Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1932, Blaðsíða 4

296
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
náttúrlegu eSli og jeg fæ ekki rönd
við reist. Þegar jeg á barn, þá er
það á móti minni eigin skynsemi og
mínum eiginvilja, en jeg beygi mig bara
undir guðs vilja og á mitt barn mögl-
unarlaust“. Hún ber með þolinmæði
það sem á hana er lagt, eins lengi
og kraftarnir leyfa og trúir því að
guð „reki engan burt frá sínu aug-
liti, sem til hans komi með sundur-
krömdu hjarta.“
Svo drekkir hún sjer í flæðarmál-
inu eitt vetrarkvöld, kraftur hennar
er þrotinn. Hún mjólkar kúna um
kvöldið eins og hún er vön, skilur
eftir mjólkina í fjósinu og síðan
spyrst ekki til hennar fyr en líkið
finst. En þegar hún fór undir kúna
með mjólkurfötuna, þá var kýrin vöii
að „sleikja hana á öxlinni og jafnvel
upp á kinn“, því að henni þótti vænt
um konuna. Þetta fer Salka Yalka
að hugsa um þegar móðir hennar er
horfin. „Kannske hafði kýrin sleikt
á henni öxlina og alla leið upp á kinn,
áður en hún fór. Og þegar telpan
fór að hugsa um kinn móður sinnar
og hina hrjúfu tungu kýrinnar, þá
fekk hún fyrir kverkarnar og sagð-
ist ætla að fara að hátta.“ Þessi
síðasta kveðja lífsins til hinnar um-
komulausu konu er einn af ótal smá-
um meistaralegum dráttum í örlaga-
lýsingu sögunnar.
Salka Valka er úr öðru efni og
harðgerðara en móðir hennar. Hún vex
upp, stór og hraust og fönguleg, frá
barnæsku næm fyrir karlmannlegu
seiðmagni, en viljasterk og mikillát.
Öll sú smán og þjáning, sem barnið
hefir orðið að þola fyrir líferni móður
sinnar, hefir þroskað í henni sterka
hvöt til viðnáms og sjálfstæðis, en
lífið ólgar í æðum hennar og einmana-
leg þrá vakir í brjósti hennar. Hún/
fellir ást til æskuvinar, sem hverfur
heim í átthagana, ungs skólagengins
kommúnista, sem kemur til þess að
snúa plássinu til hins nýja siðar. —
ýst þeirra er aðdáanlega lýst í nokk-
urum köflum, sem gerast í gróandan-
um um vorið, á lágnættisgöngum inn
með firðinum, meðan fuglinn sveimar
yfir djúpinu og æðurinn er í tilhuga-
!ífi í fjöruborðinu. Salka Valka hefir
eignast mann, sem hún elskar og hug-
sjón sem hún vill lifa. En kommún-
istinn verður leiður á plássinu, óvið-
ráðanleg útþrá grípur hann, og stúlk-
an ber harm sinn eins og hetja, vill
ekki halda honum nauðugum, hvetur
hann til að fara og gefur honum
aleigu sína til ferðarinnar. Hún sest
á klett í fjörunni og horfir á eftir
skipinu, sem flytur unnusta hennar
burt, það er haust, og hún er aftur
ein. Farfuglarnir eru flognir, „eftir
eru aðeins nokkurir vængbreiðir, nöt-
urlegir máfar á sveimi, fuglar vetr-
arins, þeir hinir sömu, sem verptu
eggjum sínum á naktar klett syllurnar
í vor“. Þannig endar sagan.
Hvorug þessara kvenna er óvenju-
leg manneskja, þær hafa sterk einstak-
lingseinkenni, en eru frekar typiskar
en sjerkennilegar. Hin ístöðulausa,
einfalda kona, sem lífið níðist á, af
því að hún er of veik og of um-
komulaus, á þúsundir af sínum líkum.
Hin fátæka stúlka, sem er svo heil-
brigð og sterk, andlega og líkamlega,
að hún hrífur mann sem stendur henni
ofar að mentun, er vaxinn upp í fág-
aðra umhverfi en hún, — sem þó
ekki getur haldið honum, af því að
uppeldi hennar, kjör og umhverfi
hafa lokið við að gera hana að því
•m hún er og verður: almúgastúlku,
-- hún á sömu sögu og margar aðrar.
Það sem gerir þessar tvær mannlýs-
ingar óglevmanlegar er hvorki óvenju-
leg æfi nje óvenjulegar skapgerðir,
heldur eingöngu snild skáldsins. Ekk-
ert íslenskt skáld hefir áður lý.;t
nianneskjum eins og Halldór Kiljan
Laxness — það er hvorki til íslensk
saga nje íslenskum sjónleikur, þar sem
vjer komumst í eins náin og fullkomin
kvnni við manneskjur og í þessari sögu.
Svip þeirra og öllu útliti, æfi þeirra
í stórn og smáu, hinu innsta, fólgn-
asta, viðkvæmasta sem hrærist í lík-
ama og sál, — öllu er hjer lýst af
þeirri skarpskygni, þeim næmleik, því
innsæi, með svo sterkum lífsblæ, af
svo fjölkunnugri frásagnalist, að þess-
ar mannlýsingar eru einstæðar í bók-
mentum vorum.
Halldór K. Laxness er mikið skáld.
Gáfa hans til að lýsa, hvort heldur er
hinum ytra heimi eða því sem sál
mannsins hugsar og finnur, á ekki
sinn 'líka í bókmentum vorum í/ ó-
bundnu máli, svo er hugur hans frjór
og stíll hans auðugur og lifandi. —
Hann hefir lýst manneskjum sannar
og af dýpri og innilegri þekking á
öllu þeirra eðli en nokkurt annað
í-lensk skáld, hann hefir gert hvers
aagsleg örlög stórfeld, hversdagslegt
pláss að furðulegum stað í tilver-
unni, af ríkri skáldlegri tilfinning og
mikilli list.
Og þó er bók hans meinlega gölluð.
Það er læknir í plássinu, hjákátlegt
fífl, fábjáni. Sú mannlýsing er ger-
samlega óboðleg, hvorki skemtileg nje
fróðleg á nokkurn hátt nje heldur
skiljanlegt að sagan græði neitt á
því að læknirinn sje skrípalegur aum-
íngi. Þá er prófastur á staðnum, sem
er ekkert nema hræsnin, falsháttur-
inn og svíðingsskapurinn. Honum er
skemtilega lýst, en hver kannast við
þessa fígúru sem íslenskan prest?
Ungur prestur tekur við af honum,
leiðinlegur kjáni. liinn eini af yfir-
stjettarfólki sögunnar, sem á geð-
fclda drætti í skapgerð sinni, er Boge-
sen kaupmaður, en aðeins í fyrri hluta
hennar. f síðari hlutanum er eins og
skáldið sjái eft’r þessum veikleika
sínum, og nú er gamli maðurinn ekk-
ert nema svik og prettir og auk þess
alt í einu orðinn fáránlegur í fram-
mu. Hann er látinn hafa það fyrir
sið að pota upp undir kvenfólkið með
stafnum sínuru, „til þess að ganga
úr skrgga um, að alt væri í orðu,
en hann skipaði svo fyrir um alt sitt
kvenfólk, að það væri í ullarbuxum
næst sjer, því, eins og hann sagði,
rn vildi ekki hafa, að slægi að sínu
kvenfólki TÍð fiskþvott.“ Þá eru börn
kaupmannsins á unga aldri full af
heimskulegum hroka við fátækling-
ana, sem er ekkert annað en bláber
skáldsögutilbúningur. Sonurinn verð-
ur síðan montræfill, ónytjungur og
svallari, dóttirin drykkjusvín og
flenna, sem sýkir alla karlmenn, sem
lcoma nálægt henni .
Margt í þessari lýsingu á yfir-
stjettarfólki í litlu íslensku sjávar-
plássi, gæti auðvitað staðist, annað
eru bláberar ýkjur og ósannindi, þar
sem prestahatur og auðvaldshatur
höfundarins svalar sjer í algleymingi.
Þegar sonur Bogesens sparkar í sjó-
rekið líkið af Sigurlínu í Mararhúð,
til þess að sjá leðjuna vella út úr
vitum hennar og lítur síðan „hróð-
ugur“ í kringum sig, þá er ómögu-
legt að verjast þeirri hugsun, að
skáldið lát.i drenginn gera þetta ein-
ungis af því að hann er kaupmanns-
sonur.
Hvað sem annars má segja um ein-