Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1929, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
101
elnaima svo mikill, að ekki hefir
Verið hægt að sinna nema minst-
um hluta þeirra hingað til. En
þess meira þakkarefni er það, að
dr. Arne Möller hefir tekið að sjer
það sjerstaka viðfangsefhi, sem
hjer lá fyrir, og leyst verkefni sitt
jafn prýðilega af hendi og raun
gefur vitni.
Dr. Möller skiftir riti sínu í tvo
aðalkafla : „Maðurinn“ og ,Bókin.‘
Fyrri kaflinn, „maðurinn“, fjallar
aðallega um æfi Yídalíns á 187
blaðsíðum. Er það langsamlega
miklu meira mál, en nokkru sinni
hefir áður verið um Vídalín skráð.
Þó er hjer ekki um æfisögu að
ræða í venjulegum skilningi. —
Mætti miklu fremur kalla þennan
kafla „drög til æfisögu“, enda
gæti jeg trúað því, að hver sá, er
tæki sjer fyrir hendur að semja
æfisögu Vídalíns í venjulegum
skilningi, mundi kunna dr. Arne
Möller miklar þakkir fyrir allan
þann skjalfesta fróðleik, sem hann
hefir dregið saman í þessum kafla.
Tiígangur höf. hefir að vísu ekki
verið sá, að rekja æfi- og em-
bættisferil Vídalíns í einstökum
atriðum ár fyrir ár og lið fyrir lið,
heldur að draga fram það, er orð-
ið gæti til þess að bregða birtu
á rithöfundarstarf hans og skýra
það. En þó er hjer fylgt rjettri
tímaröð að því leyti sem byrjað er
á ætt og uppvexti Vídalíns, síð-
an skýrt frá námsárum hans er-
lendis, heimkomu hans og prest-
skaparárum og loks frá æfi hans
í biskupsdómi. Skal þetta ekki
rakið hjer frekar, með því að það
yrði of langt mál í dagblaðsgrein.
Aðeins skal það tekið fram, að þar
er vikið að mörgu, sem bregður
ágætri birtu á manninn Jón Vída-
lín og ótvíræða mannkosti hans,
án þéss þó að farið sje í launkofa
með, að hann hafi í mörgu tilliti
verið barn sinna tíma, ófullkom-
inn Adams niðji eins og aðrir
menn. Svo sem gefur að skilja
hefir dr. Möller ekki getað látið
viðureign þeirra Vídalíns og Odds
lögmanns liggja í þagnargildi,
enda hefir hann varið til þeirra
mála alt að 50 bls. Dr. Möller er
mjög svo óánægður með það, sem
Jóp sól. Aðils hefir um það efni
ritað í bók sinni „Oddur Sigurðs-
son“ (Bessast. 1902). Telur Möll-
er alla ípeðferð Jóns á því máli
mjög gallaða, þar sem ritið hefir
orðið einskonar varnarskjal fyrir
Odd, og enda mjög hlutdrægt,
þar sem tilgangur þess sje ótví-
rætt sá að sýna fram á, að þeir
Vídalín og Oddur hafi í rauninni
verið báðir af sama sauðahúsinu,
og Vídalín þó ef til vill enn sek-
ari, þar sem, eftir skoðun liöfund-
arins, „allar líkur bendi til, að
hann hafi átt upptökin“ deiín-
anna. Sjerstaklega telur Möller
meðferð hans á heimildarskjölum
varðandi málið með öllu óverjandi,
og til þess að menn geti enn betur
gengið úr skugga um það, hefir
Möller látið prenta öll þau skjöl,
er mestu varða í því máli, sem
fylgiskjöl aftan við rit sitt. En
lijer skal ekki farið frekar út í
þetta mál. Öllum söguvinum verð-
ur ekki síst forvitni á að kynnast
þessum köflum „æfisögunnar“. í
niðurlagi þessa liöfuðkafia er
greinargerð þess, hvernig rit Vída-
lins verða til, bæði hin prentuðu
og hiu óprentuðu, og er þar marg-
víslegur fróðleikur dreginn fram
í dagsbirtuna.
Síðari höfuðkafli ritsins er um
postilluna sjálfa. Byrjar sá kafli á
inngangi um starfsaðferð Vídalíns
við bókagerð, og er því næst gerð
sjerstaklega grein fyrir föstuprje-
dikunum Vídalíns („Sjöorðabók-
inni“ og „Sjö prjedikunum“, sem
Steinn l)isku]> gaf út), en þær álít-
ur dr. Möller samdar á undan
postillunm og telur þær, einkum
Sjöorðabókina, í mesta máta ó-
frumlegt rit. Sýnir hann fram á,
að Sjöorðabók Vídalíns eða prje-
dikanir hennar,, sjeu að mestu
leyti dregnar saman úr einu af
höfuðritum 17. aldar á sviði guð-
spjallaskýringanna („Harmonia
quatuor evangelistarum“) eftir
þá Martin Chemmtz, Polycarp Ly-
serus og Johann Gerhard. Er það
feiknar mikið rit í 5 bindum í
arkarbroti (3700 tveggja dálka
blaðsíður) á latínu. En það sem
sjerstaklega varð til þess, að Möl-
ler fór að bera prjedikanir þessar
saman við þetta rit, var ofurlítil
athugasemd í æfisögu Hallgríms
Pjeturssonar eftir sjera Vigfús
Jónsson, þar sem hann segir, að
„sr. Hallgrímur hafi samanskrifað
fyrst smám saman árlega com-
mentarium yfir Passionem útles-
inn úr Harmonia Evangelica“. ...
Við samanburð Passíusálmanna við
þetfa mikla rit sannfærðist Möller
um, að þetta væri staðlaus eða
staðlítil getgáta sjera Vigfúsar,
en sá samanburður leiddi aftur til
þess, að lionum datf í hug að fara
að bera föstuprjedikanir Vídalíns
saman við það. Sá samanburður
leiddi í ljós, að „Sjöorðabólcin“
væn að mjög miklu lejdi „saman-
skrifuð“ eftir hinni latnesku guð-
spjallaskýringu. En að fenginni
þeirri niðiirstöðu var ekki nema
eðlilegt, að höf. dytti í hug, að
Vídalín kynni einnig «ð hafa
stuðst við það rit, er hann samdi
postillu sína. Og það er þá frá nið-
urstöðu þeirrar rannsólcnar, sem
höf. skýrir í þessum höfuðkafla
ritsins. En hún verður sú, að Vída-
lín hafi við samningu flestra hinna
prentuðu prjedikana sinna haft,
Harmoniu opna á borðinu hjá
sjer og ausið meira og minna úr
þeirri gullnámu lærdóms og þekk-
ingar. Sex af prjedikununum telur
Möller vera beinlínis lánaðar úr
Harmoniu (prjedikanirnar á jóla-
dag, föstudaginn langa, hvíta-
sunnudag, 11., 24. og 27. snd. e.
trin.). 1 flestum hinna sjáist þess
einhver merki, að Vídalín hafi
haft Harmoniu við hendina. Oft
hafi liann litið í skýringar henn-
ar á texta sínum, til þess að koma
sjer á strikið, stundum einnig til
þess að Ijúka við ræðuna; en auk
j.ess hafi hann lánað þaðan fjölda
af samlikingum, orðskviðum, til-
vitnunum bæði í ritninguna og
„klassiska“ fornaldarhöfunda, sein
svo víða verður vart í prjedikun-
um þessum. En Harmonia hefir
eftir skoðun Möllers ekki aðeins
haft áhrif á efni prjedikananna að
}>essu leyti, heldur einnig á álla
framsetninguna og stílsmátann. —
Miiiler mótmælir því, að „mælska
Vídalíns sje ekki lærð, heldur með-
fædd“. Hann heldur því fram, að
hún sje bæði lærð og meðfædd.
En Vídalín hefir stuðst við fleiri
rit. Hann þefir einnig stuðst við