Vísir - 23.12.1974, Síða 10

34
Vlsir. Mánudagur 23. desember 1974.
Vfsir. Mánudagur 23. desember 1974.
35
y
Ýmsa siði frá jólum heið-
inna forfeðra okkar Norður-
landabúa höfum við tekið
upp, án þess þó að gera okk-
ur fyllilega grein fyrir upp-
haflegum tilgangi þeirra.
Sjálft orðið „jól", er æva-
gamalt. Það var notað um
hina miklu hátíð íbúa norð-
urslóða um miðjan vetur.
Orðið er komið af fornís-
lenzka orðinu „ýlir", en það
var annar vetrarmánuður í
fornu tímatali, hófst venju-
lega seint i nóvember og
stóð út desember.
Liklega hafa þá fariö fram fórnir
til guðanna og athafnir i þvi skyni
að efla frjósemi og hamingju fyrir
komandi ár. Einstöku fræðimenn
hafa haldið þvi fram að jólanafnið
hafi frumþýðinguna „glens” eða
„gaman”, e.t.v. komið af orðinu
„jocus” á latfnu. Hvað um það, all-
ir munu þó sammála um aö ekki sé
skyldleiki milli orðanna „jól” og
„hjól”. Hjóllaga merkin, sem fólk
fór eftir jóladagana tólf, frá 25.
desember til 6. janúar, voru krituö
á loftbita i fjósinu. Þau áttu að boöa
veöur næstu 12 mánaða. Hér hefur
það verið sólin, en ekki hjólið, sem
haft var að fyrirmynd.
„Eftir öllum sólarmerkjum að
dæma”, segja menn gjarnan, og
frá þessum sið er sá talsháttur
kominn. Upphaflega mun hann
hafa verið: „eftir öllum jólamerkj-
um að dæma”.
Nýrri jólasiður breiddist út frá
'íoröurlöndum um viöa veröld.Það
var 1904 að danski póstmeistarinn
Einar Holböll fann upp á aö búa til
og selja jólafrimerki. Fyrsta árið
var merkið selt á 2 aura, og safnaöi
hann með þvi móti 74 þúsund krón-
um i sjóð, sem varið var til baráttu
gegn berklaveiki hjá börnum.
Stuttu siðar var heilsuhæli byggt
fyrir það fé.
Nokkrum árum siöar tóku Sviar
og trar upp þessa góðu hugmynd,
og fáum árum siðar var hugmynd-
in notuð i Bandarikjunum af
danska blaðamanninum Jakob
Riis, sem starfaði i 30 ár sem saka-
málafréttaritari i New York. Með
þessari útgáfu lagði Riis grundvöll
að viötæku hjálpar og mannúðar-
starfi. t dag er þessi aöferö notuö i
tugum landa i þvi skyni að hjálpa
nauöstöddum börnum.
t Englandi er enn við lýöi jólasið-
ur, sem barst til landsins með hin-
um norrænu vikingum. Þessir illa
siðuðu landar okkar og frændur,
sem léku ibúa margra landa svo
grátt, komu með stórar kringlóttar
kökur úr mjúku deigi með ýmiss
konar fyllingum. Þeir vildu haida
upp á jólin á tilhlýðilegan hátt, vik-
ingarnir. Þessar kökur eru enn
þann dag i dag kallaðar „Yule-
cakes” meðal enskra. Oftast eru
þær fylltar með rúsinum og
súkkati, eins og reyndar i fleiri lönd
um. Lengst af hefur önnur tegund
jólakaka veriö vinsæl viða um lönd.
Þessar kökur voru á stærð við
stálpuð börn og var á þeim manns
mynd eða dýrs. Enginn vafi er á að
þessi siður á rót að rekja til miðs-
vetrarblótsins forna. Við blótin var
mönnum og dýrum jafnvel fórnað
til forna, Frey til dýröar, og gelti
hans.
1 Sviþjóð hefur jólageithafurinn
verið kunnur i fjölda ára, en hann
er búinn til aö mestu úr stráum.
Liklega er hér ruglað saman tveim
gömlum jólasiðum. Jólageithafrin-
um var slátrað og hann boröaður
með óskum um farsælt ár. En á
timum miöaldakirkjunnar var far-
ið aö nota geithafurinn sem ímynd
djöfulsins. Aður fyrr var hafurinn
þekktur i Noregi sem „julesvein”,
en þá var jólahafurinn dulbúinn i
mannsgervi, táknmynd hinna illu
vætta, sem áttu að vera á ferð um
jólaleytiö, eöa að hann átti að
hræða burtu hina illu anda.
Taliö var að hópur anda riöi um
loftin og hrifsaði með sér fólk.
Þetta var eitt af þvi illa, sem hent
gat fólk um jólaleytið. Einnig þeir
burthrifnu gátu snúiö aftur til jarð-
ar, i illum tilgangi og gegn þessari
hættu vörðu menn sig með þvi að
setja tjörukross á dyr sinar og öl-
tunnu.
Jólaölið var einkum mikilvægt i
jólahaldi Svia til forna. ölið var
drukkiö goðunum til minnis. Þessi
venja hélzt eftir að goðum var
hrundiö af stalli, og þannig drukku
menn skál frelsarans og Mariu
meyjar langt fram á kristna tið.
Jólamatur og jólaöl hafa i augum
maígra verið tákn hátiðar og gleði.
Hinn gómsæti sláturmatur hefur
skapað hefð meðal Svia, en á jóla-
kvöld dýfa menn brauðfleinum i
hina matarmiklu og bragðgóðu
súpu sina og borða þá. Sviar hafa
og þá venju að bjóöa litlar, skreytt-
ar bollur, sem aðeins eru á borðum
jóladagana.
Sáðkökurnar svonefndu voru
aftur á móti ekki til annars en að
skoða þær. Þær voru á borðum um
öll Norðurlönd yfir jólin. Brauðinu
var siðan blandað i sáðkornið til að
uppskeran yröi betri en ella. Hluta
af jólaölinu var varið i svipuðum
tilgangi. Þvi var gjarnan hellt yfir
ávaxtatré og akra með sama
markmið i huga, — betri uppskeru.
Annars staðar, einkum i Noregi,
fengu hesturinn og hinir illu andar
sinn hluta af jólabrauðinu.
En hvaðan höfum við fengið jóla-
sveininn okkar, — eða öllu heldur
jólasveinana?
Liklega eru þetta ensk-amerisk
áhrif ásamt þýzkum frásögnum af
heilögum Nikulási, Santa Kláusi,
eða Knecht Ruprecht, sem upphaf-
lega var biskup i Litlu-Asiu. Með
timanum hefur þessari persónu
verið blandaö saman við jólaálfinn,
sem gat verið annaöhvort, góður
eða slæmur. Þegar iólasögurnar
fóru að fá myndksreytingar fór aö
bera á að þeim var blandaö saman,
álfinum og biskupnum. Litli grá-
móskulegi álfurinn fékk nú lánaða
rauða húfu og rauða biskupskápu
heilags Nikulásar.
Jólagjafir eru almennt kallaðar
„julkapp” á sænsku. Þetta sænska
orð á rætur að rekja til gamalla
jólasiða. 1 jólaskrúðgöngunni, sem
farin var til heiðurs heilögum
Nikulási, var auk jólahafursins og
fleiri táknmynda annarra, fjöldi
klappara. Þvi var trúað að þeir
gætu hrakið burtu illa vætti með
klappi sinu. Þetta hefur siðar
breytzt i það form að menn fóru um
og klöppuðu (og bönkuðu ) utan dyr
góðvina sinna, köstuðu inn gjöf,
sem e.t.v. var kaka með innbakaðri
mynt, en hurfu siðan i skyndingu
án þess aö kennsl yrðu á þá borin.
Þessi siður var lika viðhafður við
önnur tækifæri en um jól.
I dag eru jólagjafir lagöar við
jólatréð, viöa eru þær settar i risa-
vaxna sokka, i stórar skáiar eða
föt, sem eru eins og fórn á altari
jólafriðarins. Jólagjöfin er mun
eldri siður en jólatréö.
Jólatréð barst til Danmerkur frá
Þýzkalandi. Liklegt er að siðurinn
hafi borizt frá Elsass. Enskir sér-
fræðingar i fræðum jóianna vilja
sumir álita að siðurinn eigi rætur
að rekja til heilags Nonifaitusar,
sem uppi var á 8. öld, og setja
þennan sið i samband viö hiö
heilaga eikartré Drúidanna og
mistilteininn.
Fyrsta jólatréð mun hafa verið
tendrað ljósum 1811, en varð fyrst
almennt um siðustu aldamót. Frá
Danmörku hefur tréð siðan borizt
til Islands. Sviar voru mun fyrri til,
þaö var algengt á herragörðum á
18. öld og viðar á 19. öld. Sumir
hafa talið að Marteinn Lúther hafi
veriö upphafsmaður þess siðar að
hafa ljósum prýtt jólatré á fæö-
ingarhátið frelsarans, en vart mun
það eiga við rök að styðjast.
Enda þótt jólahátiðin sé yngst
hinna kristilegu stórhátiöa, hafa
jólin þó verið nefnd mesta hátið
ársins, og blandast varla nokkrum
hugur um að svo sé. Um þetta hafa
bæði kristnir menn og heiðnir ver-
ið sammála.
Aö siðustu skulum við rétt aðeins
ræða um einn nýjasta jólasiðinn, —
að senda vinabæ jólatré. Þetta
þekkja Islendingar, sem taka viö
trjám frá Norömönnum, Svium og
Þjóðverjum árlega og hafa gert um
allmörg ár. Þessi siður hófst á ár-
um siðari heimsstyrjaldarinnar.
Nokkrir fifldjarfir Norðmenn fundu
upp á þvi að laumast gegnum kaf-
bátagirðingar Þjóðverja og sigldu
til Englands með jólatré til hins
landflótta konungs sins. Siðan hef-
ur norskt jólatré staðið um hver jól
á Trafalgar Square i London, góð
kveðja frá einu landi til annars.
Aðiar þjóðirhafa siðan fylgt þessu
fordæmi og getur vart hugsazt
betri jólakveðja milli þjóða.
SBHHBHHMHHHEBBl
Hlemmtorgi — Simi 14390
Texti:
Johannes
Flensmark
Teikningar:
Kamma
Svensson
Þýtt,
endursagt
og eilítið
staðfœrt
JÓLASI
1
IRNIR
OG UPPRUNI ÞEIRRA