Lesbók Morgunblaðsins - 11.04.1931, Blaðsíða 2

106
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
í rönclina eju átta skörð, meí
nokkurn veginn jöfnum millibil-
mn. Lítum við á þessi skörð í
stækkunargleri, sjáum við að í
hverju þeirfa er örlítil blaðka. —
Undir þessari blöðku eru skynjun-
arfæri marglittunnar, og skal
þeim nú lýst nokkuð nánar.
Skynjun. Marglittan hefir víst
fjögur skilningarvit, því hún get-
ur gert greinarmun á ljósi og
myrkri, hún getur skynjað stell-
ingu sína í” sjónum, liún getur
skynjað hluti, sem snerta hana,
og hún hefjr þef- eða smekkskynj-
un. — í húð inarglittunnar eru
margar, aflangar sellur, með mjög
fíngerðum hárum, sem standa út
úr yfirborðinu. Sje komið við liár-
in, berast sellunum tilfinninga-
kendir, og áhrifin berast áleiðis
inn í líkama dýrsins, gegn um
taugaþræði, sem standa í sam-
bandi við innri enda sellanna. —
Undir blöðkunum í skörðunum á
kringlunni eru dálítlir kólfar,
einn undir hverri blöðku. I þess-
um kólfum, og í grend þeirra, eru
skynjunarfærin. í endanum á
hverjum kólfi er mikið af stórum
sellum, og í hverri þeirra er einn
kalkkrystall. Talið er, að þessar
sellur sjeu sæti jafnvægisslcynjun-
arinnar, því hjá mörgum öðrum
dýrum eru sellur, sem eitthvað
eru riðnar við að stjórna jafn-
væginu, einmitt af þessari gerð.
I’að hefir þó verið ágreiningsmál,
til hvers þessar sellur sjeu, því
marglittan hefir reynst að lialda
jafnvæginu þótt kólfarnir væru
skornir af, en við það linaðist aft-
ur vöðvastarfið mjög, svo allar
hreyfingar urðu liægari. Senni-
lega eru þessar sellur eitthvað
riðnar við starf vöðvanna, og hafa
þannig áhrif á jafnvægi dýrsins.
Aður hjeldu menn að þetta væru
heyrnarsellur, af því að líkar sell-
ur höfðu fundist í eyrum æðri
dýranna, og voru miklar deilur
um það um hríð. Seinna kom það
1 ljós, að einmitt þessar sellur í
eyranu voru þýðingarlausar fyrir
lieyrnina, en stóðu í sambandi við
jafnvægið. Enda var sú hugsun
fjarstæð að marglittan gæti heyrt,
livað átti hún svo sem að hlusta á?
Innan við jafnvægissellurnar í
annað neðan á kólfinum, en hitt
ofan á honum. Þessi augu eru ein-
hver. þau ófullkomnustu, sem til eru
í d'ýraríkinu, en þó livert með
sinni gerð, og mjög frábrugðin sín
á milli. Með þessum augum getur
marglittan ekki sjeð, til þess eru
þau altof ófullkomin, hún getur
aðeins gert greinar mun á Ijósi
og myrkri.
Ofan á flögunni innanverðri er
dálítil gróf, og í henni eru þef-
sellur. Önnur þefsellugróf er neðan
á kringlunni, nokkuð innan við
kólfinn neðanverðan.
Hvernig „brennir" marglittan?
Niður úr rönd klnkkunnar ganga
fjöldamargir, mjög stuttir þræðir,
og niður úr klukkunni hjer um
bil miðri, hanga fjórir, alllangir
armar, sem hafa upptök sín í kring
um munninn. 1 randþráðunum, og
í smáum „hárum“ á örmunum, eru
margar, mjög einkennilegar sellur,
brennisellurnar. Þessar sellur eru
holar innan, og í hverri þeirra er
dálítil blaðra, full af hlaupkendu
efni. Ut úr hverri blöðru gengur
dálítil tota, sem er undin upp
umhverf innan í blöðrunni. Sje nú
koinið við þræðina, veldur þrýst-
ingin því, að brennisellurnar,
sem í þeim eru, rifna unnvörpum,
og þjóta þá blöðrurnar út þús-
undum saman. Allar toturnar snú-
ast nú um, þannig, að það, sem
áður vissi inn í blöðruna, snýr nú
út, svo eitrið nær að verka á þann
lilut, sem hreyfði þræðina.
Meltingarfærin og mataræðið.
A milli anganna, sem ganga niður
úr klukkunni, er munnurinn. —-
Rjett innan við hann er maginn.
Ut frá maganum ganga mörg
útskot, og sum þeirra greinast
í örfínar pípur, sem liggja eins
og æðar um alla klukkuna
og opnast í hringæð í rönd-
inni. Þetta leru meltilngarfæri
marglittunnar, og eru þau æði frá-
brugðin meltingarfærum æðri dýra
Ut frá maganum gengur fæðan
um þessar greinar út um allan
Kkamann, svo hver afkimi getur
notið góðs af björginni. Hjá æðri
dýrum, t. d. hryggdýrunum, eru
meltingarfærin, eins og kunnugt
er, meira eða minna snúin pípa,
oorri KVgnr í gegn um Kkamann.
Fæðan meltist í aftari liluta þess-
arar pípu, í þörmunum, en síast
svo þaðan inn í æðakerfið, og
berst með blóðinu um allan lík-
amann. Marglittan er svo ófull-
lcomin að hún hefir ekkert æða-
kerfi og ekkert blóð, og þes3
vegna verða meltingarfærin sjálf
að dreifa fæðunni um alt.
Alt sköpulag marglittunnar gef-
ur svar við þeirri spurningu, á
hverju hún lifi. Munnangarnir eru
meira eða minna íhvolfir á þeirri
liliðinni, sem inn veit, og alsettir
bifhárum. Þau eru í stöðugri
hreyfingu, og þyrla smáverum, sem
setjast innan á angana inn í munn-
inn. En auk Jiess hefir marglittan
ágæt vopn, sem eru eiturblöðrurn-
ar, og þessi vopn notar hún bæði
sjer til varnar og sjer til bjargar.
Fiskseiði, smákrabbadýr, krabba-
lirfur, og þess háttar, sem snerta
þræðina með brennisellunum,
verða fyrir allóblíðri viðtöku. —
Marglittan vegur að þeim með
þúsundum af eiturblöðrum, og
þau láta lífið. Með bifhárunum
og vöðvakrafti anganna, dregur
hún svo bráðina inn í munninn.
Hvar er marglittan á vetuma?
A sumrin, þegar blíðviðrin standa
sem hæst, og hlýjast er í sjónum
úir og grúir þar af marglittu.
1 getnaðarkirtlunum, sem skína í
gegn um húðina eins og rauðleitar
skeifur, myndast eggin, berast
þaðan út í magann, og þaðan
áfram út í hólfið undir öngunum.
Hjer frjóvgast þau og dvelja á
meðan á fyrstu þróunarstig-
unum stendur. Þegar eggsellan er
frjóvguð, fer hún að skiftast, fyrst
í tvær sellur, þá í fjórar, þá í
átta og svo koll af kolli. Loks er
hún orðin að kúlu, sem er gerð
úr fjölda mörgum sellum, og er
hol að innan. Hún er nú komin á
blöðru skeiðið. 1 byrjun er blaðr-
an einföld, þ. e. í blöðruveggnum
er einungis eitt lag af sellum. En
brátt fara sellurnar að skifta sjer
á alveg nýjan hátt, þannig að
annar hluti hverrar sellu verður
eftir í yfirborðinu, en hinn fer
inn í blöðruna. Þegar þessi skift-
ing hefir staðið yfir um hríð,
hættir hún og lausu sellumar inn-
Oft kemur það fyrir, að út úr
an í hlöðrunni safnast- saman og