Lesbók Morgunblaðsins - 20.02.1938, Page 5

Lésbók morgunblaðsins
53
Mynd þessi er af þjóðrainja- og vopnasafninu, sem bygt var til minningar um Vytautas binn
mikla, þjóðhetju Lithaua. Við safnið er gröf hins óþekta hermanns og hvern einasta dag, kvölds
og morgna, er haldin minningar athöfn um hermenn, sem fjellu í frelsisbaráttu lithauisku þjóðar-
innar. Byggingar þessar eru hinar veglegustu í Eystrasaltslöndu num. Þarna fara allar meiriháttar
þjóðhátíðar fram og þarna fór f ram aðal-hátíðin í sambandi við 20 ára sjálfstæði Lithaua. Þetta
er helgistaður hinnar lithauisbu1 þjóðar.
aði Dionizas Poska og fleiri yfir-
stjettarmenn að skrifa og yrkja
á „bændamállísku“ — lithauisku.
Biskupinn, A. Baranauskas, er var
bóndasonur, orti 1859 kvæðabálk,
er hann nefndi: Skógurinn við
Anyksciai. Með kvæði þessu sann-
aði hann að bændamállískan væri
fegra mál en mál yfirstjettarinnar
— pólskan. Ástin til hinnar lit-
hauisku tungu fór vaxandi og ekki
síst fyrir áhrif frá erlendum vís-
indamönnum og skáldum. Kant,
sem sjálfur var af lithauiskum
ættum, Goethe, Herder og fleiri
andans stórmenni, höfðu á sínum
tíma dást mjög að fegurð lithau-
iskrar tungu og þjóðarskáldskap.
Þjóðkvæðin voru þýdd á mörg
framandi mál og Goethe spann
nokkur þeirra inn í söngleiki sína.
Upp frá þessu opnuðust augu
manna fyrir því, að lithauisk
tunga var alveg óskild pólsku og
öðrum slavneskum málum, að hún
var eldri í eðli sínu og formi en
nokkurt indo-evrópiskt mál, sem
enn er talað í Evrópu. Lithauiskir
höfundar tóku nú að skrifa á máli
forfeðra sinna og lögðu áherslu
á að ryðja pólskunni út úr bók-
mentunum. Biskuparnir Valaneius
og Baranauskas og sagnfræðingur-
inn S. Daukantas voru fremstu
leiðtogar þessarar móðurmálhreyf-
ingar.
En nú kom aftur babb í bátinn.
Árið 1863 braust aftur út upp-
reisn gegn Rússum, sem var bæld
niður með harðrjetti sem hin
fyrri. Rússneski landsstjórinn í
Vilnius (Vilna), Muravjott að
nafni, ljet hengja miskunnarlaust
alla menn, sem hann taldi grun-
samlega — og aðrir háttsettir
rússneskir embættismenn gerðu
sjer far um að gera Lithaua að
Rússum, þó það sjeu gjöróskildar
þjóðir. í tilefni þessa gáfu þessir
valdamenn út tilskipun um að
leggja niður latneska letrið og
prenta aðeins með rússnesku letri
— en rússneskir stafir eru ónot-
hæfir fyrir lithauiska tungu, og
auk þess sáu Lithauar það vel, að
þetta var síðasta sporið til að út-
rýma þjóðerni þeirra. Voru nú
mynduð samtök um að kaupa ekki
bækur með rússneska letrinu og
samhliða hafin leynistarfsemi til
að prenta erlendis bækur á lit-
hauisku. Enn í dag ganga miklar
sögusagnir um áræði og djörfung
þeirra manna, sem að næturþeli
smygluðu þessum forboðnu bókum
yfir landamærin og dreifðu þeim
út á meðal fólksins. Lögreglan var
altaf á hælum þessara manna og
margir ljetu síðan lífið í Síberíu
fyrir þessa menningarviðleitni
sína. Hlífðarlaust rændi lögreglan
öllvm bókum úr heimahúsum
manna og jafnvel hrifsuðu helgi-
siða- og guðsorðabækur úr hönd-
um kirkjugesta.
En baráttunni fyrir móðurmál-
inu var haldið áfram. Nú tóku
hana upp á sína arma lithauiskir
bændasynir. Hinn frjálslyndi, rúss
neski keisari Alexander II. ljetti
af þegnskylduvinnunni, og við það
fengu bændurnir aukið frelsi og
möguleika til að menta börn sín.
Þá reis upp í Lithauen ný, þjóð-
leg mentastjett. Aðallinn hóf að
læra mál forfeðranna og rann
inn í hina ungu mentastjett. Einn
úr hópi hinna ungu mentamanna,
Jónas Basanavicius læknir — hinn
lithauiski Jón Sigurðsson -— kynt-
ist sjálfsfæðisbaráttu annara þjóða
erlendis og stjórnaði þaðan sjálf-
stæðisbaráttu sinnar eigin þjóðar
með blaðinu „Ausra" (Morgunroð-
inn), er fyrst kom út 1883. En
þessu blaði varð að smygla inn í
landið og einnig blaðinu „Varpas“
(Kirkjuklukkan), sem Vincas
Kudikr læknir gaf út — en hann