Þjóðviljinn - 21.07.1974, Side 8

8 SÍÐA — ÞJÓDVILJINN Sunnudagur 21. júH 1974.'
eins skuggalegasta tímabils
í sögu íslensku þjóðarinnar
Sögufélagið gefur út alþingis-
bækur íslands. Nýlega kom út
XIII bindi, og eru i þvi textar al-
þingisbóka frá árunum 1741-1750.
Auk þess hefur það að geyma
ýmsar konunglegar tilskipanir
frá þessum tima.
Við útgáfuna hefur verið stuðst
við bestu fáanlegu handrit, hvað
viðkemur árunum 1741 og ’42, en
árið 1773 var tekið að prenta al
þingisbækur i prentsmiðjunni á
Hólum, og eru þær endur-
prentaðar i þessari útgáfu.
Til skýringar skal þess getið, að
alþingisbækur frá þessum tima
eru að nokkru leyti sambærilegar
við Alþingistiðindi nú á dögum.
Þingskrifarar skráðu i bækurnar
nokkúrs konar fundargerð al-
þingis, eða ágrip þess er gerðist i
lögréttu. En alþingi var þá annað
en nú er. Það hafði misst allt lög-
gjafarvald. Konungur gaf út til-
skipanir og reglugerðir i krafti
óskoraðs einveldis. A 18. öld var
alþingi aðeins æðsti dómstóll i
landinu. Þvi eru i alþingisbókum
frá þeim tima fyrst og fremst
dómar og vitnaleiðslur.
Sem í skuggsjá
Réttarskjöl frá 18. öld birta
okkur tveggja alda gamalt mann-
lif á Islandi sem i skuggsjá. Sá
sem les alþingisbækurnar er i
einu vetfangi horfinn úr daglegu
amstri 20.-aldar neysluþjóð-
félagsins. Hann gerist áhorfandi
að stritandi mannlifi forfeðranna,
oft ömulega dapurlegu en sfund-
um þrungnu þeirri seiglu og harð-
neskju, sem ein getur skýrt það,
að Islendingar skuli ekki fyrir
löngu hafa dáið út sem þjóð.
18. öldin, einkum siðari hluti
hennar, er skuggalegasta timabil
tslandssögunnar. Um miðja
öldina eða 1743 fær Hörmangara-
félagið alla verslun á Islandi i sin-
ar hendur. Einokunarkaup-
mennirnir voru tslendingum oft
þungir i skauti. Verslun Hör-
mangara tók þó út yfir allan
þjófabálk. Árferði var oftast með
eindæmum hart, svo að sumir
sagnfræðingar tala um 17. og 18.
öld sem „ísöld hina minni.” Um
miðja 18. öld voru harðindin það
mikil, að Jón ólafsson prestur á
Refstað I Vopnafirði flosnaði upp,
en áður voru nær öll sóknarbörn
hans komin á vergang.
Náttúruhamfarir
og drepsóttir
Hekla gaus miklu gosi 1766-68,
og olli öskufallið þungum búsifj-
um i Arnessýslu og á Norður-
landi. Katla fór af stað tvisvar á
18. öld, 1721 og 1755. Bæina Hjör-
leifshöfða og Höfðabrekku tók af I
hlaupinu ’21.
1783 hófust svo Siðueldar eða
gosið i Laka, eitthvert mesta eld-
gos, sem sögur fara af. 1 kjölfar
þess fylgdu jarðskjálftar á Suður-
landi. öskufall spillti gróöri og
fólk og fénaður hrundi niður. Er
talið, að um 80% alls sauðfjár i
landinu hafi fallið i Móðuharðind-
unum.
Drepsóttir herjuðu einnig á Is-
lendinga á þessum tima. 1707
geisaði hér bólusótt, Stóra bóla.
Er talið, að þriðji hver tslending-
ur hafi dáið úr sóttinni. Bólusótt
gekk svo aftur hér siðar á öldinni.
Holdsveiki hafði lengi verið
landlægur sjúkdómur, og ýmsar
þær pestir, sem nútimamenn
sigrast á með penesilini voru
þungbær byrði á þjóðinni.
Píetisminn
A 17. öld upphófst á Englandi
heittrúarstefna, sem kölluð hefur
verið pietisminn. Upp úr alda-
mótunum 1700 barst hún til Ðan-
merkur og þaðan svo til Islands.
Kenningar þessarar trúar-
vakingar byggðust á þvi, að menn
skyldu sýna trú sina i verki og
stuðla að útbreiðslu fagnaðar-
erindisins.
Ludvig Harboe, einlægur
pietisti, var sendur hingað af
dönskum yfirvöldum til að rann-
saka trúarlif og menntun lands-
manna. Þótti honum hvoru-
tveggja vera nokkuð ábótavant
viðast hvar. Samkvæmt niður-
stöðum hans virðist þriðji hver
Islendingur þá hafa verið læs, og
er það reyndar allhátt hlutfalí, ef
litið er til Evrópu 18. aldar. En
Harboe vildi enn auka lestrar-
kunnáttuna, til að allir gætu lesið
þann flaum af trúarlegum ritum,
sem streymdu frá prentsmiðjunni
á Hólum.
Að undirlagi Harboes var sett
ákvæði um lestrarkunnáttu i til
skipun um undirbúning
fermingarbarna. Skyldu prestar
prófa börn i lestri, áður en þau
fermdust. Vist er, að íslendingar
eiga Harboe það að þakka, að
allur almenningur á Islandi varð
stautfær, fyrr en i nokkru öðru
landi.
Christian sá sjötti af Guðs náð etc. gerir kunnugt;
Gluggað í tilskipanir
einvaldskonungs
1 útgáfu Söguféiagsins af
alþingisbókum 1741 — 50, er
viðbætir, og hefur hann að
geyma ýmsar tilskipanir
konungs. A einveldistimanum
höfðu tilskipanir eða forordn-
ingar konungs lagalegt gildi.
Lög og reglugerðir sýna siðari
tíðar mönnum, hvar yfir-
vöidunum hefur helst þótt
umbóta þörf.
Fléstar þessara tilskipana
voru til þess ætlaðar að bæta
mannlif þeirra voluðu þegna
Danakonungs er bjuggu á
tslandi. Það þurfti að hressa
upp á kristilegt siðgæði, setja
regiur um, hvernig börn og
vinnulýður áttu að koma fram
gagnvart fullorðnum, skikka
fóik til að mæta regiulega til.
kirkju og fleira I þeim dúr.
Nöfnin á þessum tilskipunum
segja sina sögu. Forordning um
blóð-skammir, forordning um
tilhlýðilegt helgihald sabbaths-
ins (hvildardagsins), tilskipan
um húsagann á Islandi, út-
dráttur úr kónglegrar Maj-
estetar allranáðugastrar bréfi,
að prestar og aðrir haldi sig frá
drykkjuskap.
Úr forordning
um blóðskammir
Christian sá sjötti af Guðs
náð, kongur til Danmerkur og
Noregs, Vinda og Gauta, hertogi
i Slésvik o.s.frv.
Vor góövild til forna. Eftir þvi
oss er allra undirdánugast til
vitundar gefið, hversu sú stóra
blóð-skammar synd fer mjög so
i vöxt á voru landi Islandi, so aö
nær þvi á hvörju ári eru nokkrir
fyrir þessa sömu stóru synd
dæmdir og liflátnir, og aö þvi-
likra saka-persóna forsvar fyrir
réttinum sé ætið, að þær ekki
vissi það að hafa verið blóð-
skömm, heldur alleinasta
friðlulifi...
...Bróðir má ekki hafa sina
systurdóttur eða bróðurdóttur
að likamans losta, né heldur
nokkurn þann, sem af þeim er
kominn, hvað langt niður, sem
þær kynkvislir kunna að ná.
Einn kallmaður skal eins vel
halda sér frá frændkonum
sinnar kvinnu, sem frá sinum
eigin frændkonum...
...Ekki heldur má nokkur
kvenmannspersóna leggjast
með sinnar stjúpmóður eftir-
látnum ekkju-manni til að hafa
holdlegt samræði með hönum.
Þvi soddan striðir ekki einasta á
móti almennilegri siðsemi,
heldur er það og einninn i sjálfu
sér mjög hneyxlislegt...
...Þegar þessi upplestur um
forboðna liði er búinn, þá skal
presturinn eftir þeim gáfum og
andagift, sem hönum er af Guði
lánuð, vara söfnuðinn við þvi
alvarlega að drýgja ekki blóð-
skömm með sér náskyldum eða
mægðum persónum.
Um tilhlýðilegt
helgihald sabbathsins
Prestunum er gjörð sú
aðvörun og skipað alvariega hér
með, nær þeir eru I kaup-
stöðunum til að útvega sér lifs-
björg, að hegða sér þannig sem
hæfir verðugleika og vigtug-
leika þeirra embættis....
Vanræki nokkur tvo sunnu-
daga á sumar og á vetrartima
þrjá sunnudaga I röð án lög-
legra orsaka að koma til kirkju,
þá skal sá gefa 4 mörk dönsk til
fátækra ekkna i þeirri sókn,
hvar hann dvaldi...
Allt tafl, leikir, hlaup, spil,
gárungahjal og skemmtan,
ferðalög, sem ekki áhræra
náungans uppbygging eður
iðkun kristilegs kærleika, eður
þær ferðir, sem gjörast til eigin
ávinnings, ellegar þær, sem
geymdar eru til að spara
rúmhelga daga, til kaupstað-
anna eður frá þeim, fyrirbjóöast
alvarlega hér með öllum....
Forordning
um húsvitjanir
Fremur byrjar einum kenni-
föður að láta sér vera umhugað
um egta-fólks, húsfeðra og hús-
mæðra samfélags umgengni og
framferði, hvört þau lifa i
kristilegri einingu hvört við
annað, halda morgun og kvöld
bænir i húsi sinu, kostgæfa
hreinlifi og sparsemi i mat og
drykk, vitja kostgæfilega opin-
berrar Guðs-þjónustugjörðar og
láta sér almennilega sannan
Guös ótta vera umhugaöan i
þeirra daglegu erfiði...
Presturinn skal það alvarlega
áminna heimilisfólkið að vakta
sig fyrir ónytsamlegum sögum
og óliklegum ævintýrum og
uppdiktum, sem i landinu hafa
veriö brúkanlegar, og öngvan-
veginn liða, að þær séu lesnar
eður kveðnar i þeirra húsum, so
að börnin og þeir uppvaxandi
villist ei þar af. So og skal hann
tilhalda fólkinu, að þeir so vel
sjálfir sem og lika þeirra undir-
hafandi haldi sig frá öllum
skaðlegum spilum og leikum....
Um að prestar haldi sig
frá drykkjuskap
Það er vér með sérdeilis mis-
þokka höfum mátt áskynja
verða, hvörninn drykkjuskapur,
brennivins og annars . áfengs
drykkjar misbrúkun, skal mjög
so ganga I vana, so vel meðal
nokkra af þeim geistlegu sem og
sumra af almúganum á voru
landi Islandi...
Um húsagann
Á sérhvörju heimili, hvar
nokkur er læs, skal I hið allra
minnsta einu sinni á degi,
sérdeilis um vetur, lesast einn
capituli eður tveir i Bibliunni og
þvi Nýja testamenti...
Fremji börn nokkuð ósæmi-
legt, þá eiga foreldrarnir ekki
eftir hingað til brúkanlegum
siðvana aö láta of-mikið eftir
þeim, heldur straffa þau með
alvarlegum orðum (þó fyrir
utan blót og ósæmileg illyrði)
ellegar so með hendi og vendi
eftir ásigkomulagi yfir-
sjónarinnar...
Mögli börnin eður láti sjá á
sér fúlt reiðuglegt andlit, þá
þeim er skipað nokkuð eða þá
þau eru öguð, þá tyftist þau meö
þvi meiri alvörugefni, þangað
til þau læra að sýna sig ástúðleg
og auðmjúk.
(Ef) foreldrarnir eftir
áminning prestsins vinna ekki
bót þar á, þá skulu hrepp-
stjórarnir taka börnin frá
slikum foreldrum þá þau eru 10
til 12 ára gömul, og setja þau
eitt ár eður lengur til skikkan-
legs vinnusams bónda i sókn-
inni....
En finnist þau þverbrotin, þá
straffist þau eftir verðskuldan,
og leyfist þeim öngvanveginn að
gjöra eftir eigin þótta og sjálf-
ræði.
Dómur fellur á alþingi
og skal því nefndur Jón hálshöggvast, en konan Sunnefa í vatni drekkjast
Árið 1974 á aö halda upp á 11
alda afmæli þjóöarinnar á Þing-
vöilum. Þingvellir eru aö flestra
dómi tákn glæsilegrar fortlðar.
Menn minnast alþingis á söguöld,
þegar hetjur riðu um héruö: ,,Þar
komu Gissur og Geir, Gunnar og
Héöinn og Njáll.”
En á 18. öid haföi þinghald viÖ
öxará misst allan glæsileik sögu-
aldar. Satt aö segja var alþingi þá
heidur ömurleg samkoma. Þang-
aö komu æöstu embættismenn
þjóöarinnar, sýslumenn, lög-
réttumenn og þjónustuliö. Sýslu-
menn báru þar fram mál saka-
manna, sem búiö var aö dæma I
héraði. Lögmemn voru æöstu
dómarar á þingi. Hinir seku komu
Hka tii þings til aö hlýöa dómi.
Refingar voru strangar: Hýö-
ing, höfuömissir, drekking. Stór
hluti sakafólksins haföi gerst sek-
ur um sklrlifisbrot, enda giltu þar
um strangar reglur.
En örmagna og voniaus saka-
kona hefur ef til vili getaö komiö
auga á þá miskunn, er bjó I
Drekkingarhyl, einkum ef hart
var I ári.
1740 er Han Wium sýslumaður i
hluta Múlasýslu, og hafði fyrir
skömmu tekið við þvi embætti af
föður sinum. Þvi embætti fylgdi
mál þeirra systkina Sunnefu og
Jóns Jónsbarna úr Borgarfirði
eystra, en þau eignuðust saman
barn sumarið 1739, hann fjórtán
ára,hún sextán. Voru þau dæmd
heima f héraöi 1740, en málinu,
likt og öðrum stórmálum, visaö
til alþingis.
Alþingisbókin 1740 greinir frá
þvl, að Hans Wium framlagði
„eina lögþingis réttarstefnu”. En
sakakonan Sunnefa er ekki með i
förinni. Leggur Wium fram skrif-
legt vottorð um, „að hún treysti
sér ekki fötum aö fylgja, auk
heldur til alþingis að fara.”
Sá formgalli er á vottorði Wi-
ums, að hann getur ekki sannaö,
hver þau vitni eru, sem hann tók
aö orðum Sunnefu, og verður af
nokkurt orðaskark.
Magnús Gislason, lögmaöur
sunnan og austan, telur, að það af
sýslumanninum Hans Wium
framfærða skrif um veikleika
delinquentindens Sunnefu Jóns-
dóttur, er skyldi hafa hindrað
hana frá reisu til þessa lögþingis,
kunni ei lögmætt að álitast. „Þvi
kann ei að svo vöxnu þetta stór-
mæli fyrir að takast fyrir þessum
rétti, heldur uppsezt eftir laganna
fyrirmælum til næstkomandi lög-
þingis.
....1 miðlertið skal sýslumaður-
inn Wium annast delinquenterne
sem aðra fanga....”
Málið tefst
Ekkert gerist i málinu á þingi
næstu tvö árin. En 1743 eru Sunn-
efa og bróðir hennar Jón á Þing-
völlum og hafa nú orðið mikil tlð-
indi. Sunnefa hefur átt annað
barn 1741, og vill sýslumaður Wi-
um meina, að Jón sé einnig faðir
þess, eða eins og stendur i alþing-
isbókinni 1743:
„Sýslumannsins Hans Wium
innlegg af 29. júnl 1743 var og
Framhald á 17. siðu.