Vísbending - 15.08.1997, Síða 2

ISBENDING
Menntir en máttleysi og
stefnuleysi stjórnvalda.
Garðar Vilhjálmsson
stjórnmálafræðingur
Það er vísast að bera í bakkafullan
lækinn að ræða lélega menntun
þjóðarinnar, ekki síst skort á
starfsnámi og tengsl aukins starfsnáms
við hagsæld á breytingartímum. A þess-
um síðum hefur umræðan þó mest verið
á forsendum hagrænnar lýsingar á ástand-
inu ogsamanburðarfræði viðönnurþjóð-
félög (sjá t.d. 24. og 30. tbl.). Hér verður
gerð tilraun til sögulegrar og stjórn-
málafræðilegrar greiningar á uppbygg-
ingu og ástandi starfsmenntunar á Islandi
í dag.
Sagan er ekki löng
Starfsnám hér á landi má rekja til
búnaðar- og húsmæðraskóla á síðari
hluta nítjándu aldar og Stýrimannaskól-
ans sem stofnaður var árið 1892. Fyrstu
lög um iðnnám voru sett hér 1893 og er
í þeim lögum vísað til verslunarmanna,
handiðnaðarmanna og annarra atvinnu-
rekenda sem taka unglingaog kenna þeim
iðn sína. Það má sjá af þeim lögum sem
síðan hafa gilt um starfsnám á íslandi að
stjóm og framkvæmd þessara mála var í
höndum iðnaðarmanna allt til ársins 1988
og vísast hér í lög frá árinu 1938, 1949,
1955 og 1966. Skv. lögunum frá 1938
skipar atvinnumálaráðherra þrjá iðnað-
arfulltrúa sem skulu (a.m.k. tveir) sam-
þykkja alla námssamninga, að undan-
genginni könnun hjá viðkomandi sveina-
félagi og meistarafélagi á þörf fyrir fjölg-
un iðnnema í greininni. í lögunum segir
einnig orðrétt „að þar sem félög sveina
og meistara í einhverri iðngrein hafi kont-
ið sér saman um tölu iðnnema skuli því
samkomulagi ekki raskað af iðnaðarfull-
trúum“. Með lögunum frá 1949 var stofn-
að Iðnfræðsluráð sem tók við störfum
iðnfulltrúa og lifði til ársins 1996. Iðn-
fræðsluráð skyldi vera framkvæmdaaðili
vegna náms í löggiltum iðngreinum og
var í raun eina opinbera yfirvaldið sem
hafði meðstarfsmenntunáíslandi aðgera
til ársins 1988 en þá fékk ráðið aðeins
ráðgefandi hlutverk gagnvart mennta-
málaráðuneytinu.Iðnfræðsluráð varfyrst
skipað 5 mönnum, tveim iðnmeisturum
og tveim iðnsveinum, ásamt fulltrúa ráð-
herra, en með lögunum 1966 var fjölgað
um fjóra og við bættust fuiltrúi iðn verka-
fólks, fulltrúi iðnnema, fulltrúi iðnrek-
enda og iðnskóla. Hlutverk Iðnfræðslu-
ráðs var m.a. að halda uppi leiðbeining-
arstarfi um stöðu val og í þ ví sky ni fylgj ast
með afkomu og horfum innan einstakra
iðngreina og leita þar álits félagasamtaka
meistara og sveina. Forræði iðnaðar-
manna yfir stefnumótun í starfsnámi var
síðan enn frekar staðfest með lögum um
iðnskóla frá 1955 þar sem ríki og sveit-
arfélög taka yfir rekstur iðnskóla af iðn-
aðarmannafélögum. Með þessum lögum
var staðfest að leita skyldi til iðnfræðslu-
ráðs um öll meiri háttar atriði er skólana
varðaði og varbæjarstjórnum einnig gert
að kjósa a.m.k. helming skólanefndar úr
hópi iðnaðarmanna. Þá höfðu fulltrúar
iðnaðármanna öll úrslitahrif skv. lögum
á námskrárgerð á vegum fræðslunefnda
sern voru skipaðar með lögunum 1966.
Meistarakerfisleiðin
allsráðandi
Meistarakerfisleiðin í starfsfræðslu
(þ.e. að láta námið fara að miklum
hluta fram hjá meisturum í viðkomandi
iðngrein) sem hér hefur verið allsráðandi
og m.a. komið fram í þeirri stjórnkerf-
isuppbyggingu alls starfsnáms sem að
ofan er lýst á sér langa sögu í svoköl luðum
gildum í Evrópu á miðöldum. Gildin voru
félög handverksmanna með eigin reglur
sem litu á það sem hlutverk sitt að við-
halda handverki undir ströngum aga og
kenna það kynslóð fram af kynslóð með
því að taka til sín, í takmörkuðum mæli,
nema sem lærðu handverkið og skiluðu
því áfram. Ásamt þessu höfðu þeir sem í
gildunum voru nokkur áhrif á stjórnun
bæja og héraða og voru gildin þannig
n.k. almenn hagsmunagæsla þeirra sem í
þeim voru. Með þessu áttu gildin einnig
nokkurn þátt í að brjóta niður höfðingja-
veldi miðalda og koma á frjálsum póli-
tískum stofnunum samfélagsins, og tókst
þeim jafnframt að halda uppi launum
meðlima sinna. Með nokkurri einföldun
má síðan segja að það hafi verið vindar
hinna klassísku frjálshyggju sem blésu
um Evrópu um miðja síðustu öld ásamt
þeim þjóðfélagsbreytingum sem tengdust
iðnbyltingunni (verkaskiptingu, ljölda-
framleiðslu og bættum samgöngum)
undir aldamótin sem mörkuðu endalok
hinna klassísku gilda. Með þessum breyt-
ingum settu opinber yfirvöld (í stað gild-
anna) þær kröfur sem gera skyldi til iðn-
aðarmanna og til þeirra sem hafa með
kennslu að gera í verknámi. I Þýskalandi
markaði þetta einnig upphaf á almennum
námsverkstæðum (e.: Training-Work-
shop) sem gerðu mögulegt að útbreiða
þekkinguna og handverkið mun vfðar en
áður. Þannig voru t.d. árið 1926 komin
upp 68 slík námsverkstæði í Þýskalandi,
flest í málmiðnaði, og fjöldinn óx
verulega með valdatöku þjóðern-
issósíalista árið 1933. Þessi þróun sem
þjóðernissósíalistar skildu þörfina á hélt
áfram með stofnun Sambandslýðveldis-
ins 1949 og var staðfest með þýsku starfs-
menntalögunum árið 1969.
Sérhagsmunagæsla
s ,
Alslandi fór ýmislegt á annan veg en
íEvrópu. Hin klassíska frjálshyggja
hafði hér lítil áhrif á vinnumarkað eða á
námsskipulag (enda skólakerfið almennt
ómótað) og hin íslenska iðnbylting fólst
í vélvæðingu útgerðar og þannig vaxandi
hráefnisöflun en ekki uppbyggingu
iðnaðar. Islenskt efnahagskerfi og sam-
félag varð aldrei frjálsly nt í þeim skilningi
að því væri stjórnað með hagsmuni heild-
arinnar að leiðarljósi, e.t. v. fyrst og fremst
vegna óþroskaðrar uppbyggingar ríkis-
valds og aldagamalla hefða fyrir stjórn
sterkra fámennishópa í íslensku bænda-
veldi semspeglaðistsíðarívali ákjörnum
fulltrúum þjóðarinnar og kröfum heima
í héraði á hendur þeim.1
Skipulag frá miðöldum
Kjarni málsins er þannig sá að vegna
hins óþroskaða skipulags á öllu
starfsnámi og óburðugu ríkisvaldi er
stjóm málaflokksins færð í hendur þeim
sem eiga þar hagsmuna að gæta líkt og
hjá gildunt miðalda í Evrópu.2 Þetta,
ásamt síðan mismunandi áherslum íþró-
un atvinnulífs hér annars vegar og iðn-
veldum Evrópu hins vegar, varð til þess
að þróun starfsmenntunar og þróun at-
vinnulífs fórust á mis. Gestur Guðmunds-
son hefur orðað þetta svo að verkmennta-
kerfið íslenska hafi aldrei miðast við
menntun eða þjálfun til helstu fram-
leiðslustarfa okkar, s.s. fiskveiða, fisk-
vinnslu, iðjustarfa eða annarrar verka-
mannavinnu. Þvert á móti hafi verk-
menntakerfi okkar tekið mið af þörfum
lítils geira innan atvinnulífsins og það
fremur verið rniðað við þarfir eins og þær
voru en eins og þær eru þannig að „þrátt
fyrir hið takmarkaða hlutverk löggiltra
iðngreina í íslenskri atvinnugerð og þrátt
fyrir gerbyltingu atvinnuháttanna á
síðustu áratugum, miðast innihald verk-
menntunar enn að stærstum hluta við
þessar iðngreinar".3
Framhald á síðu 4
2