Þjóðviljinn - 28.12.1969, Qupperneq 5

c
Jóharm Páll Árnason:
Þróunán í Tékkóslóvakíu
Sú staðliæflng hefur verið
alltíð í borgiaralegum blöðum á
Vesturlöndum undanfarnar vik-
ur, að mieð sáðustu að'gerðum í
Tékkósióvatoíu væri sögu end-
urnýjunarstefnunnar þar loikið
og stalínismann búinn að festa
si'g í sessi um ófyrirsjáamiega
framtíð. Saima vonin hefur
slkinið út úr sifcrifium opániberra
málgaigma austantjalds, Vissu-
lega hlytd það að verða mdkið
faignaðarefni afturhalldsmönn-
um af öllum sauðahúsum —og
hvort sem þeim er stjómaðfná
Wasihingiton eða Mosfcvu — ef
svo vaeiri í raun og veru. ÖU
röik hníga þó fremur að hiinu
gagnstæða, og verður reynt að
sýna nánar fram á það hér á
eftir. En jaffnvel þótt þess
kunni að verða langt að, bíða,
að áþredfanleg reynsla skeri úr
um þetta, er ei'gi að síður laer-
dómsríkt fyrir sósíailista uim
aiian hedm að fylgjast með
þeirri tillraun til að seúa sögu-
þnóuninnii við, sem nú á sér
stað í Téklkósióiviakiíu-
Togstreita innan
flokksforystunnár
Núverairndii „vaidlhafar“ í
Tékkósióvakíu haifa með orðum
sínum og gerðuim síðustu 2-3
mánuði skipað sór á belkk með
vesælustu leppstjómum heiims-
ins. Af þedm ástæðum hefur
því víða verið hafldið flrami, að hin
nýja florusta, sem í skjöfli sov-
éaks hervaflds var siett yfir
fiokkinn í apríl s.l., hafi frá
upphafi 'stefnt að þessu og aíldr-
ed haft annað í huga en. al-
gera uþþgjöf fyrir kröfum
sovétstjómarinnar. Svo virðist
þó við nónairi athugun ekki
vera, hellidur mun Husák hafá
gert sér vonir um, að hann
gaeti konrnzt að ednihiverri mála-
mdðlun, en um laið hefurhann
eyðilaigt með sitefinu sdnni —
sem einlkennzt hetfiur af dæma-
fárri skanamsýnd — allar flor-
sendur fjyirir því-
Upprunalegur viliji Husáks till
að veita Rússum einíhiverja
xnótspymu kom bezt fram í
samlbandi vdð kröflu þeárra uim
löggildinigu innrásarinnar. Þeg-
ar þeir knúðu fram forystu-
skipti í april aefcluðust þeir að
sjálfsögðu til að hinir nýjuledð-
togar lýsitu innrásdna réttmœita
eftir á; þegar ékki varð úr því,
var lagt hairt að Husák aðgefa
slíka yfirlýsinigu á allþjóöaráð-
stefnu kommúnisitaifllokku í
Mostovu i júní. Því fékkst heid-
ur eklkd framgiengt: enda þótt
Husák tæki upp þá fiullyrðdngu
sovétstjómarinnar, að ,,gagn-
byltingaröfl“ hefðu verið að
verki í Tékkóslóvakíu, héflt
hann því um leið frarn, að
tékkmestoi komimúndstafiloikkur-
inn hefði verið nægilega steríc-
ur og fastur í sessi til að sdgr-
asit á þeilm án erlendrar ílhflut-
unar. Ólíklegt er, að hann
hefðd viðhaift þessi ummæli á
slíkutn vettvanigi, ef hann hefðd
séð fyrir að hann yrðd bróð-
lega að áfituirkalla þau. Hér var
heldur ekki um neitt aukaait-
riði að ræða, heldur vaflt á af-
sfcöðu hans til þessa máls, hvort
hann gat talið a-m.k. einhvcrj-
um hluta Tékka og Slóvaka
trú um, að hann væri eitthvað
annað en leppur Sovétríkjanna.
En eftir þetta var af sovézkri
hálfu gripið til annarra ráða:
Þess var neytt, að íhafldssatm-
asfci armur filokksins hafði eflt-
ir miklar hreinsanir, náö yfir-
ráðum yfir ölflum fjölmiðlun-
artækjum. Allt sumiarið leið
vairt svo dagur, að ékCd væri
kornið á framfæri igrein eða út-
varpsariindi, þar sem þaklkað
var fýrir innrásina og fulflyrt
að hún hefði bjargað sósíal-
ismanum í Tékikóslóvakíu, Þ©ssi
áróðursherferð, ásamit margvís-
legum hótimuim og þvinguinar-
aðgfirðum, bar aö lokum þann
árangur að miðsfcjióimiarf'undur-
inn í lok septemiber — hinn
sami og vék fullfcrúuim endur-
nýjuinarstefnunnar úr öllum á-
hrifastööum — samlþykkti yfir-
lýsingu, þar siem innrásin var
lýst réttmæt og lofeverð og um
leið afturkallaðar ailar þær
samþykktir frá s.i- ári, sem
gengu í gagnsfcæða átt. Þetta
viar síðan frakar staðfést með
samei'ginilegri tékicnesk-sov-
ézkri yfiriýsinigu í ototáber.
1 þessu máli kom þannig
sikýrt fram, að fllokksforustan
vair elkki óskipt og einlhuga,
eins og opiniberieiga var haldið
fram, heldur toguðust mismun-
andi skoðanahópar á innan
hennar. Á tímabiiinu apríl-
september var þar edntoum um
þrjá að ræða- Séu hugtökin
vinstri og hægri niotuð í þedrri
merkingu, sem tíðust var í
Tékkósióvakiíu, meðan þar var
mél- og prentfrelsi — þ.e. til
hægri eru taidir þeir, siem, fylgja
innrásarrílkjunum að miálúm —
miá að'greina þá á eflfcirfiarandi
hátt.
Lengst til vinsfcri voru þeir
fýiigismenn sfcefinunnar frá s. 1.
ári, sem enn voru í álhrifiastöð-
uim; þeir voru yfirljeitt þedrr.ar
sikoðunai-, að rétt væri aöhalda
í aiia möguledlka till pólitdskra
áhirifá og láta í því skyni sem
minnst á sér bera um sikeiö,
en grípa tækifærið til nýrrar
sólknar jiafnsíkjótt og ytri skil-
yrðd yrðu hagstæðari. Með
þessari sfcefnu diærndu þeir
sjállfia sig til algjörs aögeröa-
leysis og þurfti því etaki mitaJa
spádómLsgáfu til að sjá fyrir
enidaJyktir þeirra. Hreinsunin
sem hiólflst á mdðstjórnarfundin-
um í sieptemlber og síðan. var
framfyiligt á lægri þrepum vaJda-
stigams, heíur nú bunddð endi
á tilveru þessa hóps sem siíks
— hvað, sam hér efltir verður
um einstaka meðldmi hans.
I miðið voru Husák og 'nán-
usfcu fýlgdsmenin hans (Cerník,
Sad(ovsiký o- fl.). Husák hefur
að vísu írá upphafi verið and-
vígur hinum róttækari atrið-
um endumýjunarsfcefnunnar, en
hins vegar virðist ekki hafa
verið ætlun hans að afneita
hieinini mieð öJlu — og enn síð'-
u. að hvenfia heilan áratug.aft-
ur í tímann, eins og raun hef-
ur á orðið — heldur vildiihann
framfylgja þaim atriðuim, henn-
ar, er saimrýmzt gætu eðliJleigri
sambúð við innrésarrítain, og
lóta undan síiga uim anmað.
Þetta mun hann hafa tallið
pálitískt raunsæi, en í reynd
var það sjállfsmioirðssitefna. Hún
neyddi hann til að grípa til
v Jtækra kúgunaraðigerða og
baka sér þar með fjanidskap aJls
þorra almiennings, en opna um
leið aMar gáttir fýrir þedmisem
viflidu ganga lenigra en hann í
þjónfoun við Sovétríkiin. Þiannig
barði Husák náður þau öfll, sem
aliar tilraunir tffl sjáifsfcseðrar
stefnu hefðu orðið að styðjast
við, og styrkti um leið þá, sem
stóðu yzt til hægri. Afleiðing-
amar gátu aðeins orðið þær,
sem nú eru komnar á daginn.
Að vísu mun Húsók enn
hafa óskorað vald á kommún-
isfcafllotaknum x Sióvakíu. En
örlög landsdns í heiid róðast
efcki þar; Slóvaikía telur aðeins
rúman fjórðung íbúanna og er
að öilu leyti vaniþróaðri en
tékknesku héruðin, Það hefur
því úrslitaþiýðdngu, hveimig
málin skipast á Bæheimi og
Mærl
Þar héfur hdð póllitíslka frumr-
kvæði æ medr i’ærzt í hendur
þess hóps, sem er til hœgri
við Husók. Hann mynda sum-
pairt öfigafiengnir sifcalínisitar,
sumpairt stooðanalausir (kvisling-
ar, sem ætíð eru flúsár tdlþjón-
ustu við hvem þann erlendan
aðila, sem sterkastur er ísvip-
inn- Andstæðingum þessara
manna er taimfc að ifcaflla þá
fiasista, og virðisit það reyndiax
ekki fjarri sanni, þegiar litið
er á sfcarfsaðferð'ir þeirra og
málfilutning.
Skipulagning þessa hóps tók
Jangan tíma og er fnóöleigt að
afchuiga þá sögu nánar. Þegar
Sovétríikin og fylgiríki þeirra
gerðu innriás í Tékkóslówakíu
21. áigúsfc 1968, uppigötvuðu þau
sér tffl mikillar furðu og von-
briigða, að í landinu var eng-
in sfcarflhæf flitmmfca herdeild.
Cernik
Strougal
Þau létu þó ekki hugffalllast,
heldur hófusfc þegar handa uim
stoöpun hennar- FyrS'ta skrefið
var að siafna saman nokkmm
eldri meðlimuim fllokksins, sem
etaki höfðu glafcað trúnni á
„forusituríki sósíailismans“ og
voru fúsir til að boða hana
opinberlega. Þeir náðu í sán-
ar hendur tékknesk-sovéztau
vináttusamtökunum (sem efltir
innrósina höfðu því nær leystst
upp) og effndu til sfcjómmáJa-
fiunda undir vemid sovézka her-
námsllið'sdns í Prag og notakruim
borgum öðrum. Að vísu var
augljóst að þessir menn gótu
aldrei tetaizt á hiemdur nedn
m'eirihóttar, pólitísk hllutveric.
Forsprafctaar þeirra höfðu ekk-
ert lært og engu gjeymt íþrjá
áratugi oig lifðu því enn í hug-
arheimi Mosikvuréttar'haJdanna.
Eigi að síður hafði sovétstjóm-
in reiknað dsamið rétt- Þáver-
andi fldklksiflorastu brast kjark
til róttækra mófcaðgerða; þvert
á móti varð undanhaid henn-
ar hraðara. Við það vaknaði
aiftur til lífsins annar oghæbtu-
legri aindsfcæðinigur, sem er
hinn þjóðfélaigsfljegi kjami úlltra-
stalínismans: pólitístat og sið-
ferðislega gjaJdíþrota : emlbœtt-
, ismenn Novotnýfcfmans, sem
gflatað höfðu völdum sínum' á
s.l. ári og sáu nú opnast Jeið
til að ná þedm aflfcur. Þessi
þjóðfélagsihópur — allllt frá
háttsettum sfcarfsmöainum leyni-
lögreglunnar til rifcsikoðaira, sem
urðu atvmnulaiuisár vorið 1968
— er auðvitað ekki sfcór og
hefðd af eigin rammleik aldrei
rétt við affcur, en stuðningur
erJemds hernámsfliðs gerði hon-
um allar lledðdr flærar.
Eftdr þvi sem þessi tajami
stæ'kkaði og hflóð utan á sig,
fóiru einnig, vaxandi áhrif hans
innan. , miðstjörnar flotalksins,
sem að máMuim meirihluta var
skipuð mönnum kashum á
' Novotný-tímabilinu (aðeins lít-
ill hluiti þedrra, sém kjömir
' voru á filolkkslþinginu í CKD-
verksmiðjunium í Prag í ágúsfclok
196;8, fékk viðuirfcenningu siem
fuUg.'meðlimiir). Maxgir þessara
xnanna hiöfðu verið mijög tví-
stígandi í fiylgi sínu við end-
umýjunarstefnuna og aðedns
látið berasfc með straumnum
vegna þess a<5 þeir sáu enga
aðra leið. Nú balfiði innrásin
fært þedm kærikomna átýllu til
, sfcefnuþreýfcingar: endumýjiun-
arsfceflnan hatfði reynzfc ófram-
' kvæmanleg, og í nafni „póii-
tísks raunsæis“ sneru þeir aft-
ur í náðarfaðm Sovéfcríkjanna.
Loíkaþótturinn í hernaðaró-
æfclun þessa hóps var sá, að ná
’ á sitt vald fijölmdðllunartselkjum.
Þetta tóflcsit að miesfcu í apnl
og maí s-1. og var þá hafin
alflslherjarsókn, sem efldkd hefiur
linnfc síðan og borið ríkuleigian
árangur. Engar lílkur eru til,
að vigsfcaða últra-sfcalíndsfca
versnd á næstumni. 1 því sam-
bandi skiptir ldfclu miáli, þótt
Husáflc safni á sínar hendur
fileiri embæfctum, eins og hann
nú virðist hafia hug á: Það
kemur að engu gágni, mieðan
hann slkorfcir alllan þjóðffélags-
legan balklhjarl.
Forusta hægri armsins hetfiur
af skiljanlegum ástæðum starf-
. að meira á toak við tjöldin én
opinlberlega- Þá bendir aillt til
þess, að hinn eiginliegi póllifcíski
leiðtogi hians haffi verið Luibo-
mir Strougal. Fortíð hans gerir
hann manna hæfasfcan til þess:
Elftir 1948 var hann þjálfaður í
sérstökum slkóla sovézlku leyni-
lögreglunnar og kornst síðan til
vaxandi metorða í þjónustu
innanríkisráðuneytisiins, unz
Novotný garðd hann að innan-
rikisráðherra 1961. í þeirri
stöðu sá hann um réttarhöldin
yfir Rudoflf Barálk, helzta keppi-
nauti Novotnýs, sem dæmdur
var í tóflfi ára fan'gieflsd. Eftir
fall Novotnýs s. 1- ár var Bar-
Sunnudaigur 28. dlesemiþer 1969 — ÞJÓDVILJINTJ — SlÐA g
Jóhann Páll Árnason
ák lótinn laius og tiJkynnt að
miál hans yrði tekið til endur-
sikoðunar, en síðan uppgangur
Strougals hótfst, hefiur ekki
heyrzt á það mdnnzt. — J964
lét Strougal af emibætti innan-
ríkisiráðiheirra og gegndd efltir
það ýmsuim emlbæfctum öðram.
1 ágúst 1968 var hann ednn af
varatforsetum þjóölþdngsins og
tók sem six'taur afstöðu gegn
innnásinni. Rússar erfðu þaðþó
eflcki við hann, og þegar hann
reyndist fús tiil stefinubreyting-
ar, hJaut hann ritouleg laun
fyrir: 1 október 1968 var hann
sattur yfir nefnd þá, sem áfcti
að sfcjóma kommúndstafflotokn-
um á Bæhedmi og Mæri, en
Rússar höfðu sem kunnugt er
bannað að þar yrði haldið
fldkiksiþáng. Með þessu varð
Strouigal í raun og vera vallda-
meird en Husék, því að endiur-
slcipulagning fldkiksins eifltir
stofnun saimlbandsríkis drómjög
úr völdiuim aðaJritara. Þessi
völd bans fóllu m.a. í sór yfir-
stjóm ytfir útvarpi, sgónivarpi
og blöðum í tékknesku héraö-
unuan, sem taorn í gtóðar þarfir
þegar hreinsað var þar fcil í
apríl og maí.
Hver er þá stefnustará þessa
flotaksbrots? Ekikd nægir að
sikilgredna hana sem þjóníkun
við Sovófcríldn, heldur verður
að útsflcýra nánar ptóJitískt inni-
halld hennar. Það félur ékici
aðeins í sér aJgjöra afmeitun
þeirrar sfcefhu, sem teíkin var
upp í janúar 1968, heidur er
ætlunin að búa sivo um hnút-
ana, að hún gieti efldkd risið upp
affcur. Það þýðir, að afturkallla
verður einnig þær talkmöricuðu
og yfirborðsllagu umibætur, sem
Novofcný gerðd á áranum efftir
1963. Þetta er átt við, þegar
xnálpípur nýju fbrusitunniar
segja í bllöðum og útvarpi (bað
hefur verið nxargendurtekdd
síðusfcu mónuði) að undinrót
„gagwbyltmgarinnar" í Tékkó-
slóvalkíu haffi verið hin and-
sósíalísika hentistefna og hægri-
tifllhneigingiar Novofcnýs.
Upphaifiið að þeim erfiðledk-
um TékkósJóvaikíu, sem í ljtós
komu efbir 1960, er innJedðsla
stalínisimans efftir 1950. Þar
hllaut hann að hafa enn skað-
vænlegri afledðingiar en ann-
ars sfcaöar, þar sem um var
að ræða lamd á háu efnahags-
og menningarstigi. Smátt og
smátt gerðu jafnvel Novotný
og samstarflsmienn hans sér
þetta að vissu marki ljóst og
reyndu að laga kerfið aðtékk-
neslkum aðstæðum, þótt við'leitni
þeirri væri að sjálfsögðu þröng-
ar skorður settar. Nú er þessu
samlhengi snúið við; undirrót
meinsims er ékki lenigur aðlög-
un Tékktósllóvaikíu að hinni sov-
ézku fyrinmiynd, hefldur hefst
vffllán fýrst mieð frávilkd frá
þessari fyrirmynd, og nú skai
girt fýrir að sflikt frávik geti
aifcur átt sór sfcað.
Fuiil fraxnlkvæmd þessarar
stefnuskrár miundi í orðsins
fylflstu merkinigu þýða gagn-
byfltingu: GerspiEt og hæfi-
leikalaus emlbættiismannaiklíka,
sem búin er að sdgla etfinaihags-
ketrifi landsins í strand, sedlist
nú afftur tiil valda, og eini lær-
dómuirinn, sem hún hetfiur dreg-
ið aff reynsflunni, er sá, aðbeáta
verði meiri hörku gaigmvairt
öllum andsfcæðinigum.
Þefcta fýrirbæri er því tæp-
ast hægit að nefna öðra nafni
en stalínistíska gagnbyltingu.
Og það er hið fýrsfca sdnnar
tegundar- Verulegur munur er
á því og sjiáiIíBri tilurð stalín-
ismans í Sovótrílkijunium. Þar
— og í mdnna mesJi annars
sfcaðar — byggðist sigur hans
ekki á einu saman afibeldi,
hefldur á því, að hann fleysti
aðkallandi þjóðféJaigsleg vanda-
máJ, þótt sú lausm væri að
vísiu frumstæð, kostaði ómœl-
anlegar fómir og hefði um
ledð neitovæðar affledðingar, seni
enn er éktai séð iýrir endann
á. Það, sem nú er að genast í
Tétakióslóvakiíu, er hins vegar
endurvakning verstu hliða
staiínismans, án þess að hann
geti leíngur geignt ndkkra sögu-
legu hlutverfci.
Stjómir innrásaimíkjanna
mega því vel við una. Fimmfca
herdeildin, sem ekflci fianmsit í
ágúst 1968, er nú fulimótuð.
Svo að niotuð sé nærfcæk og al-
kunn samiiítoing: Sovétríkjunum
hefur loks tekizt að tooma sér
upp í Tékkóslóvalkíu bæði Sjélf-
stædisfllötoki og MorgunibJaði,
sem hliðstæð fyrirbæri ann-
ars staðar þurfla síður en svo
að skammast sín fyrir.
Gagnbyltingin
í framkvæmd
1 april fiuliyntu ýmsir fior-
ystumenn flofcksins, að ritskoð-
undn, sem þá var koimið á,
yrði aðeins til bráðabirgða.
Raunin varð hins veigar sú, að
hún fór síharðnandi. Eflctaert
þeirra bttaða, sem þá voru
bönnuð, hefiur veirið leyfft aft-
ur, og fjöllmörg niý hafa bætzt
í hópinn.
Útgáfubönn eru þó aðedns
einn þáttur aðgerðanna á þessu
sviðd- Annar er hrednsunin með-
aJ bflaðamianna. FlestaJIir þeir
blaðamenm, sem á s.l. ári
veittu nýju stefnunni virkani
stuðning — og þeir voru ófláir
— haffa verið réknir úr sfcarfi
og bannað að birta noflcflcuð á
prenti. Oiftasit haifla þedr verið
reknir úr floflclknium um leið.
Aifleiðiinigin er auðivitað sfloart-
ur á blaðamönnum. Reynt hef-
ur verið að bœta úr hanam,
með því að bjöða hærrakaup
og mangvfsleg önnur fríðdndi,
svo og með sérsfcöku hnaðnóm-
skeiði fyrir nýja tolaðamenn í
flokflcsskóilanum, en það várð-
ist fltftinn árangur bera. Flestir
þedr, sem vakið hafa ’atlhygíi '
mieð sflcrifum stínum s.l. mán-
uði, eru xnienn sem áður hafði
aldrei heyrzt getið og kunna
greimilaga lítið til verflcsdnsi.
Efldd er nóg að bexzla fjöl-
miiðflunartæfldn, heldiur vexður
að uppræta allt tjáningarfreflsi.
Stórt skreff í þá átt voru
bráðaíbirgðalögiai, stern sett
vora effcir mótmæiaað'gerðirnar
21. áigúst. Samkvæmt þeim er
hægt að dærna menn í a.m-k.
þriggja miánaða fangeilsi («ia
lengra, eff aðstasður þykjagiefa
tilefni til) og svipta þá at-
vinnu fyrir það eitt aö hall-
mœfla opiniberiega stjómarvölld-
um Tekkóslllóivalkíu eða einhvers
af inmrásamfflcjunum fixnm.
Sörnu lög takmairka ednnig
veralega þær tryggingar, sem
hver einstaklingur hefur gagn-
vart dámsvaldinu, og draga úr
þátttöku verjanida í þeim
réttarhöldum sem varða póli-
tísk afbrot. Lögin vora upp-
runalega sett txl ársloka, on
stjórnin hefur nýllega „lagt til“
við þjóðþinigið, að vei'gamestu
atriði þeirra vex-ði framlenigd.
Hrednsxmin innan floflcksins
hófst x*aiunar þegar í max', þótt
enn medri skriður kæxndst á
hana í september- Þá var um
40 mönnum vfflcið úr miðstjóm
og síðan hefur verið haldið á-
fraim í sama dúr úti uxn land;
þar hetfur rituram og sfcjóm-
um ednsfcakra floiklksdeiida ver-
ið viíkið frá, og er þeirn að-
gerðum hvergd nærri lokiðenn.
Surns staðar hefur orðið að
enidurtaika hreinsundna, þvi að
hinir nýju yfirxnenn hafaeinn-
ig reynzt sýktir af endurskoð-
unairstefnu. Brofctreikstrar úr
floiklcnum haffa enn ekki átt.sér
stað í stóram sfcíl, en fundið
hefiur verið ráð til að fraim-
kvæma þá með sexn mdnnsfcum
háivaða: Fyrir loflc þessa áris á
aö endurnýja filoiklkssflcírfceini,
og verða þá sauðimir skildir
frá höfrunum. Aff hóBfu hinna
æstustu haegri xnanna hefur
þess jaffnvel vorið krafizt, að
exigir verði áfraim meðlimiraðr-
Framhald á 7- síðu-
4

i
i