Helgarpósturinn - 12.12.1996, Blaðsíða 14

14
FIMMTUDAGUR12. DESEMBER1996
bækur
Meinleg örlög
Brotahöfuð
Þórarinn Eldjárn
Forlagiö
★★★★
Sautjándualdarmannsins Guð-
mundar Andréssonar er minnst
fyrir störf á sviði norrænna
fræða og rímnakveðskapar og
tvær ádeiluritgerðir á Hólabisk-
up og Stóradóm. Hann var sett-
ur í fangelsM Danmörku og út-
lægur ger af íslandi fyrir skrif sín
gegn Stóradómi, dómstól sem
settur var á fót af dönskum yfir-
völdum á 16. öld. Ævi Guð-
mundur Andréssonar er við-
fangsefnið í sögu Þórarins Eld-
jáirns, Brotahöfuð.
Saga Guðmundar hefst í Blá-
turni árið 1649, árið sem hann er
vistaður í fangelsinu. Þar er í
fyrstu gerð grein fyrir komunni
til Kaupmannahafnar og ömur-
legum aðbúnaði í fangelsinu.
Síðan víxlast sagan milli hug-
renninga í Bláturni og upprifjun-
ar á uppvexti og ævidögum
heima á Islandi. Guðmundur er
kaldhæðinn í byrjun sögunnar
er hann lætur hugann reika í
fangelsinu sem staðsett er í hall-
argarði Danakonungs, orðinn
vanur því mótlæti sem lífið hef-
ur búið honum: „Þú vildir sigla
og hér ertu þá. Loks ertu þá vin-
ur hingað kominn í alla þá dýrð
er ættsmæð og fátækt meinuðu
þér löngum að njóta.“ (bls. 12)
Það er ekkert síður vert að
minnast Guðmundar Andrés-
sonar sem uppreisnarmanns en
fræðimanns. Hann var manna
fyrstur til að mótmæla Stóra-
dómi í rituðu máli, dómstól sem
Danir komu á fót á 16. öld. Með
honum voru viðurlög við afbrot-
um hert til muna og kallaði út-
skúfun yfir Guðmund sem og
marga aðra, einkum óbreytta al-
þýðumenn.
Höfundur velur sögunni nafn-
ið Brotahöfuð. Það vísar til and-
legra hæfileika sögupersónunn-
ar sem byrjar ungur að þjálfa
hugann. „Eg var mjög þenkjandi
barn og braut í vanmætti sífellt
höfuð um hlutanna eðli.“ (bls.
21) Þetta orðalag er einnig not-
að sem hnjóðsyrði um Guð-
mund hjá andstæðingum hans:
„Ólempið brotahöfuð var það
orðalag sem prófastur Þórður
Jónsson í Hítardal um mig við-
hafði í mín eyru eitt sinn í vetur
leið er fundum okkar saman bar
og við Stóradóm dispúteruð-
um.“ (bls. 36)
Auk þess að byggja á heimild-
um um Guðmund Andrésson og
bréfum hans birtir höfundur á
stundum efni hans sjálfs. Þar má
nefna ritgerðina Þekktu sjálfan
þig, sem er hér lítið eitt stytt, og
flest erindi níðkvæðisins um
Guðrúnu á Staðarbakka. Þá birt-
ist hér frægasta vísa Guðmund-
ar Andréssonar, sem einnig er
lýsandi fyrir hlutskipti hans
sjáifs:
Forlög koma ofan að,
örlög kringum sveima,
álögin úr ugga stað,
ólög vakna heima.
Þó verður ekki betur séð en
stundum sé ort í orðastað Guð-
„Þórarinn Eldjárn
hefur ráðist í stórvirki með
ritun þessarar sögu. Það
verður heldur ekki annað sagt
en að uppskeran sé í sam-
ræmi við það sem til var sáð.
... Þó ber sagan handbragð
höfundar síns þótt lögð sé í
munn 17. aldar manninum
Guðmundi. Þar koma einkum
í hugann orðaleikir, eitt af að-
alsmerkjum Þórarins, sem
eru á sínum stað. Og ekki
þarf að koma á óvart að húm-
orinn er alltaf nálægur.“
mundar og má þar tilfæra stór-
snjalla níðvísu sem „Guðmund-
ur“ yrkir á Hólum um tvo skóla-
sveina.
Þórarinn Eldjárn hefur ráðist í
stórvirki með ritun þessarar
sögu. Það verður heldur ekki
annað sagt en að uppskeran sé í
samræmi við það sem til var
sáð. Sautjándualdarstíilinn sem
sögunni er valinn heldur sér í
gegnum alla söguna og verður
hvergi fundið að. Framvinda
sögunnar er hröð og skipting
sögusviða í nútíð og fortíð gera
það í senn að verkum að lesn-
ingin verður lífleg og áhugaverð.
Fyrr er minnst á aðalpersónuna.
Hún á alla samúð og áhuga þess
sem les og þess ber líka að geta
að helstu persónur aðrar eru
trúverðugar og vekja ólíkar til-
finningar hjá lesandanum, eftir
framkomu þeirra gagnvart sögu-
manni.
Brotahöfuð er metnaðarfyllri
og alvörugefnari en aðrar bækur
Þórarins og gildir það einnig um
fyrri sögulega skáldsögu hans,
Kyrr kjör. Þó ber sagan hand-
bragð höfundar síns þótt lögð
sé í munn 17. aldar manninum
Guðmundi. Þar koma einkum í
hugann orðaleikir, eitt af aðals-
merkjum Þórarins, sem eru á
sínum stað. Og ekki þarf að
koma á óvart að húmorinn er
alltaf nálægur.
Oddgeir Eysteinsson
Dreifbýlis-
piltur
í stórborginin
Götustrákur á spariskóm
Þóra Kristín Ásgeirsdóttir
Skjaldborg
★★1/2
Hér segir af ævintýramannin-
um Þorsteini Viggóssyni, al-
þýðupilti frá Eskifirði, sem gerð-
ist einn stærsti veitingamaður í
Kaupmannahöfn á 7. og 8. ára-
tugnum. Saga Þorsteins er rakin
frá bernsku til dagsins í dag en
að vonum er mest dvalið við
Kaupmannahafnarárin þegar
umsvif hans voru sem mest.
Margir muna sjálfsagt eftir næt-
urklúbbum Þorsteins, Pussycat
og Bonaparte, sem allar stjörnur
heimsóttu sem áttu leið um
Kaupmannahöfn. Síðan dró Þor-
steinn saman seglin og stundar
nú veitingarekstur í smærri stíl.
Eins og við er að búast hófst
starfsferill Þorsteins snemma,
hann byrjar bráðungur að vinna
í landi og ræður sig 15 ára gamall
á togara. Síðan liggur leiðin í far-
mennsku á Fossum Eimskipafé-
lagsins með flaggskipið Gullfoss
sem endastöð. I Kaupmannahöfn
stekkur Þorsteinn frá borði og
hefur matreiðslunám og þar með
eru örlögin ráðin.
Þorsteinn er bersögull í frá-
sögn sinni og fegrar ekki hlut
sinn. Hann er frá upphafi mikill
kvennamaður en ekki alltaf jafn-
lánsamur í einkalífinu. Þrátt fyrir
að vera bindindismaður á tóbak
og áfengi drýgði hann jafnan
tekjur sínar á smygli og hélt sér
jafnvel uppi á því meðan á nám-
inu í Kaupmannahöfn stóð. Oft
var hann líka óvandur að meðul-
um þegar samkeppnin í nætur-
klúbbabransanum stóð sem
hæst, enda voru viðskiptamenn
oft alræmdir skúrkar og glæpa-
menn. Dönsk löggæsla fær held-
ur ekki háa einkunn hér.
Þá er fróðlegt að lesa stutt inn-
skot af veitingarekstri í Reykja-
vík í millibilsástandi í lífi Þor-
steins um 1960. Eftirstríðsárin
voru spilltur tími að því er segir
hér, sjómenn framfleyttu sér á
smygli, leigubílstjórar seldu
sprúttið og almenningur drakk
fram á nótt. Nýríkar stéttir urðu
til og lögðu grunn að ríkidæmi
sínu við heildverslun og fleira,
pappírar voru falsaðir eftir þörf-
um og peningafúlgur hlóðust
upp.
Höfundur lætur Þorstein sjálf-
an hafa orðið í gegnum alla bók-
ina að undanskildum síðasta
kaflanum þar sem spurningar
skrásetjara koma fram í kumpán-
legum tóni sem er heldur hjákát-
legur. Þar fer höfundur illa að
ráði sínu. Kaflinn er algert stíl-
brot miðað við það sem á undan
er gengið. Hvað sem öðru líður
þá er saga Þorsteins áhugaverð
og lifandi og gefur góða innsýn í
skemmtanabransann fyrir þrem-
ur til fjórum áratugum, skemmt-
anahald sem heyrir nú sögunni
til.
Oddgeir Eysteinsson
Einnólukk-
anskennari
Andsælis á auönuhjólinu
Helgi Ingólfsson
Mál og menning
★★★
Sagan Andsœlis á auðnuhjólinu
gerist í samtímanum og segir af
íslenskum hversdagshetjum.
Innri tími sögunnar er fáeinir
dagar um páskaleytið og gerist
hún að mestu í Reykjavík, þótt
leikurinn berist einnig upp í
Borgarfjörð. Aðalpersónan er
grunnskólakennari á fimmtugs-
aldri, Jóhannes Sveinsson. Nafn-
ið er kannski engin tilviljun því
maðurinn er listmálari en verður
að framfleyta sér með unglinga-
kennslu því listin gefur ekki nóg í
aðra hönd.
Eins og fleiri mætum mönnum
verður Jóhannesi hált á því að
gera góðverk. í upphafi sögunn-
ar er hann á bíl sínum á Keflavík-
urveginum á leið i bæinn þegar
kona ein forkunnarfögur veifar á
hann, með bilaðan bíl í vegar-
kantinum. Þessi hversdagslega
en jafnframt klassíska byrjun
verður upphafið að óvenjulegri
reynslu.
Andsælis á auðnuhjólinu er
reyfari og raunar farsi í bland.
Hér er því komin bókmenntateg-
und sem er allt of sjaldgæf á ís-
lensku. Hér eru þó engir byssu-
bófar, heldur treggefna vaxtar-
ræktartröllið Grettir, fegurðar-
dísin Þórunn, eiginkonan Signý,
tannhvassa tengdamamman
Ellefsína og dópsalinn Diddi. Þá
er ónefndur skólastjórinn Sleifi
slaufa, sem snobbar niður fyrir
sig og tekur tossann Gumma
glæpon fremur trúanlegan en
kennarablókina Jóhannes. Hér
getur að líta staðlaðar persónu-
gerðir í bland sem þjóna raunar
hlutverki sínu vel. Því er svo við
að bæta að fulltrúar laganna eru
einnig í hlutverki aulanna.
Frásögnin er hröð og spenn-
andi. Sjónarhornið skiptist milli
aðalpersóna þar til dregur að
lokum og uppgjör á sér stað.
Hefðbundin bygging er til staðar,
skipting í inngang, meginmál og
niðurlag.
Persónusköpun er yfirleitt
góð. Hún er þó best heppnuð í
aðalpersónunni, Jóhannesi.
Hann er ekki gerður of mikill auli
þótt hann sé seinheppinn og á
alla samúð lesandans. Diddi
djoint er kómísk týpa og einnig
górillan Grettirr. Það er helst að
höfundi hætti til að smyrja of
þykkt á þegar lýst er tenda-
mömmunni Ellefsínu og stöllum
hennar.
Það lífgar upp á söguna hversu
„aktúel" hún er. Sómakær hús-
móðir í Breiðholtinu njósnar um
nágrannana þangað til Leiðarljós
byrjar í sjónvarpinu, skeggrætt
er um forsetadrauma Friðar 2000
og ónafngreindur starfsmaður
Umferðarstöðvarinnar er með
Jörmundar Ingaskegg. Hér er
sagt frá venjulegu fólki á íslandi í
dag. Á skemmtilegan hátt.
Oddgeir Eysteinsson
Þættir í þrem-
urhlutum
Nöfnin á útidyrahurðinni
Bragi Ólafsson
Bjartur
★★1/2
Bragi Ólafsson hefur getið sér
gott orð sem ljóðskáld en nú
kveður hann sér hljóðs sem
prósahöfundur með bókinni
Nöfnin á útidyrahurðinni. Það
vandast hins vegar málið þegar á
að skilgreina formið nánar. Það
er helst að tala megi um smásög-
ur en þó eru sumar „sögurnar"
svo stuttar að ekki er hægt að
tala um sögur, en lengri prósarn-
ir hafa þá byggingu að geta kall-
ast smásögur.
Bókinni er annars skipt í þrjá
hluta. Hver hluti hefur að geyma
átta eða níu sögur eða þætti,
misjafnlega langa, og eru engin
efnisleg tengsl á milli þeirra. Eins
og vænta má eru lengstu þætt-
irnir heildstæðastir, flestir
þeirra með klára persónusköpun
og skýran efnisþráð.
Frásagnaraðferð er ýmist í 1.
persónu og 3. persónu og ein
lengri sagan, Nafnarnir, er í
sendibréfsformi, samanstendur
af bréfaskiptum og einu simtali.
Titill bókarinnar er einmitt skír-
skotun í hana. Lengri sögurnar
eru veigamestu þættir bókarinn-
ar. Þar má nefna áðurnefnda
„sendibréfssögu" og einnig La
fete continue, sem er ástarþrí-
hyrningur sem hefur dramatísk-
an endi. Fyrstu skrefin er dæmi
um einn af stuttu þáttunum sem
er velheppnaður. Þar er lýst hug-
renningum manns í kokkteilboði
til álitlegrar konu í partíinu.
Bragi Ólafsson er hér ekki á
troðnum brautum. Þó er ekki svo
að skilja að texti hans sé illlæsi-
legur, né efnið tyrfið eða leiðin-
legt. Hins vegar er formið þannig
að það er erfitt að festa hendur á
skáldskap hans. Lengri þættirnir
eru allt í einu búnir þegar les-
andi er orðinn spenntur og vill fá
meira. Það er eins og verið sé að
hvekkja hann. Stuttu þættirnir
eru sumir hverjir snjallir en
skilja oftast lítið eftir. Húmor er
áberandi þáttur í stíl Braga og
hann notar vísanir haganlega
sem stílbragð. Kaldhæðni er ein
hliðin á húmornum sem þó er
farið mjög hófsamlega með. Það
væri gaman að sjá heildstæðara
verk eftir Braga Ólafsson, hann
mætti alveg leggja í heila skáld-
sögu. Hér er vissulega frumlegt
verk á ferð en frumleikinn má
ekki bera annað ofurliði.
Oddgeir Eysteinsson
Hvers virði er
þetta líf?
- saga séra Péturs og Ingu í Laufási
Lífskraftur
Friörik Erlingsson
Vaka-Helgafell
★★★
Þeim fer fækkandi ævi-
sögunum og frásögnunum
af fólki samtímans en vel
er hægt að réttlæta að
þessi bók skuli hafa verið
skráð; og það sem er enn
betra er að bæði segja þau
hjón frá.
Sjálf hef ég oftast haft
gaman af slíkum bókum ef
um athyglisverðar persón-
ur er að ræða sem eitthvað
hafa að segja og eru vel
skrifaðar. Þessi bók er ein
þeirra.
Séra Pétur hefur gengið í
gegnum lífsreynslu sem
margir hafa vissulega
gengið í gegnum en það
sem gerir kannski útslagið
er að kona hans gengur í
gegnum erfið veikindi í
ofanálag. Friðrik hefur val-
ið að láta þau segja frá til
skiptis og oft segja þau frá
sama atburðinum hvort
frá sínu sjónarhorninu.
Það gerir sögu þeirra trú-
verðugri og skapar meiri
vídd í frásögnina. Þau hafa
frá mörgu að segja og ekki
get ég annað sagt en að all-
an tímann haldi bókin
manni við efnið. Friðrik
hefur greinilega lagt mikla
vinnu í verk sitt og náð
mjög góðu sambandi við
þau hjón. Og sannarlega er
hann stílisti góður. Illa
skrifaðar frásagnabækur
eru eitt það erfiðasta sem
ég les og ég kenni til allan
tímann; verður hreinlega
illt. En þessi bók er vel
skrifuð og vönduð.
Það sem kom mér hvað
mest á óvart við bókina —
eins löng og hún er — var
hvað erfitt var að sleppa
henni frá sér. Minnstu
smáatriði nær Friðrik að
gera áhugaverð og
skemmtileg. Bæði eru þau
Pétur og Inga afar hrein-
skilin og einlæg; einlægnin
er einmitt ekki síst það
sem gerir þessa bók þess
virði að lesa hana. Það má
líka mikið af henni læra og
hún vekur mann til um-
hugsunar um hvers virði
lífið er og hvað manneskj-
an er tilbúin að þola til að
njóta þess. Pétur er bar-
áttujaxl og Inga sá stólpi
sem allir karlmenn gætu
öfundað Pétur af að eiga
sem eiginkonu. Ekki vegna
þess að hún sé einhver
undirlægja sem alltaf er til
taks; heldur hve þétt hún
styður við bakið á manni
sínum í erfiðum veikindum
og þeirri breytingu sem
það á stundum hafði á per-
sónuleika mannsins sem
hún giftist ung og kynntist
sem blíðum og ljúfum
dreng. Sem Pétur vissu-
lega er trúi ég.
Inga og Pétur rekja líf sitt
frá barnæsku og fram til
síðasta sumars. Þau eru
ekki aðeins að tala um sig
sjálf heldur koma margir
við sögu sem á vegi þeirra
hafa orðið í gegnum tíðina.
Og þau eru ákaflega um-
talsgóð og nærgætin gagn-
vart samferðafólki sínu. Ég
saknaði hins vegar við-
horfa drengjanna til for-
eldra sinna; lífsins og líð-
anar þeirra almennt. Dótt-
irin Heiða Björk er á hinn
bóginn enn svo ung að
ekki var hægt að búast við
að hennar skoðanir væru
það mótaðar eða persónu-
leiki að höfundur ætti tök á
að gera því einhver skil.
Vissulega tala þau oft
um drengina sína, sem nú
eru komnir á þrítugsaldur,
en það vantaði eitthvað í
myndina sem Friðrik dreg-
ur upp af þeim hjónum og
fjölskyldunni allri.
Ég var ánægð með þessa
bók; hafði gaman af henni
og finnst hún ákaflega vel
skrifuð. Og það er einmitt
það sem skiptir hvað
mestu máli auk þess að ná
góðu sambandi við við-
mælendur sína. Friðriki
hefur tekist það vel.
Bergljót Davíðsdóttir