Þjóðviljinn - 11.03.1973, Page 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 11. marz 1973
Má bjóöa yður sjálfvirkan
hálsbindaveljara? Rafknú-
inn tannbursta? — Minka-
skít í túbum? - — Golf-
spilara í baðherbergið
kannski?
LYGASÖGURNAR FIMM:
Það er lygi að þeir sem búa til vörur
láti stjórnast af því:
★ að þeir séu að búa til fyrir fjöldann
★ að útlit vörunnar hljóti að úreldast
★ að verið sé að fylgja óskum almennings
★ að þeir séu máttvana peð í höndum
framleiðenda
★ að gæðakröfur skipti ekki lengur máli
Eða hvað heldur þú?
Viö islendingar höfum ekki viö iönaöarþjóöum I sorpframieiöslu. En viö
gerum vlst okkar bezta . . .
Kúlupenninn
Þaö var sannarlega mikiö um
dýröir þegar kúlupenninn hélt
innreiö sina i veröldina. Herald
Square var fullt af fólki snemma
á mánudagsmorgni áöur en
verzlunin Gimbels opnaöi, lög-
reglu haföi veriö boöiö út og þar á
staönum var pláss i biörööinni
selt á fimm til tiu dollara. Astæö-
an fyrir þessum gauragangi var
sala á Reynolds-kúlupennum.
Fyrir 25 dollara gátu menn keypt
sér illa þefjandi skriffæri, sem
skiluöu i kökkum blekkremi sinu,
sem klesstist siöan vitt og breitt
út um blaösiöurnar, þvi aö krem-
iö þornaöi seint og illa. Meö tiö og
tima hvarf þaö sem skrifaö var,
þvi aö kremiö þoldi illa ljós, og föt
spilltust vegna þess aö kúlupenn-
inn lak innihaldi sinu út I vasana.
Eftir skamma stund var hægt aö
henda allri dýröinni og pening-
unum var á glæ kastaö.
Nú finnst okkur þessi saga hafa
á sér rómantiskan fortíöarblæ.
Þaö er ekki vegna þess aö viö sem
neytendur séum orönir vitrari,
eöa aö minna fari nú fyrir svona
lokkandi uppákomum á markaöi.
Heldur vegna þess, aö nú erum
viö göbbuö á miklu lævislegri hátt
og þaö er miklu erfiöara en áöur
aö afhjúpa viöbrögö bisness-
manna og okkar sjálfra viö nýju
fötunum keisarans i okkar eigin
samtiö.
Framleitt
fyrir hvern?
Ofangreinda lýsingu á upphafi
kúlupennans i Bandarikjunum
rétt eftir striö er aö finna I bók
eftir Victor Papanek sem nefnist
„Umhverfi I þágu miljóna”. Bðk
þessi er reiöi þrungin andmæli
rétti — „hönnun” samtimans er
beinn glæpur gegn framtiö mann-
fólksins, vegna þess hve miklu er
sóaö I geöbilaöa vöruframleiöslu
af þverrandi orku- og hráefna-
lindum heimsins.
Þvi er bók Papaneks um
„design” — hönnun, formsköpun
eöa hvaö viö annars viljum kalla
fyrirbæriö — ekki um fagurfræöi.
Heldur er hún um grimmd sam-
félagsins eins og hún kemur fram
I þvi hvernig viö hönnuöir mótum
þá hluti og þaö umhverfi sem viö
notum, og hvernig mótun þessara
hluta hefur áhrif á lif okkar
sjálfra. Hann sýnir glögglega
hvernig sjálft markaöskerfiö
mótar vörurnar, hvernig hægt er
aö „vinna markaö fyrir” sjálf-
virk tæki til aö velja hálsbindi,
eöa hvernig hægt er aö selja 125
þúsund stykki af hliföarhjálmum
sem eiga aö vera allra beztir og
eru þvi dýrastir — án þess aö þeir
séu nokkru sinni prófaöir.
Ly gi sögurnar
Séfstaka athygli vekur sá kafli
bókarinnar, sem fjallar um alls-
konar þjóösögur um nútíma iönaö
og markaösöflun, sem viö höfum
gleypt viö eins og hverjir aörir
þorskar. Kafli þessi heitir
„Hvernig menn veröa stórir karl-
ar I hönnun án þess aö hreyfa
minnsta fingur”.
Papanek ræöst gegn fimm
forsendum, sem flestir höfundar
nýrra vörutegunda, hönnuöir,
byggja & og hann kallar þjóösög-
ur, eöa goösagnir, en vegna þess
aö þau orö hljóma helzt til vel I
þessu samhengi finnst okkur eöli-
legra aö kalla þær blátt áfram
lygisögur.
í. Lygisagan um fjöldafram-
margra ára markaösrannsókna,
en I staö þess aö höföa til almenn-
ings varö hún mönnum svo hvim-
leiö, aö sagan geymir hana sem
dýrustu tilraun sinnar tegundar.
(Enn nýrra er dæmiö af
Concorde-þotunni, sem mun
kosta Breta og Frakka um
miljarö punda.) Þessi dýröar-
maskina kostaöi Ford og þar meö
neytendur ca. 30-40 miljaröi
króna.
4. Lygisagan um aö sjálfur sé
hönnuöurinn máttvana gagnvart
kröfum verksmiöjueigenda og
kaupsýslumanna. Papanek mælir
i mót þessari lygisögu meö mörg-
um dæmum — m.a. meö „minka-
skit” I túbum, sem á aö vera sér-
lega góöur áburöur á pottaplöntur
fyrir jólin, og svo rafknúiö golf-
leikfang, sem ætlaö er til þess, aö
menn geti æft sig i þessari Iþrótt I
baöherberginu heima hjá sér.
Þessi dæmi og mörg önnur sýna,
aö þaö er langt frá þvi aö hönnuö-
ir vöru séu máttvana fórnarlömb
lögmála markaösins — þeirra
eigin hugmyndir og afstaða eru
virkur þáttur I þvi hvernig þessi
markaöur litur út.
5. Aö Iokum f jallar Papanek um
lygisöguna um aö „að gæöi skipti
ekki lengur máli”. Meö henni er
reynt aö afsaka allt þaö bölvaö
drasl, sem flæöir yfir markaöinn,
og þar meö líka, aö dýrir hlutir
eru gjarna þannig útbúnir, aö ein-
hverjir partar þeirra ganga fljótt
úr sér — eöa þá aö þeir eru geröir
óþarflega flóknir til aö auö-
veldara sé aö halda veröinu uppi.
Ódýri bíllinn
I sambandi við þetta fer
Papanek út fyrir vöruframleiöslu
fyrir hina riku og fjallar allýtar-
HEIMUR
EFTIR
PÖNTUN
Jiér á eftir eru raktar hug-
myndir manns, sem hefur
um árabil reynt að hanna
og koma á framfæri vörum
sem brýn þörf er fyrir með-
al þess yfirgnæfandi hluta
mannkyns sem hefur þörf
fyrir einfalda, sterka og
nytsama hluti.
Hann vekur athygli á þeirri
rellu sem menn gera sér út
af útliti allskonar drasls
sem þeir hrúga í kringum
sig — meðan þeir taka
varla eftir þeim hryðju-
verkum sem framin eru á
umhverfi þeirra.
Hann gagnrýnir harðlega
það brjálaða markaðskerfi
sem sóar mannviti og tak-
mörkuðum auðlindum í að
búa til vörursem eru dýrar,
endingarlitlar og oft harla
óþarfar.
Hann minnist ekki á þá
þætti í sjálfu þjóðfélags-
kerfinu sem skapa þetta
ástand, en auðvitað er Ijóst,
að þessi gagnrýni er um
leið gagnrýni á kapítalism-
ann.
gegn hönnun og vöruframleiöslu,
sem er einungis iökuö I þágu lítils
hóps forréttindafólks. Hönnun
hefur I þessu samhengi því hlut-
verki aö gegna aö gera hlutina
„sæta og sexí”, til aö þeir megi
skila miklum gróöa og veröa
stööutákn fyrir hinn litla minni-
hluta sem hefur ráö á aö kaupa
þá. Papanek berst hinsvegar
fyrir þvi, aö hönnun, till. um nýj-
ar vörur, sé beint aö þvi fyrst og
fremst aö gera heiminn aö þægi-
legri og betri staö aö búa i þeim,
sem meö einum eöa öörum hætti
eru settir hjá I tilverunni. Þaö er
aö segja börnum, öldruðu fólki,
sjúkum og fátæklingum. Eftir
þessari skilgreiningu er hér um
aö ræða um nfu af hverjum tiu
jaröarbúum. Þaö ætti sannarlega
aö vera æriö verkefni aö sinna
þörfum þessa fólks. En þaö hefur
ekki kaupmátt — og því er hönn-
un, formsköpun, enn sem fyrr
miöuð viö litinn forréttindahóp.
Og þá bæöi til þess aö búa til
hreinan óþarfa eöa þá gera nytja-
hluti dýrari, fyrirferöarmeiri og
endingarminni en skynsamleg
rök bjóöa.
Hér er ekki aðeins um aö ræöa
mál, sem lýsir efnahagslegu mis-
leiösluna — allir segjast vera aö
framleiöa fyrir fjöldann.
Papanek nefnir I andmælum sin-
um sem dæmi fjölda hæginda-
stóla, sem framleiddir eru á ári i
Bandarikjunum — þaö kemur á
daginn, að framleiddir eru aö
meöaltali 400 stólar af hverri
gerö. Viö þetta dæmi getur hver
og einn bætt minningum um út-
sölur á fatnaði, þeg-
ar rýma þarf I stórum stil, einatt
fyrir spottprlsa, fyrirnýrri tizku.
2. Lyg»sagan um aö varan úr-
eldist, og þá ekki sizt útlit vörunn-
ar. Dæmi eins og Volkswagenbil-
arnir og Polaroidmyndavélar
sýna aö þaö er alls ekki regla aö
þetta gerist. Þetta sýnir einnig aö
þaö er unnt aö setja þaö upp sem
verkefni aö framleiöa nytjahluti
sem úreldast, jafnvel þótt byggt
sá á efnahagslegum forsendum
vestrænna iönaðarrlkja.
óskir almennings
2. Lygisagan um óskir almenn-
ings — allir þykjast vera aö elta
þær. Þessi kenning fékk mikinn
skell þegar Ford kom meö Edsel-
módel sitt, vesællar minningar.
Þessi stóra og skrautlega blikk-
belja var smföuö á grundvelli
lega um þörfina fyrir aö hanna
einfaldar, sterkar og endingar-
góöar gæöavörur fyrir yfirgnæf-
andi meirihluta mannfólksins.
Afdrif einnar slikrar vörutegund-
ar eru mjög lærdómsrík.
Papanek byrjaöi sjálfur aö
vinna áriö 1962 aö gerö farartæk-
is, sem átti aö vera einfalt og
sterkt og geta komizt viöa um
vegleysur þróunarlandanna.
Sömuleiöis geröi hann áætlanir
um þaö, hvernig framleiöa mætti
bfl þennan á sem hagkvæmastan
hátt. Ariö 1964 var teikning af far-
kosti þessum birt I Industrial
Design. Siöan hefur komið á
markaö mikill fjöldi af sllkum
farkostum — en þeir eru barasta
alls ekki ætlaöir þróunarlöndun-
um heldur rétt einu sinni enn litl-
um hópi forréttindafólks, sem
notar þá sem leikföng og spillir á
þessum „beach buggies” friöi
manna á baöströndum. Og i
þróunarlöndum halda menn
áfram að ganga á tveim jafnfljót-
um, eöa flytja varning á ösnum —
meöan drjúgur hluti svonefndrar
þróunaraðstoöar er notaöur til aö
kaupa vestræna lúxusbila fyrir
valdhafana.
Og verðið á ofangreindum far-