Vísbending - 30.09.1987, Síða 2

VÍSBENDING
2
Stefán Svavarsson lektor
Um þróun íslenskra verðbólgureikningsskila, fyrri hluti
Eitt erfiðasta vandamál, sem
reikningshaldarar hér á landi hafa á
síðustu árum átt við að glíma, er
verðbólgan, eða öllu heldur áhrif
hennar á mælingar á afkomu og
efnahag fyrirtækja. Mér virðist, að
skipta megi þróun verðleiðréttinga í
íslenskum reikningsskilum í þrjú
tímabil. A fyrsta tímabilinu, sem stóð
til ársloka 1978, voru gerðar tilraunir
til að leiðrétta vissa Iiði í uppgjörum
fyrirtækjanna án þess að víkja frá
meginreglum hefðbundinna reikn-
ingsskilavenja. Þessar leiðréttingar,
sem gerð verður stutt grein fyrir hér á
eftir, voru gerðar á grundvelli fyrir-
mæla í þágildandi skattalögum. Á
öðru tímabilinu, sem vafalaust er eitt
mesta framfaraskeið í sögu reiknings-
skila fyrirtækja á Islandi, voru mæl-
ingar á afkomu og efnahag fyrirtækja
byggðar á nýjum skattalögum, sem
tóku gildi 1. janúar 1979, og nýjum
hlutafélagalögum, sem samþykkt
voru á Alþingi á árinu 1978. Þriðja
tímabilið í þeirri þróun íslenskra
verðbólgureikningsskila, sem ætiunin
er að rekja hér, hefst á árunum 1982
og 1983 og stendur enn. Raunar er
öðru tímabilinu ekki lokið því mörg
fyrirtæki haga enn reikningsskilum
sínum í fullu samræmi við ákvæði
nefndra laga. Það sem helst einkenn-
ir þriðja tímabilið er viðurkenning á
því, að sitt er hvað, skattaleg afkoma
fyrirtækis og reikningshaldsleg af-
koma þess. Sú aðferð, sem gerð
reikningsskila fyrirtækja á þessu
tímabili byggir á, hlaut í öndverðu
heitið fráviksaðferð og verður það
heiti notað hér á eftir, enda er annað
ekki tiltækt, en vissulega færi betur á
að nota önnur heiti, eins og vonandi
verður ljóst eftir lestur þessarar
greinar.
Áður en nánar verður gerð grein
fyrir þessum þremur tímabilum, er
rétt að fara nokkrum orðum um áhrif
skattalaga á reikningagerð . fyrir-
tækja. Á íslandi, eins og í öðrum
löndum, hafa skattalög haft mikil
áhrif á reikningsskilagerð fýrirtækja.
Raunar er það svo, að Iengst af hefur
ekki verið gerður greinarmunur á
skattalegri afkomu fyrirtækja og
þeirri, sem skýrt er frá í ársreikning-
um. Ársreikningar hafa iðulega verið
settir þannig fram, að birtur hagnaður
fyrir skatta var í raun sá stofn, sem
tekjuskattur skyldi reiknast af. Það er
mat flestra kunnáttumanna á sviði
reikningsskila, að blind tryggð við
forskrift skattalaga, þegar reiknings-
með því að auka eftirspurn eftir inn-
lendri vöru og þjónustu og knýja
þannig verðlag upp á við eða óbeint
með því að örva innflutning og ýta
með þeim hætti undir viðskiptahalla
og gengisfall.
Reynslurök frá öðrum löndum
virðast styðja þessa skoðun. Verð-
bólga hefur verið landlæg í mörgum
þróunarríkjum og er enn langt um-
fram það, sem tíðkast í iðnríkjunum.
Ein höfuðástæðan er kannski einmitt
sú, að í fátækraríkjunum, þar sem
peningamarkaðurinn er vanþróaður
eins og hann var lengstum hér á landi
líka og er enn, hefur ríkið ekki haft
tök á að standa straum af hallarekstri
öðruvísi en með peningaprentun og
erlendum lántökum, meðan ríkis-
stjórnir iðnríkjanna hafa átt þess kost
að draga úr verðbólguáhrifum halla-
búskapar ríkisins með því að taka lán
fyrir hallanum innan lands með út-
gáfu ríkisskuldabréfa. Af þessu má
ráða, hversu mikilvægu hlutverki
áframhaldandi uppbygging verð-
bréfamarkaðs á Islandi gegnir í bar-
áttu þjóðarinnar við verðbólgu.
Vinnumarkaöur og bankakerfi
Enn fleiri skýringar koma til
greina, og væri of langt mál að gera
þeim nákvæm skil í einum stuttum
pistli. Ein slík kenning varðar skipu-
lag vinnumarkaðsins, þar sem fyrir-
tækin hafa ekki svigrúm til að takast
á við tekjumissi öðruvísi en með því
að fækka fólki eða heimta verðbólgu-
ráðstafanir af ríkisvaldinu og þar sem
launþegar hafa iðulega hag af því að
knýja fram kauphækkanir, sem ríða
fjölda fyrirtækja að fullu, nema ríkis-
valdið hleypi vandanum út í verð-
lagið.
önnur hugsanleg skýring á þrálátri
verðbólgu hér varðar uppbyggingu
bankakerfisins, þar sem ríkisvið-
skiptabankar hafa verið langsamlega
fyrirferðarmestir og ekki alltaf beitt
viðskiptavini sína tilhlýðilegum arð-
semisaga, heldur hafa bankarnir að
því er virðist iðulega séð sér hag í því
að þenja útlán til einstakra verkefna
og í heild umfram það, sem ætla má,
að góðir einkabankar teldu hyggilegt.
Um þessar tvær verðbólguskýringar
eru þó skiptar skoðanir meðal hag-
fræðinga.
Hvaö þarf?
Ef verðbólgan hér á rætur sínar að
rekja að einhverju Ieyti til þess konar
bresta í innviðum efnahagslífsins,
sem lýst var að framan, dugir ekki að
skella skuldinni einvörðungu á aga-
leysi í ríkisfjármálum og peninga-
málum, heldur verður að bæta úr
brestunum, ef hægt á að vera að ná
varanlegum árangri í baráttunni við
verðbólguna. Þannig væri vert (1) að
athuga vandiega, hvort ekki væri
hyggilegt að reyna að draga úr
sveiflugangi efnahagslífsins með
stofnun öflugra verð- eða tekjujöfn-
unarsjóða til að draga úr þrýstingi á
gengið í góðærislok; (2) að stuðla að
eflingu verðbréfamarkaðsins til að
tryggja almenningi greiðari aðgang
að fjölbreyttum og öruggum sparn-
aðarkostum og hamla þannig á móti
eftirspurn eftir vörum og þjónustu;
(3) að kanna vandlega, hvort vinnu-
markaðslöggjöfin þarfnist ekki
endurskoðunar, t.d. að japanskri
fyrirmynd; og (4) að höggva á hnút-
inn, sem nú hefur verið bundinn í
bankamálum, og kanna, hvort ekki sé
rétt að stefna að enn frekari einka-
væðingu í bankakerfinu.
Engu að síður er mikilvægt eins og
sakir standa nú að taka ríkisfjármál
og peningamál föstum tökum og
halda fastgengisstefnunni til streitu
til að stemma stigu við verðbólgunni,
ekki sízt í ljósi þeirrar þenslu, sem
ríkisbúskapurinn hefur valdið að
undanförnu. Þá dugir að sjálfsögðu
ekki að einblína á A-hluta ríkissjóðs,
heldur verður að taka ríkisbúskapinn
allan með í reikninginn.