Vísbending - 04.08.1995, Page 3

ISBENDING
nýting í sér að ekki er veitt úr stofninum
meðan hann er innan við milljón tonn en
þegar stofninn er kominn yfir milljón tonn
þá er aflinn aukinn smátt og smátt upp í
333 þús. tonna ársafla þegar stofninn er
búinn að ná bestu stærð sem er 1800 þús.
tonn. Hins vegar er miðað við afla-
regluna. Fyrir báðar þessar nýtingarreglur
er verðmæti stofnsins fundið með því að
reikna út núvirði hagnaðar miðað við
mismunandi forsendur um stofnstærð í
byrjun.
Eins og sést á myndinni þá minnkar
verðmæti þorskstofnsins hratt ef aflinn
miðast við veiðiregluna og stofninn er
minni en 500 þús. tonn og stofninn verður
verðlaus ef hann fer niður fyrir 362 þús.
tonn en þá er vöxtur stofnsins á ári orðinn
minni en 155 þús. tonn. Allar ástæður
eru til að ætla að þorskstofninn verði vel
yfir þessu lágmarki á næstunni og ekki
sé ástæða til að óttast að ákvæðið um
155 þús. tonnalágmarksaflaleiði til hruns
hans.
Myndin sýnir vel að munurinn á
verðmæti stofnsins miðað við bestu
nýtingu og verðmæti stofnsins miðað við
nýtingu skv. veiðireglunni verður minni
og minni eftir því sem stofninn stækkar
og er tiltölulega lítill þegar stol'ninn er
kominn yfir milljón tonn. Hafrannsóknar-
stofnunin áætlar að veiðistofn þorsks hafi
verið 560 þús. tonn í byrjun árs 1995 en
það jafngildir stofnstærð upp á 650-700
þús. tonn í Schaefer-líkaninu. Við þessa
stofnstærð er munurinn á verðmæti
stofnsins eftir því hvor nýtingarleiðin er
Einkavæðing,
lýðræði og
ábyrgð
Garðar Vilhjálmsson
/
125. tbl. Vísbendingar er að finna
yfirlitsgrein yfir afkomu innlána-
stofnana árið 1994. í greininni eru settar
fram nokkrar órökstuddar fullyrðingar
sem ég tel nauðsynlegt að gera athuga-
semdir við. I greininni segir að: ....allir
stjórnendur þurfi aðhald sem einka-
rekstur á að vera best fœr um að veita.
Síðar segir.I annan stað eiga stjórnmála-
menn að rceða og velja reglur fyrir
þegnana til að hlýða, en ekki fara
samtímis með stjórn einstakrafjármála-
stofnana... 1 grein sama tölublaðs um
útlánatöp segir: Fari hagnaðuryfir þessi
viðunandi mörk er einfaldlega lagt í að
auka umsvifin og veltuna á kostnað hagn-
aðar, t.d. það að opna fleiri útibú, til
valin um 20 milljarðar sem er rúmlega
10% af verðmæti stofnsins.
Kostnaður við umframafla
Hagfræðin kennir að hægt sé að reikna
út verðmæti hluta sem ekki eru seldir á
markaði með því að reikna út
fómarkostnað þeirra. Þannig má reikna
út kostnað við afla umfram tiltekinn
hámarksafla eitthvert eitt ár með því að
reikna út hversu mikið verðmæti
stofnsins breytist við það að aflað er
umfram hámarksaflann. 1 slíkum
útreikningum skiptir máli hver stofn-
stærðin er í upphafi þessa tiltekna árs, en
kostnaðurinn er augljóslega þeim mun
meiri sem stofninn er minni. Einnig
skiptir máli hvernig verðmæti stofnsins
er reiknað út. I töflunni hér við hliðina
hefurkostnaður á hvert kg. af umframafla
Kostnaður við umframafla í
eitt ár (krónur/kg upp úr sjó)
Stofn í ársbyrjun Besta Afla-
(þúsundir tonna) nýting regla
400 61 617
500 41 164
600 28 85
700 18 54
800 11 43
900 6 35
1000 1 29
1100 1 24
1200 0 20
v;/
þess að haldafjármunum inni, því enginn
gerir kröfu um að fá þá út. En þannig
verður þjóðhagslegur kostnaður við
bankakerfið ofhár. Petta er það í hnot-
skurn sem einkavœðing á að breyta.”
Ofangreindar fullyrðingar bera þess
merki að fjallað er um breytt eignarform
sem trúarbrögð en ekki þjóðfélagsvísindi
- og því miður ekki í fyrsta skipti. Hin
hagfræðilegu rök fyrir einkavæðingu hafa
einkum verið af þrennum toga: (1)
eflirlits- og aðhaldshlutverk fjármagns-
markaðar; (2) aukin samkeppni og (3)
aukið frumkvæði og hvati stjórnenda.
Þessi rök eru aðallega sótt í tvær greinar
hagfræðinnar, þ.e. eignarréttarskólann og
almannavalsfræði. Rökstuðningurinn
gengur þá út á að í einkaeign eru markmið
skýr og ef einingin stendur sig ekki verður
hún undir hvorl heldur er vegna þrýstings
beint frá eigendum (hluthöfum) eða
fjármagnsmarkaði. Þeir sem sjá um
rekstur opinberra eininga gæti hins vegar
frekar eigin hags en almennings eða
viðskiptavinar.
I hnotskurn má líta á þetta úrlausnarefni
sem s.k. umboðsmannavandamál. Það
vandamál gengur út á tengsl milli
stjórnenda sem hafa yfir að ráða þeim
upplýsingum sem máli skipta og eigenda
sem verða að treysta hinum fyrrnefndu.
verið reiknaður út miðað við tvenns konar
aðferðir við að reikna út verðmæti
stofnsins. I fyrri dálkinum hefur verið
miðað við að hámarksaflinn sé
ákvarðaður út frá bestu nýtingu á
stofninum, en í þeim síðari er miðað við
aflaregluna. Þessir útreikningar eru svo
framkvæmdir miðað við mismunandi for-
sendur um stærð stofnsins í upphafi þess
árs sem aílinn fer umfram hámarksaflann.
Eins og sést á þessari töflu er
kostnaðurinn við að veiða umfram
hámarksaflann mun meiri ef verðmæti
stofnsins er reiknað út frá aflareglunni.
Astæða þessa er að aflareglan, einkum
ákvæðið um lágmarksaflann, þrengir
mjög vaxlarmöguleika stofnsins miðað
við það sem er þegar aflinn má fara niður
í núll. Hvert kg afla umfram aflahámark
aflareglunnar minnkar því vaxtar-
möguleika stofnsins tiltölulega meira en
þegar aflinn er ákveðinn samkvæmt
reglunni um bestu nýtingu. Fórnar-
kostnaðurinn verður því meiri.
Miðað við að stærð þorskstofnsins hér
við land sé 650-700 þús tonn þá er
kostnaður við hvert kg sem aflinn fer
umfram 155 þús. tonn 55-70 kr. Til
samanburðar má nefna að á árinu 1994
var meðalverð á ísuðum þorski 63,94 kr
miðað við óslægðan fisk. Við slíkar
aðstæður verður þjóðhagsleg arðsemi
veiða umfram tiltekinn lágmarksalla vart
talin mikil!
’Sjá skýrslu vinnuhópsins: Hagkvæm
nýting fiskistofna, lokaskýrsla i mai 1994.
Viðfangsefnið, sem einkavæðingar-
sinnar lelja sig betur geta leyst með hjálp
markaðarins, er þannig að koma á því
umhverfi og þeirri innri uppbyggingu
(stjórnkerfi) einingarinnar sem kallar á
breytta hegðun stjórnenda og aukið/virkt
eftirlit eigenda.
Umræddu viðfangsefni var á
klassískan hátt velt upp af Coase árið
1937 í ritgerð um eðli fyrirtækja og þá
með rökum sem ganga út á að gangvirki
markaðarins eigi sér ákveðin takmörk
innan hverrar einingar, skipulagið eða
stjórnkerfið hljóti ávallt að skipta máli.
Umræðan um eðli markaðar og áhrif
skipulags eininga hefur síðan verið þróuð
áfram í stofnanafrœðum. A þessum
1 ínum má líta svo á að einstakar stofnanir
og fyrirtæki séu að mismunandi miklu
leyti háð afurðum sínum annar s vegar en
reglum og ferli hins vegar. Áhersla á
afurðirerþáóháðþeim leiðum sem famar
eru að markmiðinu en reglu- og
ferlistýringin tekur meira tillit til þeirra
aðferða sent notaðar eru. Rekstur allra
eininga, hvort sem um er að ræða
stofnanir, fyrirtæki eða fjölskyldur, tekur
mismunandi mikið tillit til hvorrar leiðar
um sig. Þetta má síðan skoða í jafn ólíku
ljósi og náttúruverndar eða jafnræðis-
reglu gagnvart borgurum.
3