Vísbending - 04.02.2000, Side 1
ISBENDING
4. febrúar 2000
5. tölublað
V i k u
rit um viðskipti og
efnahagsmál
18. árgangur
Atvinnuþróun á landsbyggðinni
ó svo að bæði tækni- og alþjóða-
væðing hafi minnkað einangrun
og aukið tækifæri afskekktra
svæða hefur þróunin orðið sú að hún
hefur aukið samþjöppun byggðar frekar
en dreift henni. Þrátt fyrir að mögu-
leikinn á að framleiða vörur sé næstum
hvar sem er fyrir hendi hafa fyrirtæki
enn ávinning af stærri vinnumarkaði,
meiri þjónustu og nálægð við viðskipta-
vini sem stærri kj arnar hafa umfram minni
byggðakjarna. Reykjavíkursvæðið
hefur laðað að sér langmestu nýsköpun-
ina í landinu en hráefnaframleiðsla
heldur hins vegar áfram að vera lífæð
landsbyggðarinnar.
Atvinnuþróunarsvæði
Byggðastofnun hefur skipt landinu
upp í þrjú svokölluð atvinnu-
þróunarsvæði, þar sem Reykjavík
og nágrenni er undanskilið.
Atvinnuþróunarsvæði I (5,13%
landsmanna) nefnast þau svæði
þar sem ástandið er verst. Byggða-
stofnun leggur til að þar verði
gripið til bráðaaðgerða og þar er
mesta þörfin fyrir sértækar
aðgerðir. Á atvinnuþróunarsvæði
II (8,18% landsmanna) er ástandið
nokkuð skárra þó að Byggða-
stofnun leggi til að þar verði gripið
til sértækra aðgerða ef ekki eigi illa
að fara. Loks er atvinnuþróunar-
svæði III (25,72% landsmanna) þar
sem eingöngu er gert ráð fyrir almennum
byggðaaðgerðum.
Byggðarvandinn er vandamál sem
er án nokkurs vafa erfitt viðureignar og
það er því aðdáunarvert að menn reyni
að sporna við versnandi ástandi með
öllum tiltækum ráðum. Oft virðist þó
niðurstaðan vera að millifærslu þurfi frá
ríkinu til þess að snúa ástandinu við og
er sú aðstoð oftar en ekki tilraun til „að
gera eitthvað" frekar en hún sé byggt á
einhverri vissu um árangur. Stað-
reyndin er nefnilega sú að stjórnvalds-
legar aðgerðir til þess að breyta
byggðaþróun hafa nær undantekning-
arlaust mistekist hvort sem er hér á landi
eða erlendis.
Þróunin er sú sama á íslandi og
annars staðar, fólk flytur í auknum mæli
í stóra kjarna. Á höfuðborgarsvæðinu
eykst mannfjöldi meira en fólkfjöldi á
öllu landinu. Á heimsvísu bæði fjölgar
borgum og þær stækka; meðalstór borg
var skilgreind sem borg með 250-500
þúsund íbúa árið 1970 en núna er miðað
við milljón íbúa. Árið 1950 var
meðalfjöldi íbúa í hundrað stærstu
borgum heimsins um 2,1 milljón en í
byrjun tíunda áratugarins var meðaltalið
komið yfír fimm milljónir.
Frumkvæðið
andamálið við miðstýrða atvinnu-
þróun er að atvinnugreinar verða
sjaldnast til með stjórnvaldslegu hand-
afli. Mikilvægustu þættirnir sem ráða
þróuninni eru oft ekki í höndum stjóm-
valda eins og kostnaður vinnuafls og
geta, staðsetning og veðurfar, auðlindir
o.s.frv. Reynslan hefur líka sýnt að
miðstýring er afleit leið til að velja
vænlegar atvinnugreinar.
Atvinnugreinar verða miklu frekar
til fyrir tilstilli tilviljanakenndra atburða
og frumkvöðla sem plægja akurinn og
sá fræjum sem mörgum árum síðar verða
grunnur að nýrri atvinnugrein. Það sem
gerist oft þegar vel heppnað fyrirtæki
verður til er að þá verður svokallað
yfirflæði þekkingar út úr því sem gerir
það að verkum að stoðfyrirtæki og sam-
keppnisfyrirtæki verða til og til verður
markaður sem ýtir undir aukna
framleiðni og nýsköpun. íslensk
erfðagreining er skínandi dæmi um þetta,
fjármagn og þekking hefur sprottið upp
í kjölfarið á því að fyrirtækið var stofnað
og bæði stoðfyrirtæki og sérhæfðir
samkeppnisaðilar eins og Urður,
Verðandi, Skuld hafa fengið byr undir
báða vængi. Hvað sem verður um
íslenska erfðagreiningu þá hefur fræinu
verið sáð.
Von í óvon
s
Isafjarðarbær, sem er á atvinnu-
þróunarsvæði I, hefur unnið nokkra
stefnumótunarvinnu til að reyna að
snúa vörn í sökn. 1 sjálfu sér er sóknin
ekki öflug en ágætt upphaf að langtíma-
stefnu. Tvennt hefur komið í ljós í þeim
rannsóknum sem hafa verið gerðar á
verkefnum sem miða að atvinnu-
uppbyggingu, annars vegar að
þau skila miklu frekar árangri ef
heimamenn eru f framvarðarsveit
skipulags og aðgerða og hins
vegarað þau eru miklu líklegri til að
skila árangri ef aðgerðir miðast við
að skapa aðstæður fyrir ákveðna
atvinnugrein eða atvinnusköpun
frekar en við einstök fyrirtæki.
Hugmyndin á rætur sínar að rekja
í fræði eins og „svæðahagfræði“
(„regional economics") og
„atvinnuklasa" („cluster theory“)
og byggir m.a. á hugmyndinni um
yfirflæði sem rætt var um hér að
framan. Með þessar hugmyndir að
leiðarljósi ættu byggðarlög að reyna
sérhæfðar aðgerðir sem miða að því að
búa svæði til sérstöðu. Fyrst og fremst
hefur það með aukna þekkingu og
upplýsingar að gera og að eyða
rekstrarhindrunum fyrir stofnun og
starfsemi fyrirtækja. Það er kjörið að
beina aðgerðum að nýju og örtvaxandi
atvinnusviði þar sem eftirspurn eftir
þekkingu er meiri en framboðið og sem
getur bæði vaxið á eigin forsendum og
sem tenging við atvinnugreinar sem fyrir
eru.
Heimildir: Byggðir á íslandi. Aðgerðir í byggðamálum, útg.
Byggðastofnun, Stefnumótun ísafjarðarbcejar ( atvinnumálum
1999-2003, útg. Atvinnuþróunarfélag Vestfjarða hf. og
Iðntæknistofnun, World development report 1999/2000.
Einhæft atvinnulíf á Tómas Kristinsson fjallar ^ ífyrrigreinsinniaftveimur i „blýfast“ eða „alfrjálsF
I landsbyggðinni gerir það ) um Netbóluna og skoðar 2 umevrunaljallarÞorvaldur /| gengi gjaldmiðla og af
1 að verkum að fólk finnur þróunina í samhengi við Gylfason prófessor um <*T hverju þjóðir kjósa aðra
ekki fótfestuna þar. aðrar þekktar verðbólur. valið á milli þess að hafa stefnuna umfram hina.
1