Þjóðviljinn - 13.08.1987, Side 8

íslensk utanríkisstefna - að
hlýða erlendum fyrimiælum
I Hlutleysisstefnan
Er eitthvað til, sem hægt er að
kalla íslenska utanríkisstefnu? Af
ástæðum, sem reifaðar verða hér
á eftir, tel ég fyllilega réttlætan-
legt að varpa fram þessari spurn-
ingu.
Svo sem alkunna er, var 1918
gefin út yfirlýsing um, að ísland
skyldi hlutlaust um aldur og ævi.
Ég hygg, að vart hafi fundist sá
ísiendingur, sem ekki taldi þessa
afstöðu sjálfsagða, og var stoltur
af. Enda varþessi stefnumörkun í
fylista samræmi við hugsunarhátt
og hefðir íslendinga.
Jafnframt er ljóst, að endaþótt
ailir vonuðu, að við slyppum við
her og hernaðaraðgerðir í
Iandinu, gerðu menn sér fulla
grein fyrir því, að í slíkri yfirlýs- >
ingu fólst engin fullkomin vörn,
enda engin slík vörn til. En menn
voru sammála um, að slík yfirlýs-
ing væri sú langbesta vörn, sem
völ væri á, og einnig sú eina sem
íslendingum væri sæmandi.
Enginn efi er á, að þessi stefna
er í fuliu gildi enn í dag.
Vissulega hernámu Bretar ís-
land 1940. En einmitt vegna þess,
að hér voru engin hernaðar-
mannvirki fyrir, fór hernámið
fram án nokkurra hernaðarátaka
eða blóðsúthellinga. Hefðum við
borið gæfu til að halda fast við
okkar hlutleysisstefnu og jafn-
framt reynt að fá staðsettar á ís-
landi sem flestar alþjóðastofnan-
ir, sem starfa að friði, menning-
armálum og vísindum, þá væri
okkur að því meiri vörn en öliu
samanlögðu drápstækjadóti, sem
hrúgað hefur verið inn í landið til
þess eins að egna tii árása á ís-
land, ef til hernaðarátaka skyldi
koma.
Þeir sem halda því fram, að
engin vörn sé í hlutleysi, mættu
að ósekju íhuga það, að ekki er
ýkja langt síðan ein harðsvírað-
asta og yfirgangssamasta ríkis-
stjórn sem sagan kann frá að
greina, fór þess á leit að fá að gera
flugvelli á ísiandi. Þá áttum við
því láni að fagna að eiga forsætis-
ráðherra, sem ekki kiknaði í
hnjáliðum, þótt hann stæði
frammi fyrir orðuskrýddum út-
lendingi.
A grundvelii hlutleysisyfirlýs-
ingar okkar sagði Hermann Jón-
asson þvert nei. Og Hitlers-
Þýskaland beygði sig.
Ekki kæmi mér á óvart, þótt
þetta tilvik kynni að vera hið eina
í sögu íslands á 20. öld, þar sem
tekin var sjálfstæð og einörð
ákvörðun í svo mikilvægu utan-
ríkismáli landsins. Var þó sá
málaflokkur enn í höndum Dana,
er þetta gerðist. Ekki skulum við
heldur gleyma þeim hiutlausu
löndum, sem sluppu við hörm-
ungar heimsstyrjaldarinnar síðari
þótt þau væru staðsett nánast við
vígvöllinn. Má þar nefna Sví-
þjóð, Sviss, Portúgal o.fl.
Að þessi lönd höfðu smávegis
hervarnir, hygg ég að hafi fremur
aukið á innrásarhættu en hitt.
II Óheilla þróun
Upphaf þeirrar óheillaþróun-
ar, sem síðan hefir orðið í varnar-
og sjálfstæðismálum íslands má
rekja til þess, er gerður var samn-
ingur við Bandaríkin 1941 um að
þau yfirtækju hervörsiu á íslandi.
Bandarískir hernaðarsérfræð-
ingar munu þá um nokkurt skeið
hafa rennt hýru auga til íslands
sem útvirkis í vörnum Bandaríkj-
anna.
Margt bar til að landið þótti
heppilegt til slíkra nota. Má þar
bæði nefna til legu landsins sem
og það, að í kaldrifjuðum út-
reikningum hernaðarsérfræð-
inga mun iitið á landið sem nánast
óbyggt svæði.
Því hvað eru 240.000 manns í
atómstyrjöld?
Þessi samningur var ekki gerð-
ur að frumkvæði íslendinga, og
mun það sama gilda um allar
meiri háttar ákvarðanir okkar í
utanríkismálum síðar, að undan-
skildum útfærslum landhelginn-
ar. Svo sem fram kemur m.a. í
Reykjavíkurbréfi Mbl. þann 14.
júní sl. hafa ákvarðanir okkar í
þessum málaflokki yfirleitt verið
pantaðar af erlendum ríkisstjórn-
um, einkum Bandaríkjastjórn.
Við vitum, að er stríðinu lauk,
höfðu Bandaríkjamenn ákveðið,
að hafa hér herstöð áfram, hvað
sem íslendingar segðu.
Að sjálfsögðu beittu þeir
„diplomatiskum" aðferðum.
Svo sem kunnugt er var í fyrstu
mjög almenn mótstaða í landinu
gegn öllum hugmyndum um her-
stöðvar á íslandi. Meðal annars
kom þessi andstaða glöggt fram
hjá sumum framámönnum Sjálf-
stæðisflokksins, svo sem Gunnari
Thoroddsen o.fl. Bandaríkja-
menn áttu þó hér ýmsa „Hauka í
Horni“ meðal valdamikilla
stjórnmálamanna. Með aðstoð
slíkra manna, jafnframt því að
beita lævísum, dulbúnum hótun-
um og „mútum“ í ýmsum mynd-
um, tókst þeim á skömmum tíma
að brjóta á bak aftur alla umtals-
verða mótstöðu í forystuliði
Sj álfstæðisflokksins.
Öðru máli gilti um Framsókn-
arflokk og Alþýðuflokk, þar sem
hörð andstaða hélst mun lengur
hjá verulegum hluta forystunnar.
Þrátt fyrir þessa andstöðu
unnu Bandaríkjamenn, með sín-
um hefðbundnu „diplomatisku“
aðferðum hvern sigurinn af öðr-
um:
Fyrst kom Keflavíkur-
samningurinn, þá inngangan í
Nató. Og loks var lokasigurinn
innsiglaður með hernáminu
1951.
Ekkert af þessu gerðist fyrir
frumkvæði íslendinga, svo sem
glöggt kemur fram í ofannefndu
Reykjavíkurbréfi frá 14. júní sl.
Þannig heflr, svo sem áður er
að vikið, utanríkisstefna íslend-
inga framar öðru verið í því fólgin
að hlýða eriendum fyrirmælum.
Á það er minnst hér í upphafi,
að á sínum tíma hafi nánast allir
DANÍEL
DANÍELSSON
SKRIFAR
íslendingar sameinast að baki
yfirlýsingarinnar um ævarandi
hlutleysi. Það er vissulega verð-
ugt og áhugavert rannsóknar-
verkefni, hvernig tekist hefir að
breyta skoðunum verulegs hluta
þjóðarinnar í þessum efnum.
Andstætt því, sem reynt er að
telja almenningi trú um í dag,
hygg ég, að hlutleysis- og
vopnleysisstefnan hafi jafnvel
enn meira gildi nú en fyrir 70
árum. Svo sem áður er bent á
töldu Bandaríkjamenn ísland svo
kjöríð virki í ystu varnarlínu
sinni, að þeir leituðu eftir að fá að
hafa hér herstöð, og þótt þeir í
fyrstu lofuðu að fara þegar að
styrjöldinni lokinni, kom brátt í
ljós, að þeir höfðu aldrei ætlað að
standa við það loforð, sbr. mála-
leitan þeirra um herstöðvar til 99
ára.
Til þess að ná fram tilgangi sín-
um án þess beint að beita valdi,
urðu þeir að fá sem flesta, valda-
mikla, íslenska stjórnmálamenn
á sitt band. En þeir þurftu einnig
að leggja þessum stjórnmála-
mönnum til vopn í hinni pólitísku
baráttu heimafyrir.
Umfram allt varð að sannfæra
íslendinga um nauðsyn hervarna.
En varnir gegn hverjum? Ekki
var vitað að Islendingar ættu sér
óvin.
Augijóst var að fyrsta skrefið
yrði að vera, að útvega íslending-
um óvin!
Á þessum tíma geisaði kalda
stríðið og því reyndist val á óvini
harla auðvelt. Örfáum árum áður
höfðu Rússar verið hafnir til
skýja bæði af Bandaríkjamönn-
um og íslendingum vegna fram-
lags þeirra í baráttunni gegn Nas-
istum. Ekki var vitað til að þeir
hefðu nokkru sinni sýnt íslend-
ingum óvild nema síður væri, og
nú voru þeir að komast í tölu
helstu viðskiptaþjóða okkar. Ný-
lega voru þeir búnir að missa um
20 milljónir manna í baráttunni
við Nasista. Meginhluti hins
eiginlega Rússlands var enn í
rúst, og nánast sviðin jörð. Þrátt
fyrir þetta tókst afturhaldsöflum í
Bandaríkjunum og V-Evrópu að
telja fólki trú um að Rússar stæðu
gráir fyrir járnum, tilbúnir til að
leggja undir sig heiminn.
Með dyggilegri aðstoð íslensks
afturhalds, með Morgunblaðið í
broddi fylkingar, tókst á ótrúlega
skömmum tíma að telja umtals-
verðum hluta íslendinga trú um
að ef við ekki, án tafar, fleygðum
okkur í fang Bandaríkjanna,
myndu Rússar fyrr en varði her-
nema landið.
í þeim gengdarlausa áróðri,
sem íslenskt afturhald hefir síðan
haldið uppi gegn öllum þeim,
sem andvígir hafa verið erlendum
her og hernaðarbandalögum hef-
ir aðferð Göbbels, sáluga, verið
óspart notuð, - og skilað árangri
nú sem fyrr. Þannig hefir megin
áhersla verið á það lögð, að end-
urtaka ósannindi nógu oft. Órækt
dæmi um þetta er sú skáldsaga,
sem allt íslenskt afturhald hefir
sameinast um að klifa á í nær 40
ár, en það er sagan um „samsæri
kommúnista“ gegn Alþingi 30.
marz 1949.
Standandi á gangstéttinni,
beint gegnt dyrum Alþingis,
hafði ég, sem þetta ritar, mjög
góða aðstöðu til að fylgjast með
því, sem fram fór.
Þannig varð ég vitni að því, er
nokkrir framámenn socialista og
verkalýðs reyndu að fá óspekta-
unglinga til að hætta eggja- og
grjótkasti að Alþingishúsinu.
Engra tilburða varð hins vegar
vart hjá lögreglu til að stöðva
þennan leik. Hvað sem olli.
Ég mun ekki hér fjalla frekar
um atburðina á Austurvelli, 30.
marz 1949, enda er það efni í
heila bók. Ekki er þó örgrannt
um, að að manni sæki kl ígja þeg-
ar Mbl. vitnar til fleygra orða Ara
fróða um „það sem sannara
reynist“ um íeið og það minnist
enn einu sinni á þessa „lygasögu
aidarinnar.“
III Hlutverk íslands
í hugum okkar flestra hygg ég,
að eðlilegt hlutverk dvergríkisins
íslands f samfélagi þjóðanna sé
að bera klæði á vopn, en vinna
jafnframt ótrauðir að útrýmingu
kjarna- og eiturvopna, með alls-
herjar afvopnun að lokamarki.
Jafnframt, hvar sem rödd íslands
heyrist á fjölþjóðaþingum, verði
hún þekkt, sem rödd þeirrar
þjóðar sem öðrum framar hvetur
til útrýmingar hungurs og sjúk-
dóma í heiminum en að sama
skapi eflingar menntunar og
menningar.
í þessum efnum þarf ísland
ekki að vera dvergríki, þar á það
að geta hlotið viðurkenningu sem
fullgildur meðlimur í framvarðar-
sveit mannkyns til eflingar friðar,
frelsis og menningar.
í þessu sambandi er við hæfi að
benda á, að við höfum ástæðu til
að vera stolt af því, að íslending-
ur skuli hafa valist tii fram-
kvæmdastjóra samtaka nokkurra
friðelskandi þjóða.
Starfshættir utanríkisráðherra
okkar um langt skeið hafa, að
mínum dómi, oft á tíðum verið í
harla litlu samræmi við þann ís-
lenska hugsunarhátt, sem hér
hefur verið lýst. Gjarnan hafa
þeir á fjölþjóðaþingum verið í
hópi hinna vígreifu „hauka“.
Hefur slíkt hátterni jafnvel
gengið svo langt, að íslenskum
utanríkisráðherra hafi hlotnast
sérstakt lof Nató-forkólfa fyrir
einstæða frammistöðu í kalda-
stríðs-æsingarræðumennsku.
Það er því fyllilega tímabært að
ísland eignist utanríkisráðherra,
sem þorir að móta og fylgja fram
fslenskri utanríkisstefnu.
IV Morgunblaðið
og Ari fróði
Reykjavíkurbréf Morgun-
blaðsins frá 14. júní sl. er um
margt svo athyglisvert að full
ástæða er til að fjalla nokkuð um
efni þess.
Sérstaka athygli vekur ákefð
höfundar að telja að opinber
skjöl bandarískra stjórnvalda,
þau er snerta málefni íslands, séu
full rangfærslna, og raunar lítt
mark á þeim takandi.
Stingur þetta óneitanlega
nokkuð í stúf við almennt álit
Morgunblaðsins á bandarískum
málflutningi.
Höfundur Reykjavíkurbréfs
telur t.d. að yfirheyrslur banda-
rískra þingmanna yfir embættis-
mönnum, sem grunaðir eru uni
að hafa farið út fyrir verksvið sitt
sé giöggt dæmi um „að þar í landi
láti menn sér ekki nægja að
byggja á skjalföstum heimildum
einum sér.“
Nú vill svo til, að sá sem þetta
ritar hefur nú að undanförnu nær
daglega fylgst með beinum út-
sendingum einmitt frá slíkum
réttarhöldumíWashington. Ekki
hefi ég orðið þess var, að þar hafi
skjalfestar heimildir verið rengd-
ar. Þvert á móti hefi ég ekki einu
sinni orðið þess var að „hinir
ákærðu" eða lögfræðingar þeirra
hafi reynt að véfengja slík gögn.
Hins vegar hefir eyðilegging
skjala að sjálfsögðu verið for-
dæmd.
Nú vitum við, að þau skjöl um
viðskipti íslands og Bandaríkj-
anna sem birt hafa verið, eru
samtíma skráðar fundargerðir.
Erfitt er að taka áratugagamlar
endurminningar, eða e.t.v. sund-
urlausar „glósur“ hinna íslensku
þátttakenda í viðræðunum, fram
yfir skjalfestar samtímaheimild-
ir.
Tilraunir höf. Reykjavíkur-
bréfs til þess að afsanna, að um
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 13. ágúst 1987