Þjóðviljinn - 15.03.1983, Page 6

6 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þríðjudagur 15. mars 1983
Nóvudeilan 1933
Fimmtíu ár liðin frá einum harð-
vítugustu átökum millistríðsáranna
Nóvudeilan 1933 dregur nafn
sitt af báti, sem flutti vörur og efni
til tunnusmíði, sem ætlað vartil
atvinnubótavinnu á Akureyri.
Afgreiðslubann var sett á farm
bátsins, þareð atvinnurekendur
ætluðu að greiða lægri laun en
taxti Verkamannafélags
Akureyrar kvað á um. Þar var
komið í veg fyrir að ASÍ, sem þá
var undir stjórn hægri krata,
fengi komið á einokunarvaldi
innan verkalýðshreyfingarinnar.
Kommúnistar náðu að halda
samningsréttinum og verjast
kauplækkunartilraunum
atvinnurekenda.
Inntak
þessarar greinar
í eftirfarandi frásögn af Nóvuátökunum,
mun ég reyna að gera grein fyrir aðdrag-
anda deilunnar, ytri þáttum hennar og
innri, sem tengjast hagsmunabaráttunni á
Akureyri og þjóðfélagsmóthverfunum,
jafnframt gangi deilunnarog áhrifum henn-
ar á alþingiskosningarnar skömmu síðar.
Frásögnin byggist á frumheimildum í
formi fundargerða verkalýðsfélaganna,
bæjarstjórnar Akureyrar, dreifibréfum,
dagblöðum og minningum nokkurra þátt-
takenda frá þeim tíma. Þess ber að geta, að
sérstakrar aðgæslu er þörf á notkun heim-
ilda, þvf fjórði áratugurinn er hulinn róm-
antískri blæju, sent kynslóð eftirstríðsár-
anna hefur ekki að fullu áttað sig á. Veru-
leikinn er hins vegar nægilega litríkur í
sjálfu sér, og því áhugavert að þekkja til
sögu hans. Fræðileg og öguð vinnubrögð
sagnfræðinnar í meðferð heimilda mega
ekki setja mönnum svo þröngar skorður að
viðkvæm málsatvik liggi í þagnargildi.
í umfjöllun Nóvudeilunnar er ekki aðal-
atriðið að rannsaka sannleiksgildi staðhæf-
inga þeirra manna er lentu í hringiðu þess-
arar deilu, heldur gera grein fyrir á hvern
hátt hún kom þátttakendum fyrir sjónir, því
ákvarðanir teknar á stað og stund, höfðu
oft afgerandi áhrif á, til hvaða aðgerða var
gripið hverju sinni. Þessar aðgerðir varða
atvinnubótavinnu við tunnusmíði á kreppu-
árunum.
Viðhorf til
atvinnubóta vinnu
Þegar áhrifa heimskreppunnar 1929 fór
að gæta með varanlegu atvinnuleysi, voru
ráð gegn henni ekki auðfundin. Raddir um
að koma á atvinnubótavinnu urðu æ háværr
ari. Yfirvöld þekktu engin ráð önnur en
þau, sem birtust í kenningum frjálshyggju-
fræðinnar (Neoklassisk hagfræði): Að láta
efnahaginn brjóta sér leið af sjálfu sér eftir
ósýnilegum lögmálum.
Ef gripið yrði til þess ráðs að stofna til
atvinnubótavinnu, yrði að setja þrjú skil-
yrði. í fyrsta lagi ætti vinnan ekki að vera
hagnýt, í öðru lagi mætti hún ekki keppa á
hinum almenna vinnumarkaði, og í þriðja
lagi skyldu launin vera lægri en greidd voru
fyrir aðra vinnu. Fullvíst má telja að barátt-
an við að koma af stað atvinnu og fá viður-
kenndan kauptaxta, hafi verið barátta á
mörgum vígstöðvum.
Verkamenn á Akureyri
krefjast opinberra
framkvæmda
í því mikla atvinnuleysi sem ríkti á Akur-
eyri á þessum tíma, eins og víðast hvar ann-
Hvítliðar hafa strengt kaðalinn á milli sín og taka til við að reyna að ryðja bryggjuna
ars staðar, var mikill baráttuhugur hjá
Verkamannafélagi Akureyrar fyrir að kom-
ið yrði á stöðugri atvinnu yfir vetrarmán-
uðina. Ef kröfum um vinnu yrði ekki sim.
væri hugsanlegt að skora á allan verkalýð
að neita að greiða opinber gjöld til bæjar-
ins. Það varð úr fjórum mánuðum síðar,
eða í nóvember 1932, að basjarstjórn Akur-
eyrar samþykkti að verða við kröfum í
þessu efni, og tók í því sambandi á leigu
tunnuverksmiðju Espólíns. Gert var ráð
fyrir atvinnu fyrir 40 manns við tunnusmíð-
ina, sem svaraði þó hvergi nærri þeirri eftir-
spurn eftir vinnu er fyrir lá. Pantað var efni
til smíðanna, og var það væntanlegt með
bátnum „Nóvu“.
Hver voru styrkleika-
hlutföll bæjarstjórnar
og verkalýðsfélaganna
Bæjarstjórnarkosningar fóru fram á Ak-
ureyri 1930, ogfengu hægri öflin meirihluta
greiddra atkvæða. Sjálfstæðismenn fengu 5
bæjarfulltrúa kjörna, Framsókn 3 og Al-
þýðuflokkur 3. Fyrir Alþýðuflokk má
nefna Erling Friðjónsson og Elísabetu
Eiríksd. hugmyndafræðilega urðu þau á
öndverðum meiði, þar sem Erlingur varð
síðar meir sósíaldemókratískur fulltrúi, en
Elísabet meðlimur í Kommúnistaflok-
knum, sem stofnaður var sama ár. Er talið,
að þegar Erlingur beið lægri hlut við stjórn-
arkosningar í Verkamannafélaginu, hafi
hann algjörlega upp frá því gengið erinda
Alþýðusambands Islands, sem vildi einang-
ra öll áhrif Kommúnista. Eins og kunnugt
er var hin stjórnmálalega og faglega skipul-
agshlið Alþýðusambandsins ein og hin
sama. Pað sem byggðist á sósíaldemókrat-
ískum hugmyndum þýddi, að hvar sem
Kommúnistar höfðu yfirhöndina innan
verkalýðsfélaganna, var reynt að draga úr
áhrifum þeirra. Hafa ber í huga að á tímabi-
linu 1930-34, voru orð Kommúnista mjög
lituð af kenningum Komintern (3. Alþ-
jóðasambandið) þó telja megi að aðgerðir
íslenskra Kommúnista hafi eingöngu verið
miðaðar við íslenskar aðstæður. Hér á ég
við þá kenningu, að sósíaldemókratar væru
sósíalfasistar, en það þýddi í raun, að eng-
rar undanlátssemi mætti gæta í samskiptum
við sósíaldemókrata.
í stuttu máli, verkalýðsstéttin átti í mikl-
um innbyrðis átökum á sama tíma og
Eftir Stefán
Friðberg
Hjartarson
sagnfrœðing
Stefán Friðberg Hjartarson
stundar framhaldsnám í sagn-
frœði við háskólann í Uppsölum
í Svíþjóð. Starfar hann að verk-
efni um félagslega vitund og pól-
itískar aðgerðir millistríðsár-
anna. Par tekur hann meðal ann-
ars til umfjöllunar Nóvu- og
Borðeyrardeiiurnar og þýðingu
þeirra almennt
kreppan skerti lífskjör hennar. Af því sem
áður hefur komið fram, gerist það í sam-
ræmi við þessi hugmyndafræðilegu átök, að
Erlingur klýfur Verkamannafélag Akur-
eyrar í ársbyrjun 1933, þegar Kommúnistar
ná meirihluta í stjórnarkosningum. f hið
ný)c 'élag gengu milli 80-90 manns, en eftir
sem acur var Verkamannafélagið með
Steingrím Aðalsteinsson sem formann,
stærst, með um það bil 230 félagsmenn.
Alþýðusambandið veitti hinu nýja félagi
inngöngu, en vék aftur á móti því fjölmenn-
ara úr því. Þrátt fyrir þessa úrsögn var
Verkamannafélagið ekki einangrað, þar
sem til var fjórðungssamband, Verkalýðs-
samband Norðurlands, sem laut stjórn
Kommúnista, en í sambandinu var meðal
annarra Verkamannafélag Siglufjarðar,
sem þá var enn óklofið.
Innan vébanda VSN sem gaf út blaðið
„Verkamaðurinn" voru ýmsir félagar, sem
af einhverjum ástæðum voru ekki með í
ASI.
Styrkleiki verkalýðsfélaganna var að
miklu leyti fólginn í því að hafa sem flesta
félagsbundna, því hættan á kauplækkun og
verkfallsbrotum var alltaf fyrir hendi við
ríkjandi kringumstæður. Þó að Nóvudeilan
á Akureyri hefði sínar eigin innri ástæður
voru „móthverfur" í fleiri víddum að verki,
sem gáfu átökunum þá mynd sem síðar kom
í ljós.
Deiluefni bæjarstjórnar
og Verkamannafélagsins
Bæjarstjórn Akureyrar ákvað að ekki
skyldi greiða laun samkvæmt taxta Verka-
mannafélagsins, heldur skyldi unnið í á-
kvæðisvinnu, þar sem greiddir yrðu 75
aurar fyrir hverja tunnu. í aurum reiknað
jafngilti það 80-90 aurum í tímavinnu, en
taxti Verkamannafélagsins var 125 aurar,
sem bæjarstjórn hafði samþykkt 1929, og
enn var í fullu gildi. í fyrstu hafði bæjar-
stjórn hugsað sér 70 aura pr. tunnu, en
tvennt kom til að breyting varð á: Tunnu-
efnið kom seinna en ætlað var, svo og óá-
nægja með launakjörin. Launakjörin voru
túlkuð sem einn liður í stærri sókn gegn
verkalýðnum, það er, í kjölfar launalækk-
unar bæjarstjórnar fylgdi almenn launa-
hækkun atvinnurekenda í Akureyrark-
aupstað. Þessvegna væri best að verjast
strax, áður en of seint yrði. Þetta var skiln-
ingur meðlima Verkamannafélagsins, en
klofningsfélagið áleit að hér færu þeir með
rangt mál.
Erlingur skrifaði í Alþýðumanninn, blað
Alþýðuflokksins á Akureyri, sem hann rit-
stýrði, að ekki væri hægt að líkja saman
atvinnubótavinnu við almenna vinnu, eðli
vinnunnar væri allt annað, og að lægri laun í
atvinnubótavinnu hefðu aldrei áður leitt til
lækkunar á hinum venjulega taxta. Verka-
lýðsfélagið væri tilbúið að ganga að þeim
kjörum sem bæjarstjórn bauð. Auk þess
efaðist Erlingur stórlega um að tunnusmíði
gæfi minna í aðra hönd en taxti Verka-
mannafélagsins, því ef hagnaður yrði af
smíðinni kærni hánn í hendur verkamann-
anna. Skoðun Verkamannafélagsins var sú,
að óréttlátt væri að verkamenn legðu fram
vinnuafl sitt án tryggingar fyrir því að
greidd yrðu taxtalaun.
Á fundi þann 11. mars tilkynnti bæjar-
stjórn þeim sem vinnuna áttu að fá, að ekki
væri hagfræðilegur grundvöllur fyrir hærri
launum en getið er um hér að framan.
Tryggvi Emilsson hafði á fundinum orð
fyrir hönd Verkamannafélagsins, og bað
menn að hundsa boð bæjarstjórnar.
Tryggvi segir síðar í „Baráttan um
brauðið", að bæjarstjóri hafi vitað hverjir
færu með umboð verkalýðsins, því ekki hafi
hann (Tryggvi) borið undir atkvæði tilboð
bæjarstjórnar, eftir að 11 fylgjendur Verka-
mannafélagsins hefðu gengið af fundi, -
eftir sátu 40 vinnuþurfandi menn.