Vísbending - 26.01.2001, Side 3

ISBENDING
Þórður Friöjónsson
hagfræðingur
Það fer ekki á milli mála að horfur í
efnahagsmálum eru tvísýnni nú
en þær hafa verið um langt skeið.
Þetta á bæði við um horfumar hér heima
og á alþjóðavettvangi. Til marks um það
er meðal annars hvernig umQöllun í
íjölmiðlum hefur breyst á síðustu
mánuðum. Þannig er t. d. um þessar
mundir mikið fjallað um yfirvofandi
samdrátt (e. recession) í Bandaríkjunum.
Með hugtakinu samdráttur er þá
venjulega átt við að landsframleiðsla
dragist saman a. m. k. tvo ársfjórðunga
íröð. Einnigermikilóvissaumhorfúrnar
í Japan. Þar hefur lengi verið mikið hik
á hagvexti, efnahagsstarfsemin hefur í
reynd ekki náð sér almennilega á strik í
mörg ár. Ljósi punkturinn erEvrópa, þar
virðist einna helst von á viðunandi
hagvexti á næstu misserum.
Að sjálfsögðu ber að taka almenna
fjölmiðlaumræðu um þessi efni með
ákveðnum fyrirvara. I vinsældarkapp-
hlaupi fréttastofa er leitast við að segja
„áhugaverð" tíðindi og þau eru helst ef
eitthvað mikið er að gerast í samanburði
við það sem áður hefúr gerst. En slík
mest-og-minnst fréttamennska ýkir
gjarnan horfumar til hins verra eða betra.
Annaðhvort er góðærið í algleymingi
eða kreppa fram undan. Flest ár em hins
vegar þarna á milli, þ. e. hvorki svo góð
né slæm, en það telst víst varla í frásögur
færandi. Augunum verður þó ekki lokað
fyrir því að það eru blikur á lofti í
efnahagsmálum um þessar mundir.
Lítum á staðreyndirnar, fyrst í Banda-
ríkjunum og svo á Islandi.
Bandaríkin
Það þarf sennilega ekki ferkari vitn-
anna við varðandi veðrabrigðin í
bandarísku efnahagslífí en nýlegar
ráðstafanir hins rómaða seðlabanka-
stjóra Alan Greenspans. Mikil og óvænt
lækkun vaxta fyrir skömmu sýndi svo
ekki verður um villst að þar á bæ hafa
menn áhyggjur af því að langvinnt
góðæri endi með óþægilegum hætti, með
harkalegri lendingu svo gripið sé til
vinsællar líkingar úr flugmáli. Einnig má
benda á þróun hlutabréfaverðs, þróun
ýmissa peningastærða, þróun eftir-
spumar og fleiri þátta. Þetta má e. t. v.
draga saman með orðum Samuels Britt-
ans í grein í Financial Times 18. janúar
síðastliðinn: „...það er ekki spurning
hvenær samdráttarskeiðið í Bandaríkj-
Blikur á lofti
unum byrjar heldur hversu lengi það
varir og hversu mikið það verður.“
Ekki er ólíklegt að þróunin verði með
þeim hætti að heimilin dragi úr neyslu
sinni um hríð, m. a. vegna þess að ágóði
af hlutabréfaviðskiptum hefur stórlega
dregist saman að undanförnu. Þegar
allt lék í lyndi var mikill hagnaður af
slíkum viðskiptum og bar hann að hluta
uppi vöxt einkaneyslunnar. Það gefur
augaleið að nú þegar þessi hagnaður er
ekki til staðar dregur úr eftirspurn heimila
eftir vöru og þjónustu. Þetta eru svo-
nefnd auðsáhrif (e. wealth effect) sem
leiða til ininnkandi neyslu þegar eigna-
verð lækkar og öfugt þegar það hækkar.
Við þetta bætist að heimilin hafa aukið
skuldir sínar verulega á undanfornum
árum og því er minna svigrúm hjá þeim
til að mæta erfiðari tímum með lántökum.
Loks herða væntingar á þessum um-
skiptum frá uppsveiflu til niðursveiflu.
Eins og gefur að skilja fylgir sam-
drætti hjá heimilum minni hagnaður
fyrirtækjaogfyrirvikið eru fjárfestingar-
áformin einnig endurskoðuð til lækkun-
ar. Þannig gengur hagsveiflan fyrir sig.
Það fer svo eftir aðstæðum og hag-
stjórnarviðbrögðum hversu djúp lægðin
verður. Hvað Bandaríkin varðar er sér-
staklega vert að benda á að mikill við-
skiptahalli flækir myndina. Þegar harðn-
ar á dalnum minnkar áhugi erlendra
fjárfesta á að fjármagna þennan halla og
fyrir vikið myndast þrýstingur á gengið.
Vaxtalækkun hefur áhrif í sömu átt og
því getur ótti við mikla gengislækkun
takmakað svigrúm til að mæta versnandi
efnahagshorfum. Það mun því mikið
reyna á töframanninn Alan Greenspan
á næstunni við að finna bestu leiðina
fram hjá hættunum sem blasa við í
bandarísku efnahagslífi.
Mynd 1. Hagvöxtur
ísland
Margt er svipað með aðstæðum og
horfum hér á landi og í Banda-
ríkjunum. Þannig hefur m. a. mikið góð-
æri ríkt í báðum löndunum og jafnframt
hefur verulegur viðskiptahalli myndast.
Svipaða sögu er að segja af þróun eigna-
verðs, verði á hlutabréfum og fast-
eignum. Það blasir því við hér á landi -
eins og í Bandaríkjunum — að um sinn
hægi á efnahagsstarfseminni. Það er
einfaldlega nauðsynlegt til að koma í
veg fyrir að verðbólga og viðskiptahalli
fari úr böndum.
Mynd 1 sem fylgir hér á eftir sýnir
hagvöxt á íslandi á síðustu tíu árum. Þar
kemur frarn að Þjóðhagsstofnun spáir
því að vöxturinn á þessu ári verði
einungis þriðjungur af því sem hefur
verið að meðaltali undanfarin íjögur ár,
eða 1,6% í stað 4,7% (spá stofnunarinnar
frá því í desember 2000). Spáin byggir á
því að það hægi verulega á vexti
einkaneyslu og að fjárfesting dragist
saman. I þessu felst að þjóðarútgjöldin
í heild aukist aðeins um 0,9%milli áranna
2000 og2001. Þettaernúllvöxturámann
því þjóðinni fjölgar. Nokkurs konar
kyrrstaðatekur í bi I i við af rífandi góðæri.
Ef þetta gengur eftir verða því mikil
umskipti í efnahagslífinu á árinu. Ef hins
vegar tekst ekki að stemma stigu við
vexti þjóðarútgjalda er líklegt að við-
skiptahallinn færist í aukana og er hann
þó ærinn fyrir.
Eins og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
benti á í nýlegri yfírlýsingu um íslensk
efnahagsmál er enginn vafi á því að
viðskiptahallinn er helsta vandamálið
hér á landi urn þessar mundir. Mynd 2
sýnir þróun hallans frá því í byrjun
síðasta áratugar. A nýliðnu ári var hann
(Framhald á síðu 4)
Mynd 2. Viðskiptahalli
Hlutfall af landsframleiðslu J
Heimild: Þjóðhagsstofnun
3