Vísbending - 01.08.1996, Side 3

Kj örskattar
Guðmundur Magnússon
Hvað setur skattheimtu
skorður? Hvaða sjónarmið
eiga að ráða við álagningu
opinberra gjalda? Er tekjuskattur
einstaklinga vinnuletjandi? Er þanþol
skattkerfisins brostið? I þessari grein
verður fjallað um kjörskatta, þ.e. hag-
kvæmustu skattlagningu m.t.t. nei-
kvæðra og jákvæðra aukaáhrifa.
Umfang hins opinbera
Þótt ekki séu allir á eitt sáttir um hve
umsvif hins opinbera eigi að vera mikil
eru l'lestir sammála unt að veita þurfi
þjónustu á nokkrum mikilvægum
sviðum. í sumum tilvikum er um nauð-
synlega þjónustu að ræða, t.d. löggæslu,
þar sem erfitt er að útiloka menn frá því
að njóta þótt þeir svíkist um að borga
fyrir hana. I öðrum tilvikum væri nær að
lala um æskileg samgæði, s.s. í skóla-
málum og heilsugæslu, þar sem hið opin-
bera sér uni rekstur þótt gjaldtaka sé
möguleg. I raun þyrfti hið opinbera í
fæstum tilvikum að sjá um framleiðslu
eða þjónustu sjálft heldur gæti boðið hana
út, veitt einkaleyfi o.s.frv. Hér erum við
komin á grátt svæði þar sem afstaða
manna til ríkis- og einkarekstrar skiptir
þeim jafnvel í stjómmálaflokka. Önnur
rök fyrir ríkisafskiptum eru þau að berja
þurfi í markaðsbresti, þ.e. að sluðla að
hagkvæmustu framleiðsluskipan þar sem
markaður er talinn bregðast. Dæmi um
þetta eru fj arskipti, orkusala, samgöngur
og menning. Reyndarhefurtæknin gjör-
breytt aðstæðum á ýmsum sviðum, sbr.
fjarskiptatækni og skipulagsbreytingar í
orkumálum í Bretlandi og víðar. Gagn-
rökin fyrir opinberri íhlutun er hættan á
sóun og stjórnbrestum því aðhald mark-
aðar vanti og sérplægni ráði oft stjórn-
málaákvörðunum. Enn önnur rök fyrir
opnberum afskiptum eru þau að stuðla
að réttlátri tekj uskiptingu og stunda hag-
stjórn, þá er helst um tilfærslur að ræða.
Þegar allt leggst á eitt getur þurft rnikið
fé til þess að standa straurn af kostnaði
við opinberan rekstur. Það hlýtur því að
vera markmið í sjálfu sér að fjáröflunin
hafi sem minnst skaðleg áhrif. Einn að-
alvandinn er þó sá að stærð kökunnar er
háð skiptingu hennar. Viðhorf almenn-
ings, sljórnmálamanna og hagfræðinga
til ríkisafskipta hafabreyst á síðustu ára-
tugum. Ástæður þessa eru ekki hvað síst
reynsla af vaxandi umfangi hins opin-
bera, aukin vitneskja um aukaverkanir
skatta og efling markaða með einka-
væðingu og hagnýtingu tækninýjunga.
Vinnuframboð og skattar
Það er athyglisvert að hæstu jaðar-
skattar af launatekjum eru víðast hvar
mun lægri nú en fyrir 10-20 árum, eins
og hérlendis. I Bandaríkjunum hefur
hæsta tekjuskattshlutfall lækkað úr 91 %
1963, í 28% nú. í Svíþjóð lækkaði það úr
um 90% árið 1970 í um 50% nú (að við-
bættu útsvari). Einhver áhrif munu rann-
sóknir hagfræðinga á letjandi áhrifum
stighækkandi skatta á vinnuframboð hafa
haft, auk þess sem sýnt var fram á að það
geti verið andstætt hagsmunum þeirra
lægst launuðu að mergsjúga þá tekju-
hæstu. Sennilega liefur reynslan vegið
þyngstámetunum. Stighækkandi skattar
voru farnir að rýra sjálfan tekjustofninn,
þar sem menn fóru að stunda bæði óskatt-
skylda og svarta vinnu. Þetta gekk svo
langt að sumir héldu því fram að skatt-
lagning skyti yfir markið í þeim skilningi
að tekjur ríkissjóðs ykjust ef skatt-
hlutfallið væri lækkað. Það var horn-
steinninn í skattastefnu Reagans forseta
á sínum tíma, en lilgátan er oft kennd við
hagfræðinginn Laffer (sem á að hafa
teiknað þetta samband fyrir þingmenn á
servéttu á veitingastað í Washington).
Reyndar hefur hvergi verið sýnt frarn á
að skattlagning keyrði svo úr hófi nema
í Svíþjóð áður en jaðarskattar voru
lækkaðir þar. Því virkara sem neðan-
jarðarhagkerfið er, þeim mun varlegar
verður að fara í hækkun jaðarskatta. Þetta
er sennilega ástæða þess að hlutfallið
hefur lækkað mest í Bandaríkjunum á-
samt því sem skattstofninn hefur
breikkað. Skattþolið hérlendis fer því
m.a. eftir því hve löghlýðnir Islendingar
eru, hve mikils þeir meta tómstundir og
eru reiðubúnir lil þess að stunda óskatl-
skylda vinnu. Kannanir á undandrætti
virðast gefa s vipaðar niðurstöður um van-
taldar tekjur hér og í nálægum löndum.
Ekki er kunnugt um rannsóknir hér á landi
á vinnuframboði m.t.t. tómstunda og
eigin vinnu. Hins vegarer vitað að vinnu-
tími er að jafnaði lengri hér sem gæti
verið hvort tveggja í senn, vegna tiltölu-
lega lægri jaðarskatta og lægra grunn-
kaups en ytra. Einnig hefur það lengi verið
tómstundagaman Islendinga að koma sér
þaki yfir höfuðið sem í sumum tilvikum
er hagkvæmara en að stunda aðra vinnu.
Hvaða áhrif hafa skattar?
Hækkun skatts af launatekjum hefur
tvenns konar áhrif. Annars vegar er um
sk. tilfærsluáhrif að ræða þar sem skattar
lækka tímakaup og draga úr vinnufram-
lagi launþega, en tómstundir verða að
sama skapi eftirsóknarverðari. Hins vegar
eru tekjuáhrif, þar sem launþegar vilja
vinna meira til þess að mæta lægri
heildartekjum vegna hærri skatta. Hag-
rannsóknir verða að skera úr um hvor
ÍSBENDING
áhrifin eru sterkari, en þó má ljóst vera
að vinnuletjandi áhrifin hafa reynst yfir-
sterkari í kjölfar hækkunar jaðarskatta.
(Að hluta til er þetta vegna þess að aðrar
lekjuren launatekjurhafaekid veriðskatt-
lagðar eins harkalega.) Sá skattur sem
kemsl næst því að vera hlutlaus að þessu
leyti er nefskattur. En þó hann sé ákjósan-
legur m.t.t. hagkvæmni er hann um-
deildur m.t.t. tekjuskiptingar. Á því fékk
lafði Margret Thatcher að kenna. Hlut-
fallslegur tekjuskattur kemur næst í
röðinni en hann nær ekki til frítíma og
brenglar því valið milli vinnu og tóm-
stunda. Því er vart unnt að benda á leið til
skattheimtu sem ekki er hlykkjótt.
Skattar og launasamningar
Það hefur vart farið fram hjá neinum
að lækkun skatta eða skattkerfis-
breylingum hefuroft verið ætlað að greiða
fyrir kjarasamningum. Ætla má að laun-
þegasamtök stefni að sem hæstum
launum eftir skatta og geti krafist
launahækkunar í takt við skattahækkanir.
Þelta getur svo aftur minnkað eftirspurn
á vinnuafli, valdið atvinnuleysi og rýrt
skatttekjur. Það er því sennilega hvorki
af hugsjón né manngæsku sem skatt-
lagningu launatekna hefur verið haldið í
skefjum, heldur af illri nauðsyn.
Þjónustu- og vistgjöld
Hugkvæmni í skattlagningu virðist
engin takmörk sett. Sætagjald var inn-
heimt í kvikmyndahúsum á stríðsárunum
til þess að setuliðið tæki ekki öll sæti frá
Islendingum en því var síðan viðhaldið í
40 ár eftir að herliðið var á bak og burt.
Skemmtanaskattur er enn við lýði.
Skattur var lagður á eldspýtur til þess að
byggja lögreglustöð. Eignarskattsauki er
ætlaður Þjóðarbókhlöðu og endurreisn
opinberra bygginga. Sérstakur skattur er
á verslunar- og skrifstofuhúsnæði.
Þróunin er samt greinilega sú að notendur
greiði beint fyrir þjónustu fremur en inn-
heimt sé með almennri skattlagningu.
Þetta er ekki hvað síst gert til þess að
forðast aukaverkanir almennrar skatt-
heimtu, og kemur þetta einnig fram í
stefnu núverandi ríkisstjórnar.
En hvað um álögur sem draga úr skað-
legum áhrifum eins og umhverfisgjöld
og auðlindaskattar? Sumir hafa haldið
því fram að vistgjaldi (auðlindaskatti)
fylgi tvö- ef ekki þrefaldur ávinningur. í
fyrsta lagi sé dregið úr skaðlegum ytri
áhrifum. 1 öðru lagi sé um hagkvæmari
skalt að ræða en t.d. tekjuskatt sent dragi
úr vinnuframboði. í þriðja lagi gætu skatt-
tekjunar verið nýttar til þess að auka at-
vinnu. En hér er ekki allt sem sýnist. Af
hverju voru óhagkvæmir skattar lagðir á
til að by rja með? Er ekki rétt að nota and-
virðið til þess að draga úr annarri skatt-
3