Lesbók Morgunblaðsins - 02.09.1951, Qupperneq 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
411
SEáETHFLIi
Uppruni þcss og breytingar
PKÁKTAFLI er orðin gömul íþrótt.
Menn vita með vissu að það var iðk-
að í Indlandi og Persíu á 7. öld, og
máske fyr. Það er og hefur altaf ver-
ið orusta þar sem tveir jaínsterkir
herir eigast við.
Upphaflega var mönnum raðað á
taflborðið likt og fylkingaskipan var
þá í indverskum her. Hver taflmaður
hafði á að skipa 8 fótgönguliðsmönn-
um og að baki þeirra voru 8 liðsfor-
ingjar, en að baki þeirra voru kon-
unguiinn og ráðgjafi hans og voru
þeir varðir til beggja handa af fíl-
um, hestum og stríðsvögnum.
Hið merkasta við taflið er að til-
gangurinn er ekki sá að uppræta al-
gerlega her óvinarins, heldur að knýa
konunginn til uppgjafar. Konungur
bíður ósigur þótt hann hafi meira
liði á að skipa en hinn, ef hann kemst
í sjálfheldu. í hvert sinn er konung-
ur er í hættu, er skák, en þegar
hættan steðjar að á alla vegu og
hann getur ekki hreyft sig, þá er mát.
Þessi tvö orð ,skák og mát, eru kom-
in úr persnesku, en þar þýðir ,,shah
mat“: konungurinn er dáinn.
Ýmsar sagnir eru um það hvernig
skáktaflið hafi verið fundið upp. Ein
af þeim er á þessa leið:
Tveir indverskir prinsar börðust
einu sinni til ríkis. Þeir voru hálf-
bræður tammæðra. Þeir hjetu Talk-
land og Gau. Talkland var herskár
og grimmur og hann hafði gert upp-
reist gcgn bróður sínum. En Gau var
friðsamur maður og góðgjarn og hann
gaf út þá skipan, að enginn mætti
vinna bróður sínum geig í orustu.
Samt fór nú svo að Talkland fell. Her
Gaus haíði umkringt hann og hann
fanst dauður í valnum.
Móðir þeirra varð nú ákaflega reið
og hún ásakaði Gau fyrir að hafa
myrt bróður sinn. Sannleikurinn var
sá, að menn Talklands höfðu drepið
hann, en Gau gat ekki sannað það.
Honum fell mjög þungt að liggja und-
ir ásökunum móður sinnar, svo að
hann kallaði fyrir sig alla spekinga
sína og bað þá að finna einhver ráð
til þess að sannfæra móður sína um
sakleysi sitt.
Vitringarnir sátu á ráðstefnu heila
nótt og að því loknu gáfu þeir kon-
ungi það ráð, að hann skyldi láta gera
eftirmynd af vígvelli, þar sem tveir
herir áttust við. Völlurinn skyldi aí-
markaður í reita og reitarnir skyldu
sýna hvað hinar ýmsu herdeildir væri
fljótar í ferðum. Svo skyldi tálga
smámyndir af konungunum, ráðgjöf-
um þeirra, liðsforingjum og öðrum
hermönnum og fylkja þeim á þessu
borði. Að þvi búnu skyidi orustan
hefjast. Sumar herdeildirnar sæktu
hraðar fram en aðrar og að lokum
kæmi að því að annarhvor konungur-
inn væri umkringdur og í þeirri her-
kví biði hann svo bana af „þreytu og
þorsta“.
Þegar taflið hafði verið smíðað
sýndi Gau það móður sinni, og hún
fekk svo mikinn áhuga fyrir því, að
hún neytti hvorki svefns n,je matar
og seinast dó hún yfir taflinu.
Önnur indversk saga um uppruna
taflsins er sú, að það tákni sigur hins
frjálsa vilja yfir forlagatrúnni. Frá
ómunatíð höfðu Indverjar iðkað tafl,
sem þeir nefndu ,,nard“. Það var leik-
ið þannig, að menn köstuðu teningum
og eftir þeirri tölu sem upp kom,
máttu þeir leika á borðinu. Hjer rjeði
hendingin, eða forlögin. En svo var
það að vitur Brahmaprestur kom til
konungsins og sagði lionum að and-
inn í þessu tafli væri gagnstæður
trúarkenningunum. Konungur felst á
þetta og bað hann að finna upp nýtt
tafl þar sem vilji og gáfur manns
gæti notið sín, tafl sem kendi mönn-
um hugrekki, varíærni, metnað og
ráðsnilli.
Og svo fann Brahmapresturinn upp
skáktaflið, sem einmitt þroskar þessa
eikinleika mannsins. Góður skák-
maður verður að vera ráðsnjall, var-
kár og treysta sjálfum sjer. Sá, sem
hugsar um það eitt að drepa alla þá
menn, er hann kemst í færi við í
staðinn fyrir að gera varnir konungs-
ins sem traustastar, mun áreiðanlega
tapa. Hjer sannast hið fornkveðna,
að kapp er best með forsjá.
Upphaflega var leikni í tafli sú,
að sýna sem mesta herkænsku. Segir
því þriðja sagan um uppruna þess,
að það l»afi verið fundið upp af kon-
ungi, sem vildi leggja niður fyrir sjer
hvernig best væri að beita hinum ein-
stöku hersveitum á vígvelli.
Fjórða sagan segir að konungur
nokkur hafi fundið það upp til þess
að sýna þegnum sínum hvernig þeir
gæti jafnað allar deilur sínar á frið-
saman hátt. Þannig herma sögur að
skáktaflið hafi verið fundið upp bæði
til þess að læra af því herkænsku og
að láta mannvitið skera úr um deilur.
Á 10. öld barst skáktaflið frá Ara-
bíu til Spánar og Ítalíu og þaðan til
Vestur-Evrópu. Varð það snemma vel
metin dægradvöl meðal heldta fólks.
Þá var taflið enn mjög líkt því sem
það hafði verið í Indlandi, nema hvað
flestum taflmönnunum voru nú gefin
ný nöfn. Eina undantekningin var
nafnið á hróknum, en á indversku
hafði hann heitið „rukh“.
Á Englandi ui'ðu fílarnir að bisk-
upum, hestarnir að riddurum og ráð-
gjafinn að drotningu. Það hefði Ind-
verjum aldrei dottið í hug, því að
kvenfólk var ekki í miklum metum
þar í landi. Sýndi þetta því ólíkan
hugsunarhátt vestrænna þjóða. Og
seinna varð svo drottningin „best á
borði“, en það var ekki fyr en á 15.
öld. Fram til þess tíma höfðu hrók-
arnir verið sterkustu mennirnir.
Upprunalega voru skákmennirnir
smálíkneski í mannsmynd, konungur
og drotning með kórónu, biskup með
mítur o. s .frv. En þegar skáktal'lið
breiddist út og eftirspurn varð mikil,
var farið að renna skákmennina og
síðan hafa ekki verið andlit á þeim.
Eina undantekningin frá þessu er
riddarinn, sem hefur hesthaus.
Viðgangur skáktaflsins hefst að
marki á 16. öld. Áður höfðu þó ýmsir
leiknir skákmenn komið fram meö
leiðbeiningar um heppilegustu byrj-
unarleika. En nú kom Spánverjinn
Ruy Lopez de Segura og ritaði skák-
reglur og leiðbeiningar um byrjunar-
leika. Það var árið 1561 og varð þetta
grundvallarrit, sem seinni tíma menn
bygðu á. Margt hefur breyst síðan
og nýar reglur komið til sögunnar. Og
nú er gefinn út í heiminum slíkur
aragrúi af allskonar skákritum, að
ekki verður tölu á komið.