Vísbending - 26.10.2001, Side 2

ISBENDING
Náttúrulegt atvinnuleysi
í Gylfi Zoega
W3é ! hagfræðingur
é
ráfellt atvinnuleysi í flestum ríkjum
OECD undanfarna áratugi hefur
orðið hvati til rannsókna á lang-
tfmabreytingum á atvinnuleysi. Segja
má að þessi reynsla hafi ógnað hinni
viðteknu kenningu um náttúrulegt
atvinnuleysi og jafnvel að undanfarin
ár hafi í hugum margra leikið vafi á því
hvort atvinnuleysi hafi tilhneigingu til
þess að leita að ákveðnu jafnvægi í stað
þess að festast á því stigi þar sem það
er á hverjum tíma.
Niðurstöður þessara rannsókna
skipta höfuðmáli fyrir hagstjórn. Ef
kenningin um náttúrulegt atvinnuleysi
er fallin þá er ljóst að seðlabankar geta
stefnt að lægra atvinnuleysisstigi en
áður var talið mögulegt. Ef kenningin á
hins vegar við rök að styðjast myndi
slík viðleitni leiða til sívaxandi verð-
bólgu. Hér verðurístuttu máli gerð grein
fyrir þeirri hugmyndabaráttu sem staðið
hefur um kenninguna um náttúrulegt
atvinnuleysi undanfarin tíu lil fimmtán
ár.
Landslag
Atvinnuleysi jókst mikið á áttunda
áratuginum í allflestum þróuðum
ríkjum. Þetta átti bæði við um mörg
Evrópuríkin en einnig önnur lönd, eins
og t.d. Ástralíu og Kanada. Norður-
löndin voru helsta undantekningin frá
þessari þróun en atvinnuleysi hélst lágt
í Svíþjóð, Noregi og Finnlandi allt fram
til loka níunda áratugarins. Segja má að
ferns konar mynstur komi fram í gögn-
unum. Algengast er að atvinnuleysi hafi
aukist um miðbik áttunda áratugarins
og svo aftur í upphafi þess níunda án
þess að það næði sínu fyrra stigi í kjöl-
farið. En frá þessari reglu voru nokkrar
undantekningar:
Meðallandid: Ástralía, Belgía, Bret-
land, Danmörk, Holland, Irland, Kanada,
Nýja-Sjáland, Þýskaland. Atvinnuleysi
jókst um miðbik áttunda áratugarins og
svo aftur í upphafi þess níunda án þess
að ná fyrra stigi í kjölfarið.
Suðræn ríki: Frakkland, Italía og
Spánn. Atvinnuleysi jókst jafnt og þétt
frá miðbiki áttunda áratugarins og náði
hámarki á síðari hluta þess níunda.
Bandaríkiiv. Atvinnuleysi jókst í
tvígang, þ.e.a.s. eftir olíukreppurnar
tvær, en náði sér svo aftur niður.
Norðurlönd: Finnland, fsland, Nor-
egur og Svíþjóð. Atvinnuleysi jókst
fyrst í lok níunda áratugarins og byrjun
þess tíunda og hélst lengst af hátt en
hefurlækkað mikiðáundanförnum árum.
Þannig má segja að Bandaríkin hafi
staðið sig vel í þeim skilningi að vinnu-
markaðurinn náði aftur fyrra jafnvægi
hvað atvinnustig varðar. Norðurlöndin
virtust einnig standa sig með prýði en
atvinnuleysi lét ekki á sér kræla fyrr en
mun seinna og þá sennilega af öðrum
orsökum. Hins vegar varð atvinnuleys-
isvandinn mestur í þeim suðrænu lönd-
um þar sem atvinnuleysið jókst hægast.
Methafinn var reyndar Spánn sem náði
24% atvinnuleysisstigi árið 1994!
Örvænting
Segja má að þessi þróun hafi slegið
stétt hagfræðinga út af laginu. í lok
sjöunda áratugarins hafði þeint tekist
að setja fram kenninguna um væntinga-
bættu Philips-kúrfuna sem gerbreytti
hugmyndum um hagstjórn. Þannig var
orðin samstaða um að lágt atvinnuleysi
væri ekki lengurfalt í skiptum fyrir hærri
verðbólgu nema til mjög skamms tíma.
Og þessi samstaða fékk stuðning í
hagtölum áranna 1970-1973 fyrir Banda-
ríkin þegar atvinnuleysi og verðbólga
fóru vaxandi samtímis í fyrsta sinn í
langan tíma. Kenningin var þá sú að til
langs tíma leitaði atvinnuley si í langtíma-
jafnvægi sem kallað var „náttúrulegt
atvinnuleysi" af Milton Friedman.
Nafngiftin gaf til kynna að hér væri um
eins konar náttúrulega stærð eða fasta
að ræða sem stjórnvöld gætu lítil áhrif
haft á. Hins vegar var ekkert í skrifum
Friedmans og Phelps sem benti til þess
að svo væri. En kenningar þeirra gengu
ekki nógu langt til þess að unnt væri að
skilja ákvörðunarþætti náttúrulegs
atvinnuleysis svo gagn væri að.
Sigurvíman rann smánt saman af og
timburmennirnir tóku við þegar atvinnu-
leysi tókst á flug um 1975. Áhyggjur
breyttust svo í örvæntingu upp úr 1980
þegar stig atvinnuleysis hækkaði enn á
ný og aftur hélst það hátt árum saman.
Fyrstu viðbrögð
Fyrstu viðbrögð við atburðarásinni
voru þau að segja sem svo að það
gæti tekið raunverulegt atvinnuleysi
langan tíma að ná jafnvægisstigi sínu í
kjölfar kreppu. Með öðrum orðum, ef
atvinnuleysi hækkar vegna tímabund-
innar kreppu þá getur það tekið langan
tíma að komast aftur í fyrra horf. Skýr-
ingarnar voru sóttar í rit Edmunds
Phelps um verðbólgu og atvinnuleysi
frá árinu 1972.1 Kannski er best að vísa
beint í þetta rit. Þar leggur hann áherslu
á áhrif atvinnuleysis á sjálfsmat og
vinnusemi fólks. Hugmyndin er þá sú
að atvinnan skipi verulegan sess í lífi
okkar, gefi okkur tilgang og hafi áhrif á
sjálfsmat og almennt upplag. Atvinnu-
leysi, einkum langvarandi, getur þannig
haft varanleg áhrif á þá einstaklinga sem
fyrir því verða með þeim afleiðingum að
þeir verði frá starfi til langs tíma, einnig
eftir að ný tækifæri opnast á vinnumark-
aði. Heilsubrestur, félagsleg vandamál,
skortur á sjálfstrausti og almenn upp-
gjöf verða þá til þess að margir eiga
erfitt með að standa í fæturna að nýju
þótt almennt efnahagsástand hafi
batnað. Jafnvel er hugsanlegt að þeir
atvinnuleysingjar sem ná að forðast
þessi örlög verði fyrir mismunun af hálfu
atvinnurekenda sem geri ráð fyrir að
þeir séu ekki jafnhæfir starfsmenn og
hinir sem nýkomnir eru á vinnumark-
aðinn. Hér er talað um heldni (e. hyster-
esis) og þá átt við að atvinnuleysið
haldist lengi vel hátt ef það á annað
borð nær því að hækka mikið.
Þessar hugmyndir féllu einkum í
frjóan jarðveg í London School of
Economics þar sem stór hópur manna
starfaði að rannsóknum á orsökum lang-
tímabreytinga atvinnuleysis undir for-
ystu Richards Layards. Meðal áhuga-
verðra uppgötvana þessa hóps var sú
tölfræðilega niðurstaða að því lengur
sem atvinnuleysingjar eru án vinnu,
þeim inun minni Iíkureru áþvíaðþeirfái
starfáhverjutímabili.2 Þannig er líklegra
að maður sem er nýbúinn að missa
vinnuna fái starf á þessu ári en hinn sem
búinn er að vera atvinnulaus í fjölda
ára.3 I þessum rannsóknum á eðli og
orsökum heldni var ljósinu í fyrsta sinn
beint að stofnunum vinnumarkaðarins.
Þannig var ljóst að því örlátara sem kerfi
atvinnuleysistrygginga er, þeim mun
rneiri lfkur eru á því að einstaklingar
ílengist í röðum atvinnuleysingja og
þeim mun meiri líkur á því að þeir verði
ýmsum félagslegum og sálfræðilegum
vandamálum að bráð.4 Segja má að
þessar rannsóknir hafi varpað ljósi á
hlutverk stofnana vinnumarkaðarins
þegar kemur að langtímaafleiðingum
tiltölulega skammvinnra hagsveiflna.
Ný líkön
Um svipað leyti hófust rannsóknir á
ákvörðun náttúrulegs atvinnuleys-
isstigs. Þótt sumir hafi látið að því liggja
að hér væri óbreytanlegur fasti á ferð þá
var sú ekki raunin. Ætlunin var nú að
útskýra mismun á náttúrulegu atvinnu-
leysi á milli landa og tímabila. Þessar
rannsóknir gáfu af sér líkan sem unnt er
að nota til þess að spá fyrir um breyt-
2