Þjóðviljinn - 09.04.1970, Qupperneq 5

Fitmirutudagur 9. apríl 1970 — ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA g
Op/ð bréf fíl
bókmennfagagnrýnanda
Þ]óviljans,
Árna Bergmanns
Gunnar
Benedikfsson:
ar Islendinga, og voru þvíeng-
in orð yfír þaiu í íslenzkiu máli,
fyrr en þau komu til sögunnar
Utm bókimenntir er allt öðru
máli aö giegna, þær eru efkki
neitt niýtt fyrirbæri í íslenzlkfu
þjóðlífi. Þá tel ég einnig noklk
uð hæpið að tala um gagnrýn-
endur sena starfsihóp í hlið-
sitæðri merlkingn við bílvirkja,
flugmienin og steipasmiði. Það er
vairla hægt að tala um bók-
mennta.gagnrýnendur sem
starfsstétt að öðru en því, sem
um er að ræða launaða menn
við fjölmáðlunartæki, sem láta
sig bókmenntir varöa. Það er
ekfai gerð kratfa til prófaíihæfni
til þessa starfs eins og bíla-
viðgerða og skipasmiíða. í
raiun og veru er . hver einasti
Oesandi um léið gaignrýnandi,
en hlutverk .gaignrýnanda fjöl-
miðlunartaskisdns er að vera
leiðbainandi og saimsitarfsmaður
lesandans, sivo að hann meigi
gera sér sem skýrasta gredn fyr-
ir eðli rdtverksdns og hafla þess
sem fyllst not. Þvíerþað fnum-
terafan til hans, að hann taii
það miál, sem hinn almenni les-
andi skilur. Bflivirki getur aft-
ur ■ á mtóti' gert ðigastlega ,við
bílinn minn, ■ þó að ég skil ji
ekki helimiinginn af þrvi sem
hann segir.
Þetta er að nokteru leyti út-
úrdúr, en þó eteki að ölluléyti.
Þáð er bezt að byrja á því að
ræða um eitt orðasamband sér-
greinar bókmenntaigaignrýnand-
ans, sem þú teemur með í gredn
þinni. Þú segir, að Guðbengur
Bergsson og Thor Vilihjálms-
spn láti „kllassiísika persónu-
slköipun lönd og leið“. Éger eikki
alveg viss um, að allir átti sig
á því, hrvað þú átt við með
orðasaimlbanddnu „Massísk per-
sónusköpun". Ég reikna með
virðulegar kjaftatoerlingar og
lífSspekinigar, drengir góðir oig
varmennd, hetjur og heiglar,
konur og kardar. Hér eru þau
með otekur Mendinigum og
verða um aldur fram: Stearp-
héðinn og Harnlet, Kameiíufrú-
in og Saltoa Valtea, Daivíð Copp-
erfield og Hjalti litli, Kristrún
í Hamravik og Anna Karenína.
Odysseilflur og Grettir hinn
siterkd, Halla í Heiðarbýli og
Antegóna, Pétur Gauitur og Eg-
ill Steallaigrimssoin,, Anna (jeg)
Anna og Ásdis á Bjargi, Ketil-
bjöm á Knerri og færeyski
presturinn Pedier Börresen.
Þetta eru kunningijar otekar og
sálufélaigar, hiver á sinn hátt,
allt til eillifðaimóns, þeir tatea
þátt með ókkur í öilum fj'öl-
breytileika mannlegs Iffs, sorg
og gHeðd, efasýki og trúarör-
ygigd, örvílnan og sigurfögnuði.
Hve fátæklegit væri ektei þetta
líf, ef allar þessar persónur
væru einn góðan veðurdag
horflnar af sjómarsviðinu og
mioldu orpnar?
En Tlhor og Guðibergur láta
klassiska persómusköpun lönd
og leið, seigir þú. Þetta uppá-
tætei þedrra fellur þér eintear
vel, en mér mjög ifla. Nú er
það reyndar ekki alveg rétt
hjá þér, að nefndir hiöfundar
séu alveg saklausdr af aliri
persónsköpum, því að jafmvel i
nýjustu bókumum þeirra bregður
fyrir veruim, sem virðast vera
af sama dýraflokki og ég og
þú. En það ör grednilsgt, hveirt
stefnir, og fullkommunin opin-
berast í nýjustu ritum þeirra
Svövu Jakoibsdöttur og Þor-
steins frá Hamri. Þéim efni-
legu höfundum hefur tekizt í
síðustu ritum sínum að þurrtea
út allan mannlegleika. Þar er
ekki aðeims kl'assiste, helduröll,
. . . maður hefði sagt að þi'ð
gengjuð erinda auðvaldsins
sem otetour kann að sernja um
".otkun einstalfcna, .qrða, þákom-
um við oklkur saman uim það,
að mikill hlutd mannikyns býr
við ósegjanlegar hörmungar,
og steuggar enn meiri steelifiiniga
vofa nú sífellt yflir því öllu og
öllu líffi á jörðunni. Við vitum
að þessd óslköp korna eklki af
sjálfu sér, en eiga sínar orsak-
ir. Við vitum lífca, að þaer or-
sakir eru fólagislegs eðlis. Það
er viss hópur manna, eklki slkýrt
aflmartoaður þó, sem virðist hafla
ÖHI ráð heimsins í hendi sér,
en veit hó hvorki, hvert stefnt
er, og því síður ráð út úr þvi
öngþveiti, sem miál allls mann-
kyns eru komdn í. Mennimir,
sem standa fyrir öllum morð-
um og pyndinigum mannlflfs-
ins, hungri, afsdðun, foriheimslk-
að færa til betrl vega. Tilþess
að hann megi verða fær um
að axla sitt hlutverk, þarfhann
að kappkosta að tyigja siigþetek-
inigu og manndómi, huignekki
og hjartaigróinni trú á köllun
sína, persónulegu sjálfstæði oig
felaigsleigri samlífán við kröf-
ur lífsdos uim þróun til meira
öryiggis og lífsfyllingar. Sú bar-
átta, sem mest á veltur að háð
sé í dag, hefúr verið háð í
edrihverri mynd frá öróffi alda,
en við erum sammála um, að
aldrei haffi oltið meira á hetju-
legri og sdigursœlli baráttu en
einmitt nú. Þá mienn, sem hafa
verið fremstir í fllokki sem
kyndilberar í bairáttunni tdl
bjartara og hamdngjuríkara
mannlífs á grundvelli frelsis
og fegurðar, höfum við sæmt
heitum sem frelsislhetja, meist-
airi og ljós hedmsins og viður-
kennum fúslega, að þeirra fram-
lag fiær he'imuirinn aldred flull-
þakkað. I hópi þessiara mamna
eru listaimenn alHra ga-eina, lita
og lína, tóna og þó einfcum
orðanna hljöðana. Og það eru
þedr ýmdst sem beinir eða ó-
, þeinir baráttumenm í málefn-
um þeilm, sem hæst bera til
úrlausnar hverju sinni, eðiaþeir
hefja á loflt sfgild sannindi, sem
blalkta yfir frelsisfýlkinig’Uím'#
afllra títma. Við skuflum virða
fyrir okteur þrömgt svið, sem
þó getur verið afligilt. Við sfcul-
um líta á dkfcar litlu þjód oig
henmar litlu sögu sem dæmi,
emda stendur það otelkur næst.
Við vitum, hvaða þýðingubar-
KLASSISK PERS0NUSK0PUN
0G BÓKMENNTALEG AFSIÐUN
Góði félagi, Ámd Bergmann.
21. febrúar síðasitliðinn ferð
þú notetorum orðum um ritgerð,
seim ég reit um bótemenmta-
gagnrýni í saðasta hefti Tíma-
rits Málls oig menningar. Við
vissuim það áður, að við höf-
um næsta ósfcyldar slkoðanir á
bólkmenntaverkum þeim ís-
lenzkum, sem hafa verið efst
é bauigi í umiræðum hin síðari
ár, Þar sem svo viflfl til, að við
eiiguim saimeiigdnleg áhuigamál,
sem standa alldjúpum rótum í
persónuleguim viðhorfum okfcar
tilj; þróunar miannféflagsmáianna,
þá ættd dkkur að vera auðvelt
að ræða ágreiningsefnd dkkar á
vinsamflegian hátt og hluitflægan,
oteteur báðuim, lesendum orða
okkar og flélöigum til ndkkurr-
aií uppbyggimgar og skilnings-
atika. Fyrir því sendi óg þér
hér mieð nokkrar línur meðósk
urp, að þær fáist biirtar í blaði
dtófcar.
1.
Þú fellst að vissiu marki á þá
galgnrýni mína, að bókmennta-
menn skorti miarkvísi og skýr-
leitea í skrifi og tali um bæte-
ur, en aiflsaflcar það með því,
hve erfitt sé að teomast hjá
því, að starflslhópar komi sér
upp sérstöteum orðafdrða, „sem
espár annað flólk“, eáns og þú
fcemst að orði, og teteur þú bíl-
viiteja sem hlliðstæður við bólk-
menntaigaignrýnendur í þeim
efnum, Ósköp kann ég illa við
þessa samflíkimgu bína. Ekkert
hefúr mór þótt eðlittegira en það,
að balvirkjar og hvers konar
aðrjr tækniflræðingar noti í
sanfbandi við sórgrein sína ým-
is orð, sem ég fæ ekkd skiflið.
Hér er um að næða fyrirbæri,
sem er nýkomið inn í lítf okk-
því aö þú eiigir við þá saign-
hefð, sem skáldsögur hafa ldt-
ið um liðnar aldir, þar sem
uppdstaða þeima eru persónur,
sem skáldiin hafla skapað og
heyja lífsbaráttu sína við sk.yld-
ar aðstæður og við ýmissa
tíma omannanna börn. Persónur
þessar, sem slkóldin hafa skap-
að í sögum sínurn, eru ekki að-
edns aflsprengi klassa'sksfflrásagn-
arfflorms, hdltíur haffla þær gerzt
klassískar í eiigin persióinu, þær
eru sígildair og ódauölegar, lifa
með í líifi okkar mannanna kyn-
slóð fraim af kynsllóð og öld
fram a£ öfld. Þúsund árai giaml-
ar slkóldsaignapensónur eru
tengdar lífi okibar, þær hjáflpa
dkkur tifl að brjóta till mergj-
ar hin dýpstu rök mannleigs
lífls, þær Ijúka upp auigum dkk-
ar fýrir fegurð þess og fáfflengi-
ledba, gáslka 'þess og alvörulþunga,
dóðum þess og mannleysuhætti.
Og enn í diag enu að koma
flram á sviðið persónur, sem
við efflumst efcfci um að edigaefflt-
ir að lifflá í samféllaigi við óborn-
ar kynslóðir, þedm til lærdóms
og fagnaðar. Þetta eru persón-
ur, serni við þurfum afldrei að
sjó á baik, þó að í valinn fallöi
æskuvinir olckar og leifkbræð-
ur, starfsfflélaigar flró blórna-
skeiði lifflsins og aðrir þedr, sem
dkkur eru tengdir nánusitum
böndum, því að þetta eru per-
sónur, sem aldrei deyja, meðan
heimur er byggður mannfflólki,
sem lifir í menningarsambandi
við gemgnar kynsllóðir liðinna
tftna, — meðan mannileg tunga
er töluð, lesin og rituð. Þetta
er fólk á öflflúm alldri og af ó-
tal þjóðemum, það miðlarokk-
ur af fjöfllbreytiflegiri lífsreynslu,
sem spannar þúsundir ára,
virðulegt flóflk ogslkrinigilegt, au-
persónuslköpun létin lönd og ledð
og hin ópersiónulegu öffll látin
ein um hituna, enda hefflur þú
það fflrajm tekið offltar en. einu
sdnni, að rit þessara höfunda
beri af öðrum ritum liðins árs.
Þessar bæflcur ollliu mér aftur á
mióti sórrar hryggðar, og miun
ég gera nánari gredn fyrir því
í öðru samfaandí. Af þessu
mœtti ráða, að ágreiningurmn
dkikar í milli lægi að verulegu
leyti í mdsimunandi afflstöðu
dkkar til þessarair sivonétflndu
klassdstou, persónusköpunar, óg
ó girundvelld þess skulum við
nú ræðu nánar um það, hvað á
mdlfli muni bera í skioðunum
dkkar á þeim bókmenntumi, sem
þú og emfoættisbræður þínir dá
mest.
2.
Þú talar um ndklkur atriði í
grein miinni, sem „veteur upp
stóra flurðu og andmœlli“. í
■fyirsta laigi er það „hið „þrá-
-láta“ tal mitt um samsæri
. gagnrýnenda geign íslenzkri þjóð.
Þá eru það ummæli um starf
þedrra og kynjamátt til bóte-
-mennitaflegirar afsiðunar. I þriðja
lagi er það sú fullyrðing ma'n,
að þeir, sem klappa álkveðinni
tegund bólkmennta lof í liólfla,
■ „beri eklki fyrst og fremst and-
legar þarfir ísHenzks almenn-
imgs fyrir brjósti, en haffla tete-
ið sjónanmdð af öðrum hlluit-
um fjarslkyldum“. („Það mun-
ar um minna“, segir þú. Það
mátti eklki minna vera, segiég).
Og í tillefflni af ölflum þessum
umlmiælum ma'num berð þú
fram þá eðttiflegu fyrirspurn, í
hverju umrætt afflsiðunarverk
sé fölgið, og þú spyrð þess um
leið, hver hann sé „sá „myrlk-
ursins duflairmóttur", sem knýr
„lærða bótemenntafiræðdniga“ til
að hallda „bókmenntalegum
vansteapningum“ að hreklklausu
fóllki“. Það1 er vissulleiga rétt-
mæitt, að þú' krefjist fyllri skila
þessaira orða mdnna, og ektei
sízt fyrir þó sök, aö þú tekur
'til þa'rii forlóöurpartinn af mín-
um köfldu kveðjum, svo sem
þér vdssulega ber að gera. Þaö
er efldki nemia sijálfflsaigt, að ég
reyni að útskýra þetta betur
fyrir þér.
Það er bezt að byrja á orð-
unum . „myrfcursins duflarmótt-
ur“, því að það orðaisamband
hefur notekurs konar lykilhliut-
veirki að gegna að uimræðuefflni
okkar. í staðinn fyrir dullar-
mótt myrkursdns hefði ógnátt-
úrlega. getað sagt véfliróð djöf-
ulsins, en ég vildi síður það
orðaflag, þva' að á suma kynni
það að verfka sem svo, að ég
væri offlsareiður, fýrst ég væri
flarinn að toölva, en það hefði
verið hið eina sanna hér fyrr
á tímum, og þá hefði enginn
óskaö frekari sflciýringa. Fyrir
ekfci ýkjamöirgum árum hefði
maður saigt þann einfflallda
sannleiik, að þið gaignrýnendur,
og þar á mieöal þú, gengjuð
erindia auðvaldsdns með því að
rugfla um fyrir elþýðu marnna,
slæva tilfínndnigu hennar fyrir
góðum bókmenntum, ruglamiat
hennar á gildi lífsins og sflciln-
ing hennar á fyrirbærum þess,
svo að hún standi æ vamar-
lausari gegn blekkinguim kúg-
arans. En orðið auðvald er
eteki orðið eins Skýrt að inntaiki
ogþaðvar hér áður fyrr, og ég
get hugsiað mér þann mögu-
ledka, að þú teljir afflnám auð-
valds etetei ednhflítt til að losa
mannkyn við böl kúgunar og
freflsisSkerðinigar. En hverndg
un og þrælflcun, eða öttlu held-
ur félaigjöflin, sem stjóma þess-
um man n ræffllum og þeir eru
fulllltrúar fyrir, — það eruerki-
óvinir mannkyns og aflfls líffls á
jörðunni. Við getumi með góðri
samviziku kafllað þá djöfla, en
af þva' að ölflin. sem á bak við
þá standa, em svo ópersónuleg,
þá fer attlt eins vel á því, að
við vefljum þeim sem óper-
sónuflegust nöfin, og þá fínnst
mér orðið myrflcur eittlhvað svo
nærtækt. Ef tán villl eiiga end-
urminniingamar um myrtera-
stofumar í ævintýranum og
fomaldairsiögunum og Passa'u-
sálmunum sdnn þátt í því. Svo
er Mka talað um myrkraihöfð-
ingja í bíbflíunni og hin yztu
myrkur, en þau era lenigst til
hægri í hýbýlum þess höfð-
ingja, þegar inn er komdð.
Myrkrið meö blindu þess og
vifllu er vissuflega mjög rétti-
lega valið sem táten öngþveát-
is ofldkar ta'ma, þar sem menn
fáflma sdig áfflram, þrúgaðdr af
tillfinningu fyrir púka í
hvarju homi og lífflshóslka í
næsta spori. Vona ég nú, að
þú skiljir, hvað óg á við, þeg-
ar ég tafla um myricursins dufl-
airmátt.
3.
Þá komum við að þvi, i
hverju a&iðunarverte ykkar
gagnrýnendanna er fflólgið. Það
ætti að vera auðsflcilið á grund-
velli þess. sem þegar hefflur
sagt verið. Svo að bót verði
ráðin á þvf ógnlþrunignaí ástandi,
sem við voram að tala um,
þurfa félaigsfleg viðhorf afl-
mennings að snúast tiil þedrra
átta, að hann komi au@a á,
hvar meinsemdir fligigja, og
skifljd, að það er hans hlutverk
áttu- og hvatningarsömgvar
skáldanna oklcar höfðu í fréls-
isfoaráttu síðusitu aldar og þess-
arar öndverðrar. En höfum við
gert olkkur grein fyrir því,
hvaða þýðingu guflflaldarhöf-
undar ckkar höfðu í þeirri bar-
áttu? Og höfum við gert
okkur grein fyrir því,
hvaða þátt þær áttu í baráttu
aflflra liðinna kynslóða á Isflandi,
svo að þjóð ókflcar gflataði aldr-
ed reisn sinni? Við skuflum ekki
ganga þess dullin, að hún haifdi
sína þýðingu kenninigin um það,
að betra væri að failla með
sæmd en lifa við skömm, en
það var kenning gulflaldarbók-
menntanna tifl handa okikur ís-
lendinguim. Þó að nú sé svo
komdð siðgæði okkar, að fjöld-
inn telur sér ákjósanlegra að
lifa við sflcömm en að mdssa af
Maflllorkuferð einu sinni á ári,
þá var það ekki viðhorf Jóns
Sigurðssonar og þeirra, sem
stóðu honum fastast við hlið.
Úi oflcikar flornþókmenntum og
rtaum, hve mdklum hoirtittum
sem í þær var hrúgað, drakku
fórffleður otokar í sig ást á
hetjuskap í mannraunum, láta
sér etoki bragða við sárnébana,
vera drengir góðir, bregðast
ékflci vini sínum á reynsflunn-
ar og hættunnar stund, rétta
hjálpairlhönd þeim, sem ofsóttir
eru, edns og Ingjaldur í Her-
gdlsey. og barjast meðan vopni
varð vafldið, þótt iður lsegju
úti og engdn væri lífsvon.
Og þegar ég nú segi, að þið
bóflcmenntaigagnrýnendur hafið
nú í sieanni tíð lagt alla áherzlu
á að hefja til vegs þær faók-
menntir, sem era fúlltrúar ræf-
i’ldlóms og uppgjafar, þá skaltu
ekki strax stimpla það semof-
Fraimfliald á 7. síðu.
1
i