pétur
Benediktsson: Ég er svo slæmur
að ganga í takt; í því viðtall
kemur fram að menn eru íhalds-
samir enn á Islandi jafnvel alf
hugsjón.
Mamgt flieira efni er í þessfc
hefti Stúdemtablaðsins.