Þjóðviljinn - 19.12.1976, Síða 15

14 StÐA — ÞJÓDVILJINNj Sunnudagur 19. desember 1976
Sunnudagur 19. desember 1976 ÞJÓDVILJINN — SIÐA 15
Skatthol Struensee greifa í allri sinni dýrö (Ljósm. GFr.)
'fum|tn innii skápnum i
unir (Ljósm.: GFr.)
skattholinjj.>vár pað allra helgasta
Geir frá Lundum og Þor-
steinn frá Hamri rýna i
gamla
Geir frá Lundum segir frá Struensee greifa og Þor-
steini er <»kemmt: „Struensee greifa var fengiö þaö
hlutverk aö lækna einn af Aldinborgarættinni sem var
meira vitlaus en aðrir. En hann gerði sér lítið fyrir og
fór upp á’drottninguna."
(Ljósm.: GFr.)
Lunda-Kölski
og skatthol
Struensee greifa
Málverk af Lundum I Stafholtstungum i eigu Geirs.
Ariö 1772 geröust válegir
atburðir í veldi dana.
Æðsta va Ida manni
landsins/ þýska lækninum
Struensee greifa/ var velt
úr sessi/ hann dæmdur til
dauða og líflátinn á hinn
hroðalegasta hátt. Hús-
gögn greifans og annar
búnaður voru borin út á
götu og þar gat múgurinn
látið greipar sópa. Þá var í
Kaupmannahöfn íslenskur
lærlingur í gullsmíöi, Þor-
björn ólafsson frá
Lundum í Stafholtstungum
i Borgarfirði. Segja sögur
að Þorbjörn „hafi ekki
verið sér óþarfur daginn
þann". Strákurinn hirti
skatthol mikið úr höllu
greifans/ flutti það síðar til
íslands og var það á
Lundum allt til ársins 1959
að þetta gamla höfðingja-
setur hvarf úr eigu ættar-
innar. Sfðasti bóndinn/ af-
komandi Þorbjarnar/ býr
nú í Reykjavík á Hring-
braut 37/ og þar er skatt-
holið. Þetta er Geir Guð-
mundsson. Á fund hans
gekk blaðamaður Þjóð-
viljans eitt föstudagskvöld
ásamt Þorsteini frá Hamri
en hann er líka afkomandi
hins stórtæka Þorbjarnar.
Þess vegna tala þeir illa
um hann.
Geir Guömundsson er höföingi
heim aö sækja og hann tekur
okkur Þorsteini meö alúö og
örlæti. Þarna er skattholiö
óskemmt meö öllu. ..Lundar voru
svona heldur rikismannssetur”,
segir Geir, ,,og skattholiö alltaf
geymt i stofu en ekki i boröstofu.
Þess vegna sér ekki á þvi”. Hann
talar um Þorbjörn forfööur sinn
sem Lunda-Kölska enda var hann
vist ekki vel þokkaöur af sumum.
Geir hefur tekiö saman ættarsögu
Lundaættar i 190 ár. „Pétur Ben
frændi minn sagöi aö ég hefði átt
aö vera lögfræðingur þvi aö þetta
væri varnarskjal fyrir Lunda-
Kölska”, segir hann. „Þetta var
allt önnur veröld fyrir 200 árum.
Ég efast um aö Þorbjörn hafi
verið verri en aörir. Hann var
bara klókari og heppnari. Hann
var helviti harður af sér. Lenti i
stórdeilum við helstu embættis-
menn sinnar tiðar og bar sigurorð
af þeim. Þess vegna tala þeir illa
um hann.”
Þorbjörn var í þeim flokki
sem gekk í herbergin.
Jón Espólin og Gisli Konráðs-
son bera honum ekki vel söguna. 1
Blöndu er skemmtilegur þáttur af
Þorbirni sem Friðrik Eggerz
hefur skrifað. Þar er vikið að
skattholinu:
„Þorbjörn sigldi og læröi gull-
smiði. Var hann i Höfn um þær
mundir er Struenseemálin stóðu
yfir. Þar fénaðist honum vel, þvi
að sagt var að hann hefði ekki sett
sig úr færi, þá er mönnum aö sögn
voru leyfðar gripdeildir i húsum
þeirra Brandt og Struensee, og
hafi Þorbjörn verið i þeim flokki
er gekk i herbergin.”
Hinn auðugi lögréttu-
mannssonur.
1 handriti Geirs að ættarsögu
Lundamanna segir:
„Hin danska einokunarverslun,
er var afnumin að nafninu til 1787,
stendur þegar Þorbjörn er úti og
hefur hann þvi siglt meö þeim.
Margir hafa dregið i efa að Þor-
björn hafi getað komið svo
þungum hlut, sem skattholinu i
hús og til skips en ekki þarf að efa
að hinn auðugi lögréttumanns-
sonur frá íslandi hefur notið
allrar fyrirgreiðslu hjá kaup-
mönnum er þeir máttu veita og
hann vildi þiggja. Þó að ein-
okunarkaupmennirnir væru
löngum frægir að endemum i
framkomu sinni gagnvart islend-
ingum var hér nokkru öðru máli
að gegna. Bæði var einokunin
komin á fallandi fót og þó einkum
hitt að hér var viö auöugan að
etja og óvenju vel menntaöan
ungan mann. Enginn meðal-
greindur kaupmaöur á íslandi
myndi á nokkurri öld leyfa sér að
móðga slikan mann.
Lét hann bera skattholið
alla leið heim að Lundum.
Skattholið var flutt frá Dan-
mörku á Skipaskaga. Þá fyrst fór
málið að vandast um hvernig átti
að koma skattholinu þaðan og
heim að Lundum.
Ónefndur heldri maður á að
hafa hælst um að nú fengi hinn
ungi auðmannssonur sig full-
reyndan enda væri þessi dýrmæti
hlutur ekki svo vel fenginn að
einu gilti þó hann yrði að farga
honum fyrir spottverð. Orðrómar
þessi barst að eyrum Lundafeðga
og mun hafa hert á þeim að sýna
nú hvað þeir gætu, enda réðu þeir
yfir þvi afli er best dugöi á
þessum tima, matmenn þegar
meginhluti þjóðarinnar svalt.
Skattholið kom til Skipaskaga
að vori, en um haustið stefndi
Þorbjörn til sin landsetum þeirra
feðga, alls 20 mönnum, hélt til
Skipaskaga, sló saman einhvers
konar handböndum og lét bera
skattholið alla leið heim að
Lundum en yfir Hvitá hefur hann
orðið að fara á ferju.”
Átti að hafa sofið hjá
konum og dætrum land-
setanna.
„Þorbjörn á Lundum fékk
viðurnefnið „riki”. Hann átti að
hafa sofið hjá konum og dætrum
landsetanna ef þeir gátu ekki
borgað landskuldina”, segir Geir.
„Landsetarnir voru þrælarnir
hans”.
Og kom það niður á Þor-
kötlu.
í fyrrnefndri frásögn Friðriks
Eggerz i Blöndu segir eftir-
farandi um kvonfang Þor-
bjarnar:
„Er Þorbjörn kóm út aftur fór
hann fyrst að Hvitárvöllum, og
kynntist þar viö Þorkötlu dóttur
Siguröar sterka Vigfússonar,
sýslumanns i Stóra-Skógi. Kvaðst
Þorbjörn ekki mundu eiga Þor-
kötlu, þótt þau væru tvö ein á
Islandi, en hann bætti þvi við, að
það skyldi aldrei vera sá kven-
maður, er ólétt yrði af sínum
völdum, að hann kvæntist henni
ekki, og kom það niöur á Þorkötlu
og giftist hún Þorbirni. Hún var
kona vel að sér i andlegum
efnum, og sagt var, að eins hefði
hún getað lesiö húslestur i
Vidalinspostillu, þótt öfugt sneri
hún fyrir henni, og þó gat hún
ekki sannfært Þorbjörn i þeim
efnum,og sneri hann mörgu þvi i
villu fyrir henni, þvi að skýr
maður var hann, hvass i skilningi
og tölugur, svo eitt rak þar annaö
i ræðu hans, en i verklegum
efnum var Þorkatla mesta rola,
og átti það mjög illa við Þorbjörn,
er ekki átti sinn lika aö ráðdeild
og búsýslu.”
Taktu það hérna/ skepnan
mín.
A öðrum stað i frásögn Friðriks
segir:
„Það þóttu aðalgallar Þor-
björns, að hann væri fégjarn,
naumingi og kvenhollur. Það var
oft, er Þorbjörn var beöinn um
eitthvað, að hann strauk á bert
handarbak sér og sagði: „Taktu
það hérna, skepnan min.”
Hljóp i kringum bæ allan
brókarlaus.
„Það var einhverju sinni i
óþerratið, að Þorbjörn kom til
Hjarðarholtskirkju, og töluðust
bændur við um, hvaö inn væri
komið i garða af heyjum, og sátu
þeir inni i húsi hjá Einari bónda
Þórðarsyni. Þá mælti einhver, að
enginn mundi vera, er fengið
hefði svo mikið inn sem gull-
smiðurinn á Lundum. Þorbjörn
stökk upp hinn reiðasti og mælti:
„Viljið þið mig út?”, svo var hann
fljótur og bráðlyndur, sem eldur
tæki sinu. — Þorbjörn reis
snemma um morgna, en þá hann
gekk ei til vinnu og tók að eldast
og lasnast, varö honum svo brátt,
er hann vaknaði um morgna, þá
tún var slegið, að hann stökk
nakinn af sænginni, og hljóp i
kringum bæ allan, brókarlaus, til
að sjá hvort fólk stæði allt að
verki.
Og hafi nokkur maður
verið mauralegur.
Þorbjörn mætti oft hógværum
aðvörunum af presti sinum, Pétri
Péturssyni, og lét mikið af þeim
leiðast þvert um geð sitt. Tók
hann einatt bréf séra Péturs og
grét ofan i þau, meðan hann var
aö taka „sönsum”, og mjög var
honum vel við hann. Þorbjörn var
maöur kirkjurækinn og hafði
góðan neista fólginn i huga
sinum, og mun þaö hafa styrkt
hann i mótlæti hans, sem var þó
nokkuö, og gefiö honum huggun i
hans margfalda breiskleika.
Hann var meöalmaður á hæö,
þrekinn vel, rauöleitur, þykk-
leitur og kringluieitur I andliti og
sem hringeygður og hvikult
augnaráöið. Á mannfundum var
hann svo búinn, aö hann var i
blárri hempu með silfurhringju
stórri á hatti og staf i hendi, og
hafi nokkur maður verið maura-
legur, þá var það Þorbjörn, er bar
með sér en ekki dró, þó menn
hefðu ekki vitað það, að hann var
rikismaðurinn
Honum þótti kölski reka
hann á undan sér.
Áður Þorbjörn deyði dreymdi
Einar bónda Þórðarson i
Hjarðarholti ljótan draum fyrir
honum, þann nefnilega: að
honum þótti Kölski reka hann á
undan sér — og hafa kaðal i hendi
- frá Lundum ofan að Kaðals-
stöðum.”
„Ég hef aldrei fengið skil á
þessum launbörnum Þor-
bjarnar”, segir nú Þorsteinn frá
Hamri. „Ég hef ekki heyrt getið
um nema tvö”, segir Geir „og
hann reyndist þeim vel. Laun-
synir hans voru Sigurður og
Davið. Þá held ég að hann Davið
á Arnbjarnarlæk hafi haft eitt-
hvað af kynfylgjunni. Rikasti
vinnumaður á landinu, átti 1000
fjár og þrjár jarðir”.
Geir er fjórði maður frá
Þorbirni.
Þorbjörn riki á Lundum vær
fæddur 1750 og dó 1827. Af-
komendur hans eru nú f jölmargir
og dreifast viða. Ef rakið er frá
honum til Geirs, þá eru það allt
bændur á Lundum eins og áður
kom fram. Sonur Þorbjarnar hét
Ölafur sem átti Ölaf fyrir son.
Hann var faðir Guðmundar föður
Geirs.Þorbjörn er þvi langa-
langafi Geirs. Ættin er lengra
fram gengin til Þorsteins frá
Hamri. Annar sonur Þorbjarnar
var Sigurður prestur er átti Þor-
björn fyrir son en hann átti aftur
Þórdisi að dóttur. Hennar sonur
var Þorsteinn og hans sonur Jón
fáðir Þorsteins frá Hamri.
Margt fleira bar á góma þessa
kvöldstund á Hringbraut 37 sem
gaman væri að tiunda seinna.
Þegar við Þorsteinn göngum
glaðir og reifir út i kalt vetrar-
loftið er brjóst okkar fullt af sögu,
skemmtan og birtu. .
GFr
Geir Guömundsson frá Lundum sóttur heim og skattholiö skoðaö
Margar af heimildum sinum um sögu Lundaættar hefur Geir úr óprentuðum annálum Halldórs Páls-
sonar en sá Halldór var einnig forfaðir Þorsteins frá Hamri. „Steini hefur liklega grúskeðlið frá hon-
um”, segir Geir. „Ég er aftur laus við það.”
(Ljósm:GFr.)
Struense
greifi
Einvaldur
í Danmörku
1770-1772
Struensee greifi var fæddur i
Halle I Þýskalandi 1727.
Hann tók læknispróf 20 ára
gamall og árið 1768, varð hann
læknir Kristjáns 7. dana-
konungs. Um það leyti var
kóngurinn orðinn geöveikur og
Struensee náði miklu valdi yfir
honum.
Kristján 7. hafði gengiö aö
eiga enska prinsessu 1766. Hét
hún Karólina Matthildur og var
aðeins 15 ára. Konungurinn
sýndi þessari kornungu drottn-
ingu sinni fullkomiö afskipta-
leysi og óvirðingu. Var það i
fyrstu ætlun Struensees aö
koma á sættum milli þeirra en
ekki tókst betur til en svo að
hann geröist sjálfur elskhugi
drottningar og leið ekki á löngu
þar til það var orðið opinbert
leyndarmál og hneyksii.
A þvi Herrans ári 1770 var svo
komið að Struensee hafði náð
slikri aðstöðu við dönsku hiröina
að völdum hans og áhrifum
virtust engin takmörk sett.
Hann var maður nýs tima og
rikti I anda hinna menntuðu ein-
Struensee greifi
valda. Hann kom á prentfrelsi i
Danmörku og gerði róttækar
breytingar á allri stjórnsýslu
sem færðu honum nánast alræð-
isvald.
Eins og gefur að skilja eign-
aðist Struensee marga haturs-
menn. 1 byrjun árs 1772 var
greifinn handtekinn eftir grimu-
bali i Kristjánsborg og um vorið
dæmdur til dauða ásamt sam-
starfsmanni sinum Brandt
greifa. Siöan voru þeir háls-
höggnir á hinn hryllilegasta
hátt. Fyrst var aðalsmanns-
skjöldur Struensee brotinn af
böölinum og siöan höggvin af
hægri höndin. Tvær tilraunir til
að höggva af höfuöiö mistökust
vegna þess aö böðullinn hitti
ekki en loks við þriöju tilraun
gekk höfuðiö af. Likaminn var
siðan bútaður i fjóra parta og á-
samt höfðinum festur á hjól og
steglu.
Þannig lauk ævi þessa merka
manns. Talið var vist aö seinna
barn Karólinu drottningar, Lov-
isa Agústa, væri barn Struensee
greifa. —GFr.
Struensee greifi tekinn höndum i rúmi sinu klukkan 4 aö morgni eftir grfmuball i Kristjánsborgarhöll.