Þjóðviljinn - 15.08.1980, Page 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 15. áglist 1980
Föstudagur 15. ágúst 1980 þjöÐVILJINN — SÍÐA 9
Gamla reiötiskan, karlmaöurinn hefur þófa á hesti sfnum, en konurnar sitja Isöölum. Ekki er annaöaösjá enaöherra-
maöurinn á milli þeirra sitji einnig I sööliog hefur undir sér sööulákiæöi. Myndin var gerö um 1830 af August Mayer.
í Árbœjarsafni
HORFIN FORTIÐ
— HORFIN TÍSKA
Enskir hnakkar fóru aö berast til landsins um miöja 19. öld.
Texti: ká Myndir: Ella og gel
„Hann lagöist f feröalög” sagöi
amma 1 Brekkukoti um söngvar-
ann Garöar Hólm i sögu Halldórs
Laxness^Brekkukotsannái, og þaö
má til sanns vegar færa aö
íslendingar hafa löngum veriö i
feröalögum, hvort sem þaö nú
taldist ógæfa eöa nauösyn.
Forfeöur okkur voru sffeiit á
þvengreið um landiö i liösbónum,
þingferöum og heimboöum, ef
marka má islendingasögurnar.
Eftir aö gullöldina leiö tóku viö
dómþing, kirkjuferöir, verferöir
og kaupstaöaferöir. Allt þurfti aö
fara á hestum eöa á tveimur jafn-
fljótum, hvort sem sól skein 1
heiöi, regn baröi andlit eöa
hriöarbylur byrgöi sýn.
Reiömenning er jaín gömul
byggö i landinu, þaö þurfti hnakk
og beisli, reiötöskur, gjaröir og
ólar og reiötiskan breyttist eftir
þvi sem aldir liöu. Menn sýndu
rikidæmisitteöa fátækt meö reiö-
tygjum sinum og þegar fram liöu
stundir breyttust feröalög á
hestum frá þvi aö vera nauösyn i
þaöaöveröa skemmtun. útreiöar
leystu kaupstaöaferöir af hólmi.
1 Arbæjarsafni stendur yfir
syning á reiötygjum, hnökkum,
söölum, sööuláklæöum og fleiru
sem reiölistinni tileyrir. Viö
gengum þar um fyrir skömmu,
blaöamaöurinn meö penna I hönd,
en ljósmyndarinn meö linsurnar
á lofti, og skal nú greint i máli og
myndum frá þvi sem fyrir augu
bar i bland viö nokkum fróöleik
sem fenginn er úr sýningar-
skránni sem þær Nanna Her-
mannsson og Mjöll Snæsdóttir
hafa tekiö saman.
Elstu minjar um
reiðtygi
Hér á landi eru ekki til neinar
minjar um reiötygi frá fyrstu
öldum íslandsbyggöar, en á
myndum sem til eru erlendis má
sjá hermenn og riddara á
glæstum fákum, meö reiötygi
sem voru i tisku á 11. og 12. öld.
Elstu islensku söölarnir eru frá
17. öld og er einn varöveittur I
Þjóöminjasafni Dana i Kaup-
mannahöfn. Hann er meö háum
brikum aö aftan og framan,
klæddur látúni. I Þjóöminjasafn-
inu i Reykjavik eru gamlir
hnakkar meö lágum brikum aö
framan, skreyttir meö drifnu
látúni. Slikir hnakkar voru i tisku
fram á fyrri hluta 19. aldar, þegar
enskir hnakkar fóru aö berast til
landsins og slógu hina islensku út.
Kvensöölar eru kapítuli út af
fyrir sig og þeim tengist handa-
vinna, vefnaöur og útsaumur sem
veröur aö telja til merkilegrar
heimalistar. Söölar kvenna voru
lengst af þannig aö þær sátu eins
og f stól og snéru þvert á hestinn.
Elsti kvensööullinn sem til er i
Þjóöminjasafninu er frá 1678.
Hann er meö háum brikum aö
aftan og framan og sveif viö bak
konunnar og fótafjöl. Söölarnir
voru oft mikiö skreyttir sumir
alklæddir drifnu vaömáli, leöur-
klæddir og málaö á ieöriö.
Stundum var málaö rósamynstur
beintá tré eöa þá aö sööullinn var
klæddur vaömáli. Um miöja 19.
öld fóru aö berast enskir kven-
söölar til landsins sem brátt
ruddu hinum islensku úr vegi.
Þeir voru þannig aö konumar
sneru meira fram og voru meö
fæturna á ská.
Enskir söölar voru I notkun
fram yfir 1920, en þá varö algengt
aö konur riöu i hnökkum og
klæddust reiöbuxum.
tkringum reiötygin varö til heil
iöngrein, söölasmiöi, en væntan-
lega hafa járnsmiöir einnig
komiö viö sögu. Heimildir eru til
um söölasmiöi fyrr á öldum en
fyrstu mennirnir sem sigldu utan
til aö læra söölasmlöi voru þeir
Tómas Björnsson Beck og Torfi
Steinsson um aldamótin 1800 og
höföu þeir veruleg áhrif á sööla-
smiöi á landinu.
Aklæöin sem fylgdu reiö-
mennskunni erueitt hiö sérkenni-
legasta viö Islensk reiötygi. Til
var áklæöi, svo kallaö skafrak,
skrautsaumaö klæöi sem lá aftur
á lend hestsins. Þá voru til
yfirklæöi sem voru lögö yfir
hnakkinn og undirdekk úr klæöi
eöa vaömáli sem lögö voru undir
hnakk eöa sööul.
Meö gömlu Islensku söölunum
voru notuö svonefnd sööuláklæöi.
Þau voru lögö i sööulinn og annar
endinn látinn hanga yfir sveifina
(bakiö). Aklæöin voru oft meö
mynstri, tvö blómaker hvort á
sinum enda klæöisins, þannig aö
þau snéru rétt þegar klæöiö var
lagt á hestínn. I söölunum voru
einnig sessur, enda má geta nærri
aö oft hefur rassinn veriö aumur
eftir langferöir. Mynstrin á klæö-
unum hafa þróast á sérstakan
hátt á Islandi og eru stórir túli-
panar mest áberandi. Allmörg
sööuláklæöi hafa varöveist, flest
frá 1830-1880. Þess má geta aö
ýmis útsaúmsmynstur hafa veriö
unnin upp úr sööuláklæöunum og
getur aö lita i þar til geröum
bókum.
Sööuláklæöin eru glitofin eöa
glitsaumuö. Þau þóttu stofuprýöi
og voru oft notuö til aö tjalda
veggi þegar mikiö stóö til.
Tíska þeirra ríku
Þaö var ekki nóg aö eiga reiö-
tygi; heldra fólk og rikir bændur
áttu einnig sérstakan fatnaö,
meöan fátæk alþýöan varö aö
bjargast viö sinn venjulega
klæönaö, enda ekki mikill timi til
heimsókna eöa feröalaga aö
nauösynjalausu.
Siöhempa nefndist flik og
minnir einna helst á hempu,
svipaða þeim sem klerkar báru
(og bera), en meö klauf aö aftan.
Þá voru á 19. öld notaöar sér-
stakar reiöbuxur, klæddar skinni
innanfótar, reiösokkar prjónaöir
eöa úr skinni. ReiÖkragar voru
slár sem náöu niöur á lær. Kaflur
hétu stórar kápur viöar og siöar
imeð belti um miðju. Siöar fór aö
berast hingaö útlend reiötiska,
jakkar tvihnepptir meö belti og
eftir 1930 komust reiöbuxurnar i
tisku likar þeim sem enn tiökast,
viöar um lærin, en þröngar aö
neöan og kölluöust sportbuxur.
Stórbokkar brugðu sér i gerfi
enskra lorda og riöu út á sunnu-
dögum meö svipu i hönd og flösku
i tösku.
Reiöfatnaöur kvenna var fyrir-
feröarmikill. Til er hempa i Þjóö-
minjasafninu lik þeirri sem konur
notuöu á 18. og 19. öld. Þær voru
siöar, meö löngum þröngum
ermum, úr svörtu vaömáli eöa
klæöi. Þeim fylgdu háir reið-
hattar. Eftir 1850 komust i notkun
reiöpils og treyja. Pilsin voru viö,
höfö utan yfir annaö piis og oft
siö, svo aö þau næöu niður fyrir
fótafjölina. Slikur klæönaöur er á
sýningunni i Arbæ. Hattar voru
og ómissandi, af ýmsum gerðum.
Dæmi eru um hatta úr strái eöa
hrosshári. Eftir aö konur fóru
aö riöa i hnökkum klæddust þær
reiötreyjum og buxum og höföu
iöulega gúmmistigvél á fótum.
Kýrverð kostar það
Þaö var eitt og annaö sem
þurfti til aö fullkomna myndina,
eneins og getur nærri var útbún-
aðurinn dýr. Menn sýndu jafnan
rikidæmi sitt meö fagurlega
búnum reiötygum. Segir I sýn-
ingarskránni aö til hafi verið svo
vönduö látúnsbúin reiötygi aö
reiöinn einn kostaöi kýrverö. I
heimildum segir aö slikir gripir
hafi veriö i eigu fárra, flestir áttu
ekki annað en þófa.
Um 1920 kostaöi hnakkur þriöj-
ung af ársakupi vinnumanns, en
nú er öldin önnur, þaö telst ekki
lengur til nauösynja aö eiga reiö-
tygi. Hestamennska heyrir nú til
Iþrótta og útivistar, enda er
islenski hesturinn aftur kominn
til vegs og viröingar eftir hálf-
geröa atvinnuleysistima I ára-
tugi. Hann veröur þó liklega
aldrei aftur þarfasti þjónninn eins
og fyrr á öldum og reiötygi ekki
lengur merki um auölegö og völd,
þótt dýr séu.
Jódynur i
morgunsárið
Aö lokum skaJ hér tilfært eitt
dæmi um þaö hvernig hestar og
klæönaöur voru tákn þeirraryfir-
stéttar sem rikti i landinu i hróp-
andi ósamræmi viö fátækt og
neyö alþýöumanna. Dæmiö er úr
Islandsklukku Halidórs Laxness,
frá Alþingi á 18. öld:
„Nú mátti heyra jódyn bakviö
eystri gjárhallinn, og þegar
glæpamennirnir geingu framá-
milli klettanna sáu þeir mann og'
konu riöa meö margt hesta
ásamt sveinum moldargöturnar
inn vellina i átt til Kaldadals sem
skilur landshluta. Þau voru bæöi
dökkklædd og hestar þeirra ailir
svartir.
Hver riöur þar? spuröi sá
blindi.
Þeir svöruöu: Þar riöur Snæ-
friöur islandssól i svörtu,— og
hennar ektakærasti Siguröur
Sveinsson latinuskáld, kjörinn
biskuþ til Skálholts. Þau ætla
vestrá iand aö gera úttekt á fööur-
leifð hennar sem hún náöi undan
kónginum aftur.
Og giæpamennirnir stóöu undir
klettunum og horföu á biskups-
hjónin riöa; og þaö glitti á dögg-
slúngin svartfext hrossin i morg-
unsárinu.
(Eldur I Kaupinhafn — lok
sögu).
1 Arbæjarsafni gefst tækifæri til
aöskyggnast tilbaka til horfinnar
fortiöar og horfinnar tisku.
Gamall Islenskur sööull meö drifnu látúni og Islenskur
hnakkur. Innar má sjá reiðtreyju.
Fagurlega ofin og glitsaumuö sööuláklæöi bera vott um heimalist Islenskra kvenna.
Hnakkar og beisli á sýningunni I Arbæjarsafni.
á dagskrá
>Hér er enn á því klifað að íslendingar
hefðu átt að sniðganga
Moskvuleikana, ekki að valdboði
stjórnmálamanna heldur
samkvœmt eigin mati og ákvörðun
íslenskra iþróttamanna.
íþróttamannslegt
að ganga uppréttur
Þaö er mér ný og óvænt reynsla
aö skiptast á skoöunum um
iþróttamálefni viö innvigöan i fé-
lagsmálahreyfingu Iþrótta-
manna. Greinarkorn, sem ég
skrifaöi hér i blaðið seint i júii til
rökstuönings þeirri skoöun aö is-
lenskum iþróttamönnum heföi
veriö sæmst aö fara hvergi á
Moskvuleika kennda vib ölym-
piu, vakti svör hjá Eysteini Þor-
valdssyni ólympiunefndarmanni
(birt 2/8), og skýrir hann þau við-
horf sem réöu ákvöröun tslend-
inga um þátttöku. Nú væri ugg-
laust hægt aö þrefa i þaö óendan-
lega um ýmis atriði þessa máls,
en rétt er að hlifa lesendum, ef
einhverjir eru, viö stagli og end-
urtekningum. Aöeins skal ég
itreka þaö aö hiö fyrra skrif mitt
var til varnar Iþróttum en ekki til
árása. Vænti ég aö þaö veröi svo
metib og einnig þau orö sem ég nú
rita.
Þvi fer fjarri aö þeir sósialistar
sem snerust gegn þátttöku i
Moskvuleikum telji að stjórn-
málamenn, en ekki Iþróttamenn,
eigi aö ráða I iþróttahreyfingunni.
Hvergi I grein minni var ýjaö aö
þvi aö stjórnmálamenn væru hæf-
ari til þeirrar ráösmennsku en
iþróttamenn sjálfir. Þvert á móti
var öll greinin stiluð uppá þaö aö
iþróttamenn hugsuöu meö sfnum
eigin félagslegu heilafrumum en
létu ekki misvitra stjórnmála-
menn teyma sig á asnaeyrunum
til fylgis viö sérgæsku og potara-
skap, einsog hefur viljað viö
brenna I fslenskri Iþróttahreyf-
ingu. Þetta, sem er einn höfuö-
vandi Iþróttahreyfingarinnar,
þekkir viömælandi minn, Ey-
steinn^mæta vel, og býst ég varla
viö þvi aö þarna greini okkur á.
Hins vegar veröur mér sem
öörum aö leyfast aö hafa skoðun á
ákvöröunum Iþróttaforystunnar
um sitthvað sem umdeilt má
kalla, þarámeöal um þátttöku I
Moskvuleikum. Og ég neita þvi
alfariö aö min skoðun á þvi efni sé
„pólitiskari” en skoöun viðmæl-
enda mins og annarra ólympiu-
nefndarmanna, og þaö þótt þeir
hafi allir oröiö sammála um
Moskvuför, svo sem Eysteinn
segir. Umþenkingum minum um
málið var ekki ætlað aö vera i
neinum stjórnmálamannsstil og
sist af öllu I stil Carters eöa
Morgunblaösins, heldur var reynt
að bregöa ljósi almennra félags-
viðhorfa sósialista á umræðuefn-
iö. Eg kannast ekki viö aö þar hafi
gætt neinnar pólitiskrar sér-
gæsku. En þess mætti kannske
geta að bæöi núverandi og fyrr-
verandi formaður ISt (sá slðar-
nefndi formaöur ólympiunefnd-
arinnar) eru I hjáverkum stjórn-
málamenn sérgæskuflokks, og
varla hafa þeir hamskipti þegar
þeir koma inn i fundarherbergi
iþróttaforystunnar.
Sannleikurinn er sá aö ákvörö-
un um Moskvuför var pólitisk
ákvöröun, hápólitisk. Þar meö er
ekki sagt aö þessi ákvöröun hafi
verið tekin af röngum aöilja, ekki
þar til bærum. Þótt vitlaus sé,
hef ég aldrei lagt til ab iþróttafé-
lög yröu lögö undir forsjá Alþingis
eöa stjórnmálaflokka. Ég hef ein-
ungis sagt aö iþróttaandi hlyti aö
tengjast siögæöi og réttlæti, og
hvar ætti aö vera betri jarðvegur
fyrir Iþróttaanda en einmitt meöal
iþróttamanna?
Svo er þaö þetta, aö einhvers-
staöar verði vondir aö vera og
einnig ólympiuleikarnir. En er
þaö virkilega skoöun iþróttafor-
ystunnar að þar séu öll lönd jafn-
gild, hvernig sem á stendur? Ég
fæ ekki betur séö en ummæli
Eysteins Þorvaldssonar og fleiri
iþróttaforystumanna hnigi i þá
átt. Þaö er sannarlega ógaman aö
þessu, ef rétt er skiliö, og ástæöa
til aö menn staldri viö og hugsi
sinn gang. Hafa þá Iþróttasamtök
heimsins (og tslands) aldrei stig-
iö feilspor i fortiöinni hvaö snertir
skipulagningu og staösetningu
móta og þátttöku I þeim? Ef nú
stórveldi Iþrótta og hervalds
(þetta tvennt fer saman I okkar
vondslega heimi) sameinuöust
um aö halda ólympiuleika i
ónefndu landi Suöur-Ameriku,
finnst þá islensku Iþróttaforyst-
unni einboöiö aö senda sina menn
þangab til keppni? Margur mundi
vænta annars og telja aö ella væri
veriö aö beita iþróttamönnum
fyrir æki þeirra sem betur aidrei
þrifust.
Hvaö meö þá röksemd aö
sovésk alþýba og iþróttaæska eigi
ekki aö gjalda synda stjórnar-
herranna? Ef Moskva heföi veriö
sniögengin leikunum til falls (en
þaö var aö visu ekki á valdi
Islendinga einna), heföi veriö
tekin af fólki þar eystra verö-
skulduö umbun erfiöis og fórna
viö hvers kyns undirbúning glæsi-
legrar hátréar. Ojæja, hver var
þá umbunin? Handa öllum al-
menningi var hún sú ein aö sjá
bregöa fyrir á sjónvarpsskjánum
dýrlegum skrautsýningum
(horna- og dansflokkar Rauöa
hersins stóðu sig frábærlega vel
viö upphaf og lok leikanna, lik-
lega betur en i Afganistan) og
dást aö metaregni landa sinna, —
semsé þjóöremban rétt einu sinni
upp vakin og kitluð, einsog hinir
þungbúnu herrar Kremlar ætluð-
ust til. Þeim einum dýröina! Sú
var einnig niöurstaöan á öörum
skrautlegum leikum fyrir 44 ár-
um, nema þá hét hann Hitler sem
uppskar af fákænum fögnuöi
sinna landa yfir skipulagningu og
aga. Einmitt alræöisstjórn getur
grætt póiitiskt á stórkostlegum
iþróttahátiöum, en þetta á fólk
sem býr viö okkar stjórnarfar
erfitt meö aö skilja. Og þarna er
ekkert jafnræöi meö rikjum
heimsins.
Þaö var býsna lærdómsrikt aö
heyra viðtal ólympiufréttamanns
útvarpsins 25. júli viö ónefnda
konu i Moskvu. Sveimér ef þettá
viötal eitt „borgaði” ekki utanför
mannsins, — já og jafnvel þátt-
töku íslendinga 1 leikunum yfir-
höfuö! En þaö furöulegasta gerist
aö hvergi hafa komið fram á
prenti nein lofleg ummæli um
þennan fréttaþátt, — engu likara
en öll blöðin séu á mála hjá
Moskvuvaldinu (eöa ólympiu-
nefndinni) ab þegja þau óþægi-
legu vibhorf i hel sem fram komu
hjá hinum unga Moskvubúa. Kon-
an var nefnilega andvig ólympiu-
leikunum og taldi aö þeir kostuöu
ianda sina of mikib, meöal annars
aö þvi leyti ab þeir styrktu stööu
stjórnarinnar innáviö og útáviö.
Hún fagnaði ekki hinum erlendu
gestum leikanna, þótt þeir mættu
vera velkomnir viö aörar aöstæö-
ur og I öörum erindagjörðum.
Vel veit ég að sumir andófs-
menn þar eystra hafa þá skoðun
aö borgandi sé fyrir öll samskipti
vesturáviö, en þar virðist gæta
óraunhæfrar trúar á hjálpræðiö
mikla aö vestan. Sovétrikin hafa
ekki hamskipti nema fyrir innri
styrk róttækra andófsafla, en
stjórnvöld geta snúiö hvers kyns
opinberum samskiptum sér i hag.
Svo Ht ég á málin.
Spuröur um samhengi verslun-
ar, iþrótta og menningarmála vil
éggefaskýrsvör: Iþróttum fylgir
aö réttu siöferðileg skylda um at-
fylgi viö mannúöarstefnu, þar-
meö einnig mannfrelsi og þjóö-
frelsi. Þetta leiöir einfaldlega af
þvi, aö Iþróttir eru/eiga aö vera
mannrækt en ekki hernaður gegn
manninum. I þessum skiiningi
eru iþróttir hluti af menningar-
málum, og býst ég ekki viö aö
Iþróttaforystan telji sér misboöiö
meö þeirri samspyröun. En
verslun herra trúr, þaö er nú
nokkuð annað! Verslun og siö-
gæöi eða verslun og mannbætur
hafa löngum þótt rúmast illa i
stokki saman. Og hvaö sem at-
vinnu ÍSt-formannsins liöur, þá
held ég ab fæstir vilji aö hugs-
unarháttur og starfsaöferöir
verslunar ráöi rikjum i heimi
iþróttanna.
Þessi rökleysa finnst mér aö
eigi aö gilda i viðskiptum viö út-
lönd, jafnt Sovétrikin sem önnur
lönd. Viö skulum halda áfram aö
versla viö Sovét og semja okkur
aö almennt viöteknum háttum
hvaö snertir siögæöiö. Niöurfell-
ing verslunar er memento næsta
stig vib striðsyfirlýsingu, og ég
ætla Islendingum aö vera friðar-
sinnar. Hins vegar skulum viö
láta eitt yfir iþróttir og önnur
menningarsamskipti ganga og
hafna sovétvináttu á þeim sviöum
amk. á meöan enn flýtur blóö i
Afganistan. Menning okkar verö-
ur aö reistari ef við kunnum aö
velja og hafna i skiptum viö um-
heiminn. Viö skulum leyfa okkur
aö ganga sæmilega uppréttir og
upplitsdjarfir I heiminum; mundi
þaö ekki teljast bærilega iþrótta-
mannslegt þótt ekki sé haldiö til
meta I keppni?
Hjalti Kristgeirsson