Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1941, Blaðsíða 4

84
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Guðmundur Friðjónsson:
Eldgamlar vísur í umbúðum
%
eir, sem hafa komist í þær
nauðbeyglur að þurfa að
leita allra bragða til að hugga
börn, eða stytta þeim stundir,
hafa löngum gripið til vísna, til
að kveða þær við óróa-angana.
Þessu bragði var beitt við mig á
ungum aldri og gafst vel. Og jeg
hefi sætt sama lagi við börn, sí-
felt, þegar kom í minn hlut að
stilla skap barna. Sumar vísur,
sem jeg lærði í æsku og aldrei
hafa komist á pappír svo að jeg
viti, virðast vera gerðar í þeim
vændum að sefa börn og þá um
leið vekja athygli þeirra á því
atriði lífsins, sem vísan bregður
birtu yfir. Ef barnið skildi eigi
vísuna, var hægurinn hjá fyrir
þann, sem raulaði hana, að skýra
efnið. Þessi kensluaðferð var bæðí
skemtileg og fróðleg, og svo ó-
dvr, að hún gaf með sjer huggun
og þökk þess, er tók móti gjöf
inni. Þenna skóla hjeldu afar vor-
ir og ömmur í rökkrinu og skemtu
sjálfum sjer jafnframt því, sem
þau stvttu börnunum stundir.
Yísurnar, sem hjer verða greind-
ar, eru föðurlausar, að því leyti,
sem mjer er kunnugt. Þær sverja
sig í ætt þjóðsagna vorra þann-
ig, að segja má, að alþýðuandinn
sje faðir þeirra og þjóðarsálin
móðir. Mjer þykja þær þess verð-
ar, að haldið sje á lofti, í þeim
umbúðum, sem mjer virðast vera
þeim nauðsynlegar, svo að þær
njóti sín. Gamlar nafnlausar vís-
ur eru stundum nefndar húsgang-
ar, ef til vill vegna þess, að þær
hafa flækst manna milli, úr einni
sveit í aðra, sumar um alt land.
Þær vísur, sem þannig berast og
lifa á vörum fólksins, hljóta að
hafa nokkuð til síns ágætis. Þess-
vegna fljúga þær, að þær hafa
fengið vængi í vöggugjöf. Að svo
mæltu byrja jeg á þeim vísum,
sem kalla mætti barnagælur. Hin-
ar greini jeg síðar, sem eru við
unglinga hæfi.. Spakmælavísur læt
jeg reka lestina.
Jeg tek þær vísur einungis, sem
eru allvel gerðar og þaðan af
betur.
Blessuð lóan syngur sætt og segir
dýrðin.
Það er hennar þakkargjörðin
þegar kemur hjer í fjörðinn.
Enga vísu heyrði jeg oftar
kveðna en þessa, þegar jeg var
barn og engin vísa varð mjer
kærri. Hún var tónuð vetur, sum-
ar, vor og haust og fylgdi henni
sú skýring, að lóurnar færu alls
eigi af landi burt — þær lægju í
dái yfir veturinn í klettaskorum.
Gísli Brynjólfsson hefir kveðið
um þessa trú, á æfintýralegan
hátt. Svanurinn kemst eigi til
jafns við lóuna, á alþýðuskálda
vörum. Jeg lærði þessa vísu um
hann á þeim dögum og enga aðra:
Sungu með mjer svanur, örn,
smyrill, kría, haukur,
keldusvín og krummabörn,
kjói og hrossagaukur.
Þarna virðist eigi eiga heima
svo veglegur söngvari sem svan-
urinn er.
Þorsteinn Erlingsson lyftir sól-
skríkju og þresti til hæða, með
tilstyrk listar sinnar. En hann
gengur framhjá lóunni, sjálfum
vorboðanum.
Skáldin, sem jeg ber fyrir
brjósti í þetta sinn, ljetu sjer ant
um dýrin, sem eru handgengin
sveitafólki.
Kvelda tekur, sest er sól,
sveimar þoka um dalinn.
Komið er heim á kvíaból
kýrnar, fjeð og smalinn.
Þessi látlausa vísa bregður upp
ágætri mynd af sumarkveldi í
sveit, þegar ær voru í kvíum og
smalar gættu málnytufjenaðar.
Þarna er gert ráð fyrir, að smal-
inn komi með ær og kýr að stöðli.
Þannig gekk það oftar en hitt.
En í Hávamálum er gert ráð fyr-
ir, að búsmali komi heim sjálf-
krafa:
„Hjarðir þat vitu
nær heim skulu
ok ganga þá af grasi“.
Þokan er mikilvirk í þjóðsög-
um vorum. Hún felur fjenað og
gefur útilegumönnum tækifæri til
þess að ræna sauðfje og stela
konum. Nú kemur vísa, sem and-
ar kalt að þokunni:
Gráa þokan gleypir fjeð,
geymir það í dölunum.
Oft hún gerir órótt geð,
einkanlega smölunum.
Aldrei skákaði þokusneypan
mjer til meins, meðan jeg var
smali. En hún svarf að Sæmundi
eitt sinn, þegar hann var smali á
Látrum, og er sú saga í Virkum
dögum. Sæmundur varð eigi upp-
næmur fyrir henni á seinni skip
unum — úti á hafinu, þegar hon
um óx fiskur um hrygg.
Það ræður að líkindum, að
smalahundurinn komi við sögu
þessa, svo nátengdur sem hann
var sveitafólkinu, sem lifði á
gangandi fje:
Minn er Glói mesta þiner.
margan spóa eltir,
hleypur móa hratt um kring,
hátt við sjóinn geltir.
Nú er kvartað um það, að allir
hundar sje tryltir eftir fuglum,
síðan útlendir garmar spiltu ís-
lenska rakkakyninu. En í vísunni
er lýst Glóa, sem elti spóa um
allar trissur og gó í flæðarmáli af
ískrandi löngun út á sjóinn, þar
sem æðarfugl og aðrir fuglar
syntu.
Heitir Valur hundur minn,
hann er falur valla,
einatt smalar auminginn
upp um sali fjalla.
Vorkunnsemi felst í orðinu aum-
inginn. Sennilega er vísan eftir
smala, sem þekti lúa og vosbúð.
Þessir fjelagar voru svo sam-
rýndir, að smalinn getur eigi
hugsað sjer að lóga hjeppa sínum.