Vísbending - 31.03.2000, Blaðsíða 2

ISBENDING
Verkföll - helgar tilgangurinn meðalið?
Gylfi Dalmann
Aðalsteinsson
•!x. INpP' v i n n u markaðs fræð i ng u r
•-
Nú um þessar mundir eru margir
kjarasamningar lausir en mörg
stór stéttafélag á hinum almenna
vinnumarkaði hafa náð samningum við
viðsemjendur sína eða eru u.þ.b. að
ganga frá samningum. Það er fróðlegt
að skoða atburði síðustu vikna á hinum
almenna vinnumarkaði og sjá hvernig
þeir endurspegla að hluta helstu ein-
kenni íslensks vinnumarkaðar. Almennt
séð þá einkennist íslenskur vinnumark-
aður af miklum fjölda verkalýðsfélaga,
atvinnuleysi hefur nánast verið óþekkt
og hátt hlutfall launþega er í stéttar-
félögum, eða um 84%, sem er með því
mesta sem gerist í heiminum. Mikið er
um lítil fyrirtæki og fram að þessu hafa
kjarasamningar verið gerðir til stutts
tíma. Akveðið skipulagsleysi og ágrein-
ingur hefur einkennt íslenska verka-
lýðshreyfingu og klofningur Flóa-
bandalagsins frá samstarfi við Verka-
mannasamband íslands undirstrikar
þennan ágreining.
Verkfallsvopnið
Stéttarfélög byggja almennt á þeirri
hugmyndafræði að samtakamáttur-
inn, heildarhyggjan (e. collectivism),
styrki þau í baráttunni gegn vinnuveit-
endum eða viðsemjendum. Eitt helsta
vopn stéttarfélaga er verkfallsheimildin.
Sumir vinnumarkaðsfræðingar hafa
bent á það að verkföll í dag eru ekki sá
sami neyðarréttur og áður þegar menn
voru að berjast fyrir viðurkenningu
samningsréttarins og lágmarksréttind-
um eins og hvíldartíma, launatöxtum,
veikindarétti, atvinnuleysisbótum og
orlofi svo að eitthvað sé nefnt, allt
réttindi sem þykja sjálfsögð í dag.
Hér á landi hafa verið gerðar nokkrar
tilraunir til þess að breyta vinnu-
löggjöfinni (lögum um stéttarfélög og
vinnudeilurnr. 80/1938). Fráárinu 1939
verið flutt 17 frumvörp til breytinga og
fimm hafa verið samþykkt. Tvö minni-
háttar frumvörp voru samþykkt árin
1948 og 1958 og tvö stærri árið 1978
þegar lögum um sáttastörf í vinnudeilum
var breytt. Veigamesta breytingin var
gerð árið 1996 þegar tekin voru upp
ýmis nýmæli s.s. umboð samninga-
nefndar til að setja fram tillögur að samn-
ingi, taka þátt í samningi og undirrita
kjarasamning. Enn fremur var þá komið
á ákvæði um samþykki kjarasamninga
og boðun verkfalla, ákvæði um leynilega
atkvæðagreiðslu og leynilega póst-
atkvæðagreiðslu og ákvæðum um
vinnustaðasamninga, frestun verkfalls,
viðræðuáætlun og miðlunartillögu. Að
auki var tekin upp skilgreining á hug-
takinu verkfall eða vinnustöðvun og
þess ber að geta að vinnuveitendur hafa
líka sinn neyðarrétt sem er verkbannið.
í 19. grein vinnulöggjafarinnar segir að
heimilt sé stéttarfélögum, félögum
atvinnurekenda og einstökum atvinnu-
rekendum að fara í verkföll og verkbönn
í þeim tilgangi að vinna að framgangi
krafna sinna í vinnudeilum.
Auðvitað eru til ýmsar aðferðir sem
launþegar hafa til að þrýsta á kröfur
sínar aðrar en hin hefðbundna verkfalls-
leið, s.s. að fara sér hægt við vinnu, að
tilkynna veikindi, yfirvinnubann, vinna
samkvæmt ströngustu verklagsreglum
og svo hópuppsagnir starfsmanna.
Verkfallstíðni1 hefurí gegnum tíðina
verið mjög há á Islandi þó að dregið hafi
mjög úr henni á almennum vinnumarkaði
í kjölfar þjóðarsáttarsamninganna í lok
9. áratugarins. Þess ber að geta að
opinberir starfsmenn hér á landi fengu
verkfallsrétt árið 1977 og skýrir það að
hluta til nokkuð háa verkfallstíðni
síðustu misseri. Það sem helst einkennir
verkföll á íslenskum vinnumarkaði
síðustu ár eru verkföll og ýmsar þrýsti-
aðgerðir á hið opinbera og hálfopinbera
vinnumarkaði, s.s. hópuppsagnir og
bein verkföll.
Verkfallskenningar
En hvað útskýrir verkföll og er hægt
að skýra verkföll síðustu ára með
verkfallskenningum sem settar voru
fram fyrir rúmum 20 árum síðan?
Það er ljóst að baráttumál verkalýðs-
hreyfingarinnar eru önnur í dag en í
árdaga hennar. í upphafi voru helstu
baráttumálin að ná fram viðurkenningu
atvinnurekenda og ríkisvalds á
samningsrétti verkalýðsfélaga, að laun
væru greidd eftir taxta og forgangs-
réttarákvæði félagsmanna verkalýðs-
félaga til vinnu væri virt. í dag er helsta
baráttumálið að tryggja stöðugleika í
efnahagsmálum og aukinn kaupmátt.
Samkvæmt rannsókn sem gerð var árið
1996 kom í ljós að frá árinu 1966 hafði
kaup hækkað á íslandi um 80.000% en
kaupmáttur launa einungis um 31%. Enn
fremur er lögð áhersla á að færa launa-
taxta að greiddum launum og innleiða
svokallaða markaðslaunasamninga sem
V erzlunarmannafélag Rey kjavíkur hefur
barist fyrir. Síðast en ekki síst hefur verið
lögð mikil áhersla á að tryggja og auka
lífeyrisréttindi launþega. I Bandaríkjun-
um t.d. hefur þarlend verkalýðshreyfing
einkum barist fyrir tvennu, að verja
störfin sem til eru sérstaklega í kjölfar
samruna risafyrirtækja og að auka eftir-
launaréttindi.
Það eru til ýmsar kenningar um
verkföll, og á síðustu árum hafa fræði-
menn rannsakað þessa hluti í nkara mæli
en áður. Er eitthvað í þessum verkfalls-
kenningum sem getur skýrt hina miklu
verkfallstíðni hér á landi á undanfömum
áratugum? Af hverju hafa vinnudeilur
hér á landi verið tíðari en á hinum
Norðurlöndunum þrátt fyrir sambæri-
lega vinnulöggjöf?
Stundum hafa verkfallsátök í vest-
rænum iðnríkjum verið flokkuð í þrjár
gerðir:
- V-Evrópugerðin. Mikill fjöldi verkfalla
sem vara stutt. Bretland er undan-
tekning. Hér snúast deilur helst um
dreifingu lífsgæðanna og em leystar á
pólitíska sviðinu.
- N-Evrópugerðin. Lítið er um verkföll.
Þau eru mjög víðtæk en vara stutt.
Undantekning er Svíþjóð. Helstu ein-
kenni: sterkir jafnaðarmannaflokkar og
samráðskerfi.
- N-Ameríkugerðin. Tíð verkföll sem
vara lengi og eru notuð í efnahagslegum
tilgangi.
Erfitt er að staðsetja ísland meðal
þessara flokka. Er skýringuna e.t.v. að
finna í stjórnun, hjá verkalýðsfélögum
eða í stjómmálum? í þessu sambandi er
áhugavert að skoða nokkrar kenningar
um verkföll.
Stofnanabinding átaka
Fyrsta kenningin snýr að stofnunum
samfélagsins. Kenningin um stofn-
anabindingu átaka gengur út á að í
löndum þar sem samskipti og deilur milli
aðila vinnumarkaðarins eru til lykta leidd
í kjarasamningaviðræðum með löggjöf
sem gmndvöll er mótar formlegar leik-
reglur á vinnumarkaði em minni líkur á
verkfallsátökum. Þetta gæti átt við um
ísland. Stofnanabinding átaka átti sér
snemma stað hér á landi með setningu
vinnulöggjafarinnar árið 1938 en í
greinargerð með vinnulöggjöfinni kom
m.a. fram að markmiðið með setningu
laganna væri að tryggja vinnufrið í
landinu og tryggja það að af árekstmm
milli aðila vinnumarkaðarins hlytist sem
minnst tjón fyrir atvinnulífið í landinu.
Enn fremur lögðu lagahöfundar á það
áherslu að vinnulöggjöfin nyti stuðn-
ings almennings þannig að sátt myndi
ríkja um hana.
Mikilvægur þáttur í þessari stofn-
anakenningu er fyrirkomulag kjarasamn-
inga. I löndum Evrópu þar sem er að
(Framhald á nœstu síðu)
2