Þjóðviljinn - 08.03.1969, Síða 6

g SlÐA — ÞJÖÐVIL.TINN — Laugardagur 8. marz 1969.
Róttækir menntamenn, marx-
ismi og verkiýðshreyfing
Einn þekktasti marxisti
okkar tíma, umdeildur
maður og snjall. Isaac
Deutscher, tók skömmu
fyrir andlát sitt í fyrra
|>átt í kappræðu við full-
trúa hinnar „ný.iu vinstri-
hreyfingar“ í háskólanum
í New York. I>ar kom fram
athyglisverð gagnrýni á
Ijá menntamenn og stúd-
enta, sem taka l>átt i bar-
áttu róttækari afla. en
vilja sem fæst vita um
marxisma og líta niður á
verklýðsstéttina fyrir ó-
virka afstöðu hennar til
pólitiskrar baráttu. Fer
hér á eftir endursögn á
nokkrum tilsvörum Deuts-
chers í kappræðunum —
sem mönnum bykir ron-
andi forvitnileg bótt
bandarískar aðstæður séu
um margt aðrar en evr-
ópskar. einkum að bvi er
varðar yfirmáta úrkyniun
bandariskrar verklýðs-
hreyfingar.
Fyrst gagnrýndj Deutscher þá
algengu afstöðu margra innan
„nýju vinstrihreyfingarinnar,"
að vilja láta „hugmyndafræði"
lönd og leið og spyrja aðeins
um „praJctísJcan árangur" af
Erik Sönderholm, fyrrum
danskur semdikennari í Reykja-
vfk, skrifar nýlega í Politiken
grein um Kristnihald undir
Jökli. . Greinarhöfundur rifjar
fyrsit upp ýmislegt úr ferli
Halldórs Laxness hin síðari ár,
getur um áhrif leikritagerðar
hans á hina nýju skáldsögu og
rekur efni heonar. Að lokum
farast honum orð á þessa leið:
„Hin flókna atburðarás, sem
afhjúpar einangrun mannanna
og mismunandi tilraunir þeirra
til að þrjótast út úr henni,
hvort sem þessar tilraunir eru
fjarlægar raunveruleika eða
náiægar honum, er mjög spenn-
andi og einstaklega fyndin um
leið og hún býður upp á marga
baráttunni hverju sinni- Hann
segir, að ýmsir höfundar, ekki
sízt fyrrverandi sósíalistar og
marxistar. hefðu lýst því yfir
fyrir nokikrum árum, að nú
væri hugmyndlfræðin „búin að
vera“- En þegar að þeim væri
gengið, kæmi það jafnan í ljós,
að þeir ættu við það, að nú
væri marxisminn og kommún-
isminn búinn að vera. þótt þeir
vildu ógjaman orða það á
þennan veg. Þegar þeir — Og
lærisveinar meðal yngri
menntamanna, væru að jarð-
syngja hugmyndafræðina, þýddi
það í raun og veru, að þeir
væru að boða endalok sinna
eigin hugsjóna og sáttfýsi við
þjóðfélagið eins og það er. Að
menn hafi ákveðið að losa sig
við medriháttar hugmyndir um
breytingu á þjóðfélaginu og
hugsa aðeins um það sem
„praktískt“ er á hverjum tima.
óvænta hluti. Laxness skiemmt-
ir sér við að flétta saman stað-
bundið íslenzkt efni og það
sem fremur er alþjóðlegt (t. d-
sögu Jules Veme „Ferðin niður
í iður jarðar“). hann leikrjr
sér að persónum sínum og af-
hjúpar hið afstæða í viðhorfum
þeirra, hann beinir skörpu Ijósi
háðsins að þeim, sem haTda sig
hafa fundið vizkusteininn án
þess að koma auga á þann
veruleika sem þeir eru rétt
dottnir um. Hinn sérvitri prest-
ur Jón Prímus, sem hefur eng-
in sannindi t.il að prédika er
örva-ndi í ró sinni, einhver
sterkasta skáldsagnapersóna
sem Laxness hefur skapað.
Kristnihald undir Jökli er ekki
Deutseher sagði ennfremur, að
hann gerði sér ljóst, að í
t hinni nýju vinstrihreyfingu
væru bæði sósíalistar og rót-
tækir menn sem ekki aðhyllt-
ust sósíalisma. Og vissulega
gæbu þeir uninið saman að
ákveðnum málum — t. d. í
andstöðu við Víebnamstríðið og
í baráttu fyrir borgararéttind-
um. En menn mættu ekki gera
of lítið úr mismuninum á þess-
um hópum, því að baki lægju
tvær ólíkar hugmyndir um
skipulag þjóðfélagsins-
Það liggur ljóst fyrir, secir
Deutscher, að sósíalisti skoðar
vanda stríðs og friðar í öðru
samhengi en sá sem ekki er
sósíalisti. Síðamefndur trúir
þvi t- d. að kynþáttavandamálið
megi leysa á grundvelli nú-
verandi þjóðflélagsski-punar, en
sósíalistinn mun hinsv. segja:
„Við viljum gjarna reyna að
bæta hlutskipti blökkumanna
eins og við framast getium inn-
-«>
Halldór Laxness
aðeins bezta islenzka skáld-
sagan sem út hefur komið í
mörg, mörg ár, heldur er hún
nýr og óvæntur hátindur í hók-
men.ntaverki Laxness."
an okkar þjóðfélaigsramma. En
þegar allt kemur til alls getur
aðeins ný tegund þjóðfélags út-
rýmt kynþáttavandamálinu". —
Sá róttæki segir: „Ef til vill
mun annar fórseti móta skyn-
samlega utanríkisstefnu svo að
oklcur verði ekki alltaf öðru
hvoru att út í viðbjóðsiegt og
óréttlátt stríð úti í heimi“. Því
mun sósíalistinn svara: „Meðan
þetta þjóðfélagskerfi er við lýði
mun þetta land alltaf eiga í
heimsva.Idastyrjöldum hvaða
forseti sem kosinn er“. Þetta er
mismunur sem menn verða að
gera sér grein fyrir ef menn
vilja ekki veikja vinstrihreyf-
ingu meira en ástæða er til.
Deutseher kvaðst vera ánægð-
ur yfir því að stúdentar
væru ekki eins afskiptalausir
um þjóðmál og áður. En um
leið hefði hann álhyggjur af
þvi hvernig stúdentar hliðruðu
sér hjá stærstu málum samfé-
lagsins og svo af einangrun
þeirra i þjóðfélaginu — vant-
aði mikið á að beir kæmu boð-
skap sínum til fólksins utan bá-
skólanna- Auk þess væri það
sorgleg staðreynd, að pólitísk
hreyfing, sem byggði á stúdent-
um einum væri jatflnian mjög
óstöðug bæði pólitískt og sið-
ferðilega. Bandarískir stúdentar
eru núna réttu megin yfirleitt
— en sú var tíðin, að stúdentar
voru í fararbroddi fasistahreyf-
inga í Evrópu, í Póllandi, ætt-
landi Deutscbers, gengu þeir
fram fyrir skjöildu til að banna
Gyðingum aðgang að háskólan-
um í Varsjá, á tímum Mac-
Carthysimans voru þeir sinnu-
lausir eða bárust með straumn-
um.
Þessi dæmi. sagði Deutsdher,
fá mig til að efast um það,
hvað við tefcur innan veggja
háskólanna eftir ykkar daga.
Meðan andstaða ykkar er ekki
byggð á tengslum við ákveðna
stétt er hætt við að hún verði
óvirk. Brátt munuð þið dreifast,
hverfa alftur til borgaralegs um-
hverfis, fjölsikyldu, starfisframa.
Þegar þið segið, að þið trúið
því ekki, að verkamennimir
séu færir um að breyta núver-
Jóni Prímusi fagn-
að vel í Danmörku
Gæti verið um daginn og veginn
5 Afdrif bóka
7 Það er alltaf forvitnilegt að
1 lesia erfsndar umsagnir un ís-
i lenzfcar bækur, ekki sizt vegna
/ þess hve ótrúl. misjafnar for-
7 sendur til skilnings á þeim
\ eru- Enn ánægjulegra er að
rekast á staðreyndir íslenzilcra
bókmennta í erfendum texta
eins og hvem annan sjálfsagð-
an hlut; það gerist ekki oft,
því miður. Um dsginn blaða
ég í nýþirtum brélfum sovézks
rithöfundar, sem lézt fyrir
nokkrum árum, Bmanúels
Kazakévitsj, sómadrengs-
Hann lætur sér annt um
/ þrosfca dætra sinna og rrreðal
\ annars ráðleggur hann þeim
I að láta ekki fram hjá sér fara
i jafn ágæta bók og Sölku
Völku, sem þá var nýkomin
I út í landi hans. I annan stað
. ræðir þekktur kvikmynda-
gagnrýnandi um ný verk í
tímarítinu Kíno — þar segir
meðal annars: „Höfundamir
hafa fundið þann .jhreina tón“
sem Halldór Laxness hefur
mjög hugann við“. Þarrta eru
spor eftir Brekkukotsannál,
sem á sínuim tíma varð næst-
vinsælust erlendra skáldverka
nýþýddra meðal moskvustúd-
enta.
Um Ieið er erfitt að stilla
sig um að segja smásfcrýtdu af
afdrífum anmanrar íslenzkrar
bófcmenntalegrar staðrevndar
— og þá einnág meðal Rússa.
Tímaritið Inostrannaja lítera-
túra (Erlendar bófcmenntir)
birtir jafnan fréttir frá öðrum
löndum I stiuttu máli. í 12.
hefti síðasta árgangs se,gir t.
d. stuttlega frá Guðbergi
Bergssyni. Heitmildin er grein
eftir Ólaf Gunnarsson í Dag-
blaðinu sænska. Verða ýmsar
sfcrýtnar áherzlur í þeirri
endunsögn og umskrift, eða
hvað segja menji t. d. um
sl-fka lýsingu á Ásibum sam-
lyndra hjóna: „Söguimar eru
tengdar saman, þar er reynt
að sýna allt sem hindrar
framfarir, sem stefnir í hættu
siðferði hins íslenzfca þjóðlfé-
lags. Beittastri gagnrýni bein-
ir höfundur að utanríkisstefnu
íslenzkra valdlhafa, sem leyfa
bandarískar herstöðvar á ís-
lenzfcu landi og sömuleiðís að
starfi kirkjunnar og dýiri
heilbrigðisþjíínustu “.
Er þá ósagt frá afdrifum
sjálfs heitis bókarinnar. Þeg-
ar Astir samlyndra hjóna er
komið um sænsfcu alla leið
inn á blaðsíður tímaritsins
verður útkoman þessi: „Sam-
ræmisfullur samruni eiturteg-
unda“.
Innan byltingar
og utan
Skólamálayfirfýsinjg Fé-
lags háskólamenntaðra kenn-
ara (FHK) var til endursagnar
og nokfcurs umtals hér í blað-
inu á dögunum. Þar greindi
frá þvi m.a. að FHK telur
kennaramenntun mál mála,
segir sem svo: Hverjir eiga
að fraimlkvæma þráðnauðsyn-
lega gjörbyltingu á öllu ís-
lenzku slkólastarfi, náimsað-
ferðum, kennslugögnum osfrv-
ef efcki þeir kennarar sem
lokið bafa fyllsta undirbúnimgi
til starfans? Víst er margt
ágætt í þessari röksemda-
færslu, sem annars skal ekki
endurtekin hér. En eftir á að
hyggja: mér finnst allstór
eyða í greinargerð FHK, td.
þar sem rætt er um breyting-
ar á gagnlfræðastigsnámi. Það
er ekki rrúnnzt á hlutverk
allra þeirra mörgu kennara.
sem þegar starfa við Skólana.
Auðvitað hlýtur í þeim hópi
að vera margt ágætra manna.
þótt drottinn hafi ekki látið
náðarijós B.A-prólfis frá Há-
skóla Islands sktfna yfir þá.
Það er hætt við þvi, að sfcóla-
byltingin verði harla seinfær
ef þeir kæmu hvergi nærri en
aðeins yrði beðið eftir nýju
fólki.
Efcki svo að silja að verfð
sé að gera FHK-mönnum upp
slíkar skoðanir, enda halda
þeár ekki skólavandamálum
einiangruðurn, heldur leggja á-
herzlu á samhengi þeirra. En
vasri það ekki einna sfcjót-
fömiust leið til að skapa sem
mesta þátttöku, eldri og ymgri i
skólaibyltin'gunni, að veita sem
snarlegast kennslubókum Pg
gögnum af nýrri gerð inn í
skólana? Bókum og tækjum
og varkefnum, sem gera af
sjálfu sér kröfu til hvers og
eins kennara um að taka starf
sitt nýjum tökum?
Alvara efnahagrs-
málanna
Vissulega eru efnahagsmál-
in í alvarlegu ástandi, og
ekki ætla ég mér þá dul að
lýsa þvi betur en Jónas Svaf-
ár gerir í skemmtilegustu
ljóðabók fyrra árs, Klettabelti
fjallkotnunnar. Þar er af
mörgu að taka í þessum efn-
um, t.d.:
hleypur kvikfjárræfctin af sér
homin
yfir hersveitir landbúnaðarins
setja hraðfrystihúsin við
sjávarútveginn
heimsmet í fjárdrætti á
hlaupaireikning
Isaac Deutscher
andi þjóðfélagsskipun, sem þið
eruð óánægðir með, þá gerið
þið í raun ekki annað en að
endurtaka stnáborgarálega af-
stöðu foreldra ykkar til verka-
mannanna.
Spurning til Deuibschers:
Hvemig er hægt annað en fyr-
irltfta verkamenn i Bandaríkj-
unum, sem hafa aðeins áhuga
á því að fá aðeinis meira kaup?
Eini róttæki hópurinn sem hin
rtýja vinstrihreyfing gefur snú-
ið sér tij eiru „tötraöreigaimtfr”
Deutscher: Tötrughypjur munu
efcki breyta þjóðfélaginu,
þeir munu hinsvegar fylg.ia
með ef þær stéttir, sem úrslit-
um ráða, takast á við það verk-
efni. En þegar ég hugsa um
verklýðsstéttina, hugsa ég ekki
um stjórnir verklýðsfélaganna,
sem eru aðeins skriffinnsku-
vöxtur á verkalýðsstéttinni,
heldur ekki um eldri verka-
menn, sem hafa spillzt af því
þióðfélagi sem þeim hefur ver-
ið fómað- Haldið þið ekki að
ungir verkamenn séu alveg
eins vonsviknir og þið, þótt þau
vonbrigði dyljist betur? Þið
byrjið á þeirri forsendu, að af
því þið eruð í háiskóla þá hafið
þið einir þekkingu til að skilja
hve slæmt þjóðfélagið er, og
getið þið þá ekki trúað því,
að unigir menn, sem eyða ævi
sinni við hin einfhæfustu og af-
mennskandi störf við færiband-
ið. komi auga á það saima og
þið? Þið kvartið undan þvtf að
andstaða vkkar við allt það.
sem þið hafið vtfðbjóð á, sé
óvirk. En af hverju er hún
það? Af bví að aðalvopn ykk-
ar er orðið. og mótmiæili í orð-
um slíta sjálfum sér upp í end-
urtekningum. Ef móbmæili eiga
að vera virk verða þau að kasta
akkerum f félagslegu Mfi, í
sjálfum ferli framleiðslunnar-
Hér getur marxtfskur skilning-
ur verið vkkur nytsamleeur við
að skilia aðstöðu vkkar
eruð fyrir utan framleiðslulífið.
Motmæli í orðum setia vkkur
takmarkanir, og víst eru bau
nauðsynleg: upphafi var orð-
ið“. Þið slculuð halda áfram
við mótmæli ykkar, en bau
verða bá fyrst virk að afihöfn
fvlgi orði. Og til aflhalfnar dugið
þið ekki, en það eerir hinn
ungi verkamaðiir. ef bið viljið
koma honum af stað. bví að
hann stendur í miðri beirri
framleiðslustarfsemi. sem er
forsenda siálfrar tilveru bióð-
félagsins. f>ið eruð fullir um-
svifa á jaðri samfélagsins. með-
an verkamennimir eru óvirkir
f því mið.ju. Þetta er harmleik-
ur samfélags okkar.
Deutscher sagði að lokum, að
hann hefði áhyggjur af því, að
góður vilji og hugsjónamennska
vinstri hreyfingarinnar nýiu
færu til spillis, af því henni
tækist ekki að finna rétta leið
út úr vanda stfnum. Hann var-
aði við þvtf, að hreyfingin hlyp-
ist á brott frá grundvallar-
vandamálum þjóðfélagsins. en
það mundi hún gera ef hiin
gleypti við þeim maignaða
áróðri, sem vill skýra marxism-
ann úreltan- Hann iátaði. að
marxisminn hefði lifiað erfið
ttfmabil, þegar reynt. var að
snúa honum upp í ofureinlMd-
ar formúlur, sem erfitt var að
bera traust til. En hann spurði
viðmælendur sina. hvort þeir
gætu bent á huigsuð stfðustu 200
—300 ára sem áhrifameiri væri
en Marx, hvort ekki væri a. m.
k. rétt að kynna sér framilag
marxismans áður en því væri
hafnað.
græðir verzlunim sóttkveikj-
urnar
þegar gretflur í gjaldiþrota
verðból'gu
hittir iðnaðurinn naglann á
höfuðið
með fjárfestingu likkistunn-
ILÆ)(LD
E)Æii
/&m
Þetta hlýbur að vera tilval-
in bók til að kenna ungling-
um að meta nútímaljóð,
treysta líftaug skóla og veru-
leika og fleira í þá veru.
B)n semsaigt, ástandið er al-
variegt, og þá æskilegt að
hver þegn leggi eitbhvað já-
kvætt til málanna. Með því
að sásíalistísfcur áróður nær
ekki eyrum landsfeðranna
skal til annianrar ræðu griptfð
í þetta sinn. Eins og stór-
blöðin hafa verið að segia
okkur, lifum við ekki lengur
í einangrun, Islendingar, við
leitum víða til fanga um efna-
hagslega fyrirgreiðslu og
menninigaráhrif. Þegar fé er
nú sagt hvergi „fyrir hendi"
en þegar nýttar flestar smug-
ur til skattheimitu. er rétt að
beina athygli að hugvtfti
Dachanajake, ráðherra á Ceyl-
on. Honum heflur hugkvæmzt
það snjallræði að fylla ríkis-
sjóð með skattíheimtu af
kvenlegri fegurð. Fegurðar-
skatt þennan borga allar
kónur, en misháan eftir feg-
urð. Merfdlegast er þó það,
að það eru konumar sjáDfar
sem ákveða í hvaða fegurðar-
flofcki þær teljast-
Huigmyndinni er hérmeð
PD^TDILIL
komið á framfæri við fijár-
málaráðuneytið.
Eilífðarmálin
• Shangri-la er samkvæmt
skáldsögu og þekktri kvik-
mynd heilagur sælureitur uppi
í Himalajafjöllum. þangað
flýja lífsþreyttir menn frá
stórvandræðum og veiseni
heimsins og vinna bug á tím-
anum með háspekilegu busli
í tjörnum ýmissa trúarbragða
svo og göfuigu kvenniafari. Þeg-
ar þessi mynd var sýnd í
sjónvarpinu við mikið lof
dagana sem gengisfellingin
síðasta var að sfcella á, var
því spáð í þessium dálkum, að
margir mundu verða til þess
hérlendis að fara að fordæmi
þvi sem þar er boðað: Að
hver og einn finni sinn
Shangri-la og uni bar glaður
við sitt.
Þetta rætist með eð'lilegum
og þjóðlegum hætti, meðal
annars í lesibók Morgunblaðs-
ins á sunnudaginn var.
Matthías Johannessen skrifar
þar um spíritisma. Hann
skrifar tuttuigu spalta. bless-
aður drengurinn. Og það er
vom. á miklu, miklu meira.
Á.B.