Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1969, Side 2

Útskorin stólbrík.
stafi. Skálarnir á búum bænd-
anna fóru sömu leiðina. Nú
urðu nær allir að láta sjer
nægja að byggja að mestu úr
torfi og lausagrjóti, og spara
hverja spýtu — hvem raft og
hverja fjöl. Og kirkjurnar voru
byggðar á sama hátt.
Tiimburleysið og fátæktin um
aldir, þegar þjóðiin var harðast
leikin, veldur, að á íslandi fyr-
irfinnast engar gamlar bygg-
inigar til líks við það sem er í
Noregi. Og um forna smíðis-
gripi úr trje er fátt og lítið.
Allt er þetta mikii sorgarsaga.
Á Ströndum, þar sem Eiríkur
rauði ólst upp og bjó um skeið,
hefir löngum verið mikiU reki.
Rekaviður hefir verið fluttur
þaðan víða um Sveitir. Á
Ströndum þróaðist líka snemma
sjerstæður heimilisiðnaður, sem
byggðist á því, að þar var
meira uim efnivið til smiða held-
ur en í flestum öðrum byggðar-
löguim á íslandi. Á Ströndum
smíðuðu menn margs konar ílát
ag áihöld til búnytja, allt úr
rekavið, kollur og kirnur, föt-
ur og sái, aska og ausur. Þessa
framleiðslu sína seldu Stranda-
menn í önnur hjeruð. Þótt þess-
ar smíðar væru engir listmunir
er enginin vafi á því að margur
smiðurinn lagði nokkuð af feg-
urðargleði sinni, sem hann hafði
hlotið í arf, í smíðar sínar og
vinnu. Þeim var e'kki sama um
það kjiaralda og askasoniðunum
hvernig hlutirnir litu út. Og
stuindum gáfu þeir sjer tíma til
alð smíða og skiera út veirðmæta
hluti og listræna, sem glöddu
hug og hjarta, kistla og skrín.
Oftast voru slíkir hlutir vina-
gjafir. Við bar einnig að odd-
hiagiir menn smíðiuðu það sem
stærra var t.d. predikunarstóla
og altaristöflur. Og þetta var
engan veginn bundið við
Strandir og rekaviðinm þar. Lát
um oss minnast að athafnamað-
urinn Guðbrandur Þorláksson
biiskup á Hólum 1571—1627 var
smiður góður og oddhagur vel.
Sjálfur skar hann í trje bóka-
hnúta og skrautstafi í biblíuna
miklu sem hann gaf út — Guð-
brandsbiblíu — og Ijet prenta
á HólUm 1584, 59 árum áður en
nokkur bók var prentuð í Nor-
egi.
E kki skulum vjer heldur
gleyma prestinum sjera Þor-
valdi Gottskálikssyni á Mikla-
bæ í Skagafirði. Hann var góð-
ur simiðuir og byggingamaður,
skar í trje og skreytti með lit-
um. Sonu-r hans Gottskálkur
Þorvaldsson, faðir myndhöggv-
amams mi/kla Bertel'sThorvaldsen
var lærður trjeskurðarmaður og
stundaði þá iðn í Kaupman.na-
höfn í áratugi, allt frá æsku-
árum og til dauðadags 1806.
Það er ekki erfitt að sjá og
skilja, iað hinn mikli meistari
Thorvaldsen hafði fengið lista-
hneigð sína og snilligáfur í arf
úr föðurætt sinni á íslandi.
Sem dæmi frá síðari tímum
má nefna að hið kun.na skáld
Hjálmar Jónsson — Bólu-
Hjálmar — (1796—1875), sem
eigi var annað en sárafátækur
bóndi að atvinnu, var ágætur
trjeskurðarmaður.
Vjer vitum deili á þessum
mönnum, sem fengust við trje
skurð, sökum þess að þá bar
hærra en aðra men.n sinnar sam-
tíðar. Vjer vitum einnig deiTi á
öðrum og fleirum sem fen.gust
við trjeskurð, en langtum flest-
ir eru þeir menn og konur sem
vjer viturn harla liítið um, þótt
til sje hlutir siem þeir hafa skor-
ið eða brot af slífcum hlutum.
Þegar íslenzka þjóðin, eftir
alda eymd og hörmungar, loks
fór að hjarna við og saf.nia kröft
um á ný, var það fátt og lítið
sem hún hafði af að státa, þann-
ig lteit hún sjálf á, enda eðli-
legt að sivo væri.
En hún hafði þó tungu sína
og hiniar fornu bókmenntir, og
hamdiriitiin, þótt þaiu væru riaiun-
ar vistuð suðu.r í kóngsins
Kaupmannahöfn. En þegar nán-
ar var að gáð kom þó í ljós að
vjer höfðum samt sitt hvað
flllejira, reyting af mienminigairairfi
og hLutum sem hægt var að
festa bendur á. Þjóðræknislega
þerukjamdi meinm stafnuðu Þjóð-
minjasafn íslands 1863. I ljós
kom að það var til sitt af
hverju sem verðmætt var. En
það kom einnig í ljós að mikið
var glatað — það vissu menn
auðvitað löngiu fyrr. Margt verð
mæti hafði verið flutt til ann-
arra lamda rnest tiil Kaupmammia
hafn.ar, en einni.g til En.glands,
Svíþjóðar og fleiri landa.
Þjóðiminjasafnið bjó lengi við
þröngan kost, ljeleg og lítil
húsakynni. Árið 1952 gat safn-
ið loks flutt inn í eigið safna-
hús, gott og hentugt húsnæði.
Það var núveran.di forseti ís-
lands þáverandi þjóðlminjavörð-
ur, Dr. Kristján Eldjárn sem
stóð fyrir flutningnum í nýja
húsið og annaðist uppsetnimgu
og skipultegnin.gu safnsins þar.
Það var ekki fyrri en að þess
ari nýskipan lokinni, að oss Is
lendingum fór að verða lijóst
hve mikið vjer í raun og veru
ættu.m og þrátt fyrir aTlt eigum
af gömlum og mennin.garkga
verðmætum hlutum, meðal ann-
ars af trjeskurði — skornum
muiuim, — kirkjugripum o.fl.,
þótt það sje lítið siam.anborið
við það hvað frændþjóðir vor-
ar á Norðú.rlöndunum hinum
eiga af slíkum mennin.garverð-
mætum, og framar öl'lu öðru
göm.lum byggingum, sem eru
skreyttar með trjeskurði og
r ósamiálnin gu.
N okkrir sögul.ega og menn
ingarliega mjög verðmætir miun-
ir, sem voru komn.ir til Kau.p-
manna.hafn.ar hafa af vinsímd
og með góðu samkomulagi við
Da.ni verið sendir heim aftur til
Islands, og skipa nú heiðurs-
siess í Þjóðminijaisafniinu. Af
sMkum gripuim miá sjer-
staklega nefn.a hin.a frægu
kirkjuburð frá Valþjófss-tað á
AusturTandi. Hurðin var flutt
ti'l Hafnar 1852, en a.fibent hin.g-
að til lands aftur í sambandi
við 1000 ára hátíðina 1930, er
minnst var stofn.unar Aliþingiis
árið 930. Talið er að Valþjófls-
st'aðErhurðin sje frá því um
1200. Sem listaver'k og trje-
sku.rð‘ur telst hún til merkustu
fornminja á Norðurlöndum af
því tagi
Af öðrum trjeskuirðarmunum
í Þjóðminjaisafninu má nefn.a
nokkrar fjalir og fjalabrot,
vafala.ust úr gömlum veggþilj-
um, frá bærnuim MöðiriuifeBi í
Eyjaifjrði oe frá Fliatatumigu og
Bjarnastaðaihlið í Skagafirði.
Hefir margt verið rætt og ritað
um þiljur þessar. Fjalirna.r frá
MöðrufeTli eignaðist safnið 1910
og 1915. Það er Ijóst að fjalir
þe.ss.ar eru úr veggþili ann.að
hvort í skála eða kirkju. Fróð-
ir men.n um fornfræði og lista-
sögu telja að þær muni vera
frá máðri 11. öld eða þar um
bil Þetta sannar á ánægjuTeg-
an, hátt, að sagan uim skáila Ól-
afs Pá í Hjarðarholti, sem
hann Ijet prýða með mynd-
skurði, sje sönn, en ekki ættar-
skrum seinni tíðar manna.
Skurðurinn á fjöl.unum frá
Möðrufelli er í Hringaríkisstíl.
Þannig brúar skurðlistin hið
breiða bil á milli Noregs og
Eyjafjiarðar á 11. og 12. öld.
Fiatatuniguifjalinniair eiru ekki
minna merkar. Þeirra er fyrst
getið 1874, en þær bomust því
miður ekki á Þjóðtainjasafnáð
fyrr en 1924, (surn.ar ekki fyrr
en 1952). Lengi vel va.r m'önn-
um ekki Ijóst hivað sfcurðurinn
á fjölum þessuim ætti að tákna.
Fj'alirn.ar eru bersýniiTega að-
eins lítið brot og hluti af stóru
þili, miklu listaverki. En 1959
leggur íslenzk kona, frú Selm.a
Jónsdóttir, lokis fram l'istfræði-
legar skýringar varðandi FTat-a-
tungufjalirnar. Hún ritar þá
og ver doktonsritgerð er hún
nefnir: Byzönzk dómsdagsmynd
í Flatatungu. Frúin leggur þar
fram sannanir studdar rann-
sóknum um, að trjesburðurinn
á Flatatungufjölunuim sje brot
af mikilli skurðmynd er tákni
hinn byzanzka dómsdag. Telur
frúín liklegt að öll hafi mynd-
in — veggflötuir hennar —ver-
ið 2,3 x 5,2 mietrar eða þar um
bil.
Þa.ð er trúa mín að Flata-
tungufjalirnar sjeu upphaflega
úr skála miklum er sagnir segja
að hafi staðið á stórbýlinu
Flatatungiu. Aðrir telja likleg-
ast að þær sjeu úr forn.ri dóm-
kirkj'U á Hólum. Talið er að ár-
ið 1820 ha.fi enn staðið sikáli í
Flatatun.gu, senniiega umbyggð-
ur úr eldri og stærri skáia
fornum. Árið 1839 er skáli þessi
horfinn, en brak úr honum hef-
ir efalau’st verið notað í aðrar
byggingar minni og óvandaðri,
í Flatatuin.gu og í Bjarnastaða-
hlíð. En miiikið fór að flulHu flor-
görðum við bruna í Flatatungu
1898. Þótt eigi haifi varðveitzt
nem.a 17 fjalir og fjalabrot hief-
ir það reynst nægilegt til að
renna stoðum undir hvernig
þ.etta mikla og einstæða lista-
verk muni hafa ldtið út í upp-
hafi.
Frá Borg til Bærum
Vjer vorum farnir að venjast
því íslendingar að heyra og
halda, að aldrei hafi verið uim
að ræða á landi hjier neina aðra
list en list málsins, hins talaða
orðs og ritaða orðs. Nú hafa þó
augu vor opnast nokkuð, að
þetta fær ekki staðist. Trje-
skurðarlistinia hafa landnáms-
mennirnir norsiku tekið með sjer
yfir hafið og hana varðveittu
þeir og afkomend'Uir þeirra lengi
vel, um aldir, bæði sem list og
dægradvöl. Lista.me.nn á þesisu
sviði hafa unmið verk siem ber
hátt, og sem vjer gleðjumst yf-
ir að hafa varðiveitt nokkuð af,
þótt langtum meira hafi vafa-
laust farið flongörðuim.
í sögu EgLls Skalla-Grimsson-
ar er frá því sagt hvernig
SkaTTa-Grím.ur kemur fótum und
ir búskap sin.n, sem f.ru.m/býling-
ur í hinu nýja landi. Frá því
er sa.gt, að hann er skipasmið-
ur góður og járnsmiður. Þaðmá
mer'killegt heita ef hann hefir
ekki einnig vierið oddhagur og
flengist við trj.esikurð, þe.gar svo
bar undir. Egili son.ur hans,
skáldið og víkin.gurin.n, kunni
að minnsta kosti nokkuð fyrir
sjer á því sviði, hann kunni að
rista rúnir, og biiið frá því að
rista rúnir og til þess að flást
við annan trjeskurð var ekki
og er ekki ýkja stórt. Þorgerð-
ur dóttir Bgils, sem giift var Ól-
afi Pá í Hj'arðarholti, fjekfcst
einnig við að rista rúnir. Er
hún eggjar föður sinn harm-
þrunginn á að yrkja erfiJjóð
eftir Böðvar som bans, segir
hún: „En jieg mun rista ó kefli“.
Ketflið með Sonatorreki er ekiki
varðveitt, en kvæðið er varð-
veitt, sem eitt mesta kvæði
þeirra alda. Leyfileigt er að
ætla að vjer eigum geymd
kvæðisins því að þaklka, að Þox
gerður kunni með kníf að fara
og rista rúnir. Og líki'ega eig-
um vjer þessari grein trjeskiurð-
Framihaild á bls. 12.
Útskorin askja með höfðaletri.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
9. nóveimjbetr 1969