Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1969, Qupperneq 5

HIN ágæta, norska sjön-
varpsmynd eftir sögu
Alexanders Kiellands,
Worse skipstjóri, hefur
vakið verðskuldaða at-
hygli á verkinu og skáld-
inu. Um leið er vert að
minnast þess, að Kiell—
and hafði áhrif á íslenzk
skáld þess tíma. í bók
sinn um Gest Pálsson
hefur Sveinn Skorri
Höskuldsson rakið sam-
eiginleg einkenni á skáld
skap þeirra Gests og
Kiellands. Fer hér á eftir
hluti þessa kafla.
Skal þá horfið að þeirri heim
ild, sem veigamest er um áhrif
erlendra raunsæisbókmenmta á
Gest, þar sem eru verk hans
sjálfs, og hversu þar endur-
speglast bein og óbein áhrif
samtímahöfunda í Evrópu og
þá uimifraim aillt á Notriðiuriönd-
um. Áhrif hö'fuin'díair á anman
birtast í margbreytilegum
myniduim og má sikoða frá
mörgum sjónanhomMm. Hér
muin ei-nkuim dvalið við fimm
aitriði í verikuim Gests og þeirra
höfundia, sem ætl'a má, að hamin
hiaifi þekikt bezt og staðið hafi
hjarta hans r.æirri.
I fyrsta lagi má eygja hjá
honum svipuð efnisatriði
(tema) og minni (mótív) og fyr
ir koma í verkum samtíma-
raunsæisskálda. í annan stað er
meðferð efnisins og frásagnar-
hátturinn, hversu hann lýsir og
á hvem hátt hann dregur
myndir sínar. í þriðja lagi
koma fjölvíða fram í sögum
Geists persóruuiýsinigar, sem
eiga hliðstæður í raunsæjum
samtímabókmenntum. I fjórða
lagi er að nefna boðskapar og
ádeiluatriði, sem eiga sór
fjairskiailegia marg'ar hliðstæýuB.'
erlendar. Loks sikal jjess
mininzt, sem kaiila mætti life-
skoðun eða lífsstefnu skáld-
skaparins.
Mestar líkur erlendra áhrifa
virðast mér þar, sem eygja
má hliðstæð efnisatriði og
minni eða líkan frásagnarhátt
í sögum Gests og verkum er-
liendra höfunida, ein samikynja
boðskapur eða svipaðar Der
sónulýsingar virðast mér vart
eins mikil sönnun fyrir beinum
áhrifum frá einstökum höfundi.
Skal þess freistað að finna
þessum orðum nokkurn stað.
Það var eitt höfuðboðorð
raunsæisstefnunnar, að skáld-
skapurinn skyldi lýsa hinu
raunverulega mannlífi, eða eins
og Francis Bull orðar það:
.,Ná gjaldt det om á se virke-
ligheten og hverdagen nþkternt
og ærliig i þyniene, ikike for-
skjþnne noe, men granske Sr-
sakssamim'enheinigen i det som
var skjedd, og erkjer.ne sam-
funnets brþst og mangler.“l)
Fyrir þessa sök iá við list-
ræn bannhelgi að skapa óraun
verulega persónugervinga (typ
ur) góðs eða ills. Bngu að síð-
ur má í raunsæisbókmenntum
ólíkra þjóða rekast á svipaðar
manngerðir, fastmótaða per-
sónugervinga ákveðinna eig-
Gestur Pálsson
Nokkrar
hliðstæður
í skáldskap
Alexanders
Kiellands og
Gests Pálssonar
Eftir Svein Skorra Höskuldsson
Alexander Kielland
inda. Boðskapurinn var að
skapa ekki persónugervinga
en inntak stefnunnar fól í sér
þörf fyrir ákveðnar manngerð-
ir sem persónugervinga þess, er
á var deilt eða upp skyldi haf-
ið. Sem bókmenntastefna var
raunsæisstefnan mjög fastmót-
uð. Einkum gætti þess á Norð-
urlöndum, þar sem einn mað-
ur, Georg Brandes, beinlínis
lagði höfundum lífsreglurniar.
Öðrum fremur fjallaði raunsæ-
isstefnan um þj óðfélagsefni.
Skáldskapur raunsæisbók-
menntanna hafði tíðum ákveð-
inn þjóðfélagslegan tilgang. Af
þessum sökum lifa persónur
raunsæissagnanna margar hverj
ar ekki sjálfstæðu líf. Þær hafa
tilgainig utain sjálfra sín. Þær
eru tæki, sem höfundar nota
til þess að flytja fcoðskap. í
líferni þeirra, orðum, gjörðum
og öllu æði felst tilgangur
skáldskaparins. Inntak þeirra
er hlaðið boðskap eða ádeilu
höfundarins. Af þessum sökum
eru manngerðir og persónu
gervingar raunsæisbókmennt
anna keimlík, hvort sem þau
eru fóstruð við vínhæðir
Frakklands, á sléttum Rúss-
lands eða eiga sér rætur í
Reykhólasveit. Því virðist mér
tíðum, þó að líkar persónur
finnist í verkum raunsæishöf-
unda af ólíku þjóðerni, að það
sé fremur vottur um sameigin-
leg stefnumið skáldskaparins,
tákn þess, að báðir hafa sömu
eiða unnið, en gild sönnun
þess, að annar hafi af hinum
lært. Hið sama virðist mér
gilda um hliðstæð ádeilu-
atriði.
Það fer ekki á milli mála, að
Gestur lærði af erlendum bók-
menntum að flytja þjóðfélags-
ádeilu í formi sögu. Höfuðlæri-
meistarinn var Brandes, en lík
ing milli ádeiluatriða í sögum
Gests og leikritum Ibsens eða
sögum Kiiellands ge'tur eins
stafað af þvi, að allir þessir
menn voru um skeið Brandes-
arsinnar, og hinu, að annar
hafi af hinum lært. Á þetta ér
ekki bent hér til að sanna, að
Gestur hafi ekki getað orðið
fyrir áhirifum af sagnagerð
Kiellands og Túrgenéfs eða
hlotið innblástur af lestri leik-
rita eftir Ibsen, heldur til að
eyða því sjónarmiði, að líking
milli persónulýsinga eða
ádeiluatriða sé einhlít sönnun
þess, að hann sé undir beinum
áhrifum frá einstökum verkum
séfl-stakra höfunda.
Mér virðist að nokkru gilda
annað lögmál um líkingar milli
svipaðra efnisatriða eða minna
og svipaðar lýsimigiair eða frá-
sagnarhátt. Þessi atriði eru
lausbunidniaTÍ sameigiirjlegum
skáldskapartilgangi raunsæis-
stefnunnar og því veiga-
meiri til sönnunar á beinum
tenigslum milli einstakra höf-
unda en þau hin fyrri tvö
atriði, sem hér hafa verið gerð
að umræðuefni.
Skal nú fyrst litið til lík-
inga milli einstakra efnisatriða
og minna í sögum Gests og
nokkrum erlendum skáldverk-
um, sem ég hef kannað í því
skyni.
Tveimur árum fyrr en Gest-
ur samdi Kærleiksheimilið kom
út í Danmörku skáldsagan
Smáfolk eftir Sophus Schand-
orph. Þar er sögð saga fátækr-
ar alþýðustúlku, Frederikke,
sem kemur ofan úr sveit til
Kaupmannahafnar og gerist
þar þjónustustúlka hjá auðugri
ekkju, frú Kringelberg Sú er í
mikilli vináttu við prestinn,
séra Hjorth. Gleður það hann
mjög, að Frederikke skuli hafa
hlotið vist á svo kristilegu
heimili.2) Svo fer þó, að Frede-
rikike verðuir barnsihafandi eift-
ir systurson húsmóður sinnar,
og rekur frúin hana þá um-
svifalaust á dyr. Hér er lýst
mjög svipaðri þrenningu og í
Kærleiksheimilinu, þar sem
eru Þuríður, Anna og séra Egg-
ert, og atvikarás er hliðstæð.
Hjá Schandorph verða sögu-
lokin hins vegar með allt öðr-
um hætti. Eftir nokkrar þreng-
ingar Frederikke lýkur Sm&-
folk á smáborgaralegri vel-
sælu hennar og vaerð, en Anna
ferst. Þó er sú mynd,. sem
brugðið er upp af trúarhræsni
og yfirdrepsskap frú Kringel-
bergs og öllum skiptum henn-
ar við prestinn og þjónustu-
stúlku sína, svo lík því, sem er
í Kærleiksheimilinu í lýsingu
Gests á sambandi Þuríðar við
Önnu og séra Eggert, að næsta
freistandi væri að fullyrða, að
saga Schandorphs hefði haft
bain áhirif á saimining Kær-
leiksheimilisins. Slikt verður
tæpast afsannað, en þó skal
bent á það, að lík minni koma
fyrir a.m.k. í tveimur öðr-
um skandinavískum skáldsög-
um frá þessum tíma, og hefur
hvorug þeirra getað orkað á
Gest.
Þar er fyrst að nefna sög-
una Sandinge memghed eftir
Henrik Pontoppidan, sem kom
út ári síðar en Kærleiksheim-
ilið. Þar kemur fram svipað
rninni og í Smáfolk. Fátæk
sveitastúlka, Boel, fer til Kaup
mannahafnar í vist hjá auðugri,
hraðneskjufullri frú, GyUing.
Þar lætur hún glepjast af syni
hennar Knud, sveimhuga keim-
líkum Jóni í Kærleiksheimil-
inu. Sakir móður sinnar þorir
hann ekki að standa við heit
sín gagnvart Boel. Þegar frú-
in kemst að sambandi þeirra,
rekur hún þjónustuna óðara.
Þetta er næsta lik þrenning
þeim Þuríði, Önnu og Jóni í
Kærleiksheimilinu og fram-
vinda sögunnar svipuð. Hér
skal aftur á það minnt, að
þessa sögu Pontoppidans gaf
Gestur lærisveinum Lærða skól
ans. Það er freistandi að hugsa
sér hann hafa séð líkinguna og
þótt gaman að geta sýnt ung-
um mönnum, að fleiri skáld
veltu fyrir sér líkum vanda og
hann hafði gert í Kaerleiks-
heimilinu.
Enn mætti benda á það, að
svipað minni kemur aftur fyr-
ir í smásögu Pontoppidans,
Hans og Trine, sem kom út í
Fra hytterne 1887. Þar verður
fátæk vinnustúlka vanfær af
völdum efnaðs bóndasonar,
sem síðan vill ekki við hana
kannast.
Eins og þegar hefur verið að
vikið, kom þáð þegar fraim í
fyrsta ritdóminum vm Kær-
leiksheimilið, að Gestur hefði
lært sagnagerð af norska rit-
höfundinum Alexander KieU-
and. Þessi skoðun, að Alex-
ander Kielland hafi haft öllum
öðrum höfundum meiri áhrif á
Gest, hefur átt miklu fylgi að
fagna, og í þá stefnu gengur
ritgerð Stefáns Einarssonar í
Eimreiðinni 1933, sem síðar
Framih. á bls. 10
9. nóveimbeir 1069
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5