Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.1973, Blaðsíða 12

Á öðrum stað hér í blaðinu eru leiddar líkur
að því að veðurfar muni kólna verulega hér á
norðurslóðum á næstunni. Reynist sú tilgáta
rétt, kemur tímasetning þeirra harðinda
heldur óþægilega til móts við það ástand,
sem nú ríkir í orkumálum heimsins. Heimur-
inn siglir um þessar mundir hraðbyri til móts
við gífurlega kreppu, sem enn verður ekki
séð, hvernig leysist.
Forsmekkinn að ástandinu höfum við í
nágrannalöndunum, þar sem fólk býr sig
undir köld jól og dimm. Á forsíðu bandaríska
fréttaritsins Newsweek mátti nýverið sjá
teikningu af Sam frænda með frosinn sultar-
dropa á nefinu og tóman mal. Running out of
everything, stóð þar: Allt er að klárast. Hér er
fyrst og fremst átt við oliuna; svo háður er
meiripartur heimsins þessum vökva, að án
hans erflest í kaldakoli.
Það kostar mun meira en sunnudaga-
aksturinn, þegar lífæðar olíunnar skerðast. í
sifellt vaxandi mæli hefur plast og önnur
álika efni komið i stað málma og hver einasti
maður notar hluti úr ódýrum, léttum og þægi
legum gerviefnum. Hinn tröllaukni gervi-
efnaiðnaður rekur nú upp ramakvein: ýmis
efni, sem til verða við oliuhreinsun, hafa gert
plastöldina mögulega. Þótt ekki sé langt um
liðið siðan Arabar virtust skilja til fulls að
þeirra er mátturinn í þessu efni, berast nú
þegar fregnir um að stutt sé í skort á að-
skiljanlegum hlutum, sem hafa orðið hluti af
lífi okkar. Þar má nefna hvaðeina úr plasti,
gerviefni í fatnað, frostlög, hljómplötur og
málningu, svo aðeins litið brot sé nefnt af
öllu þvi, sem kemur við sögu. Og þar að auki.
Framleiðslan sem enn um sinn fær nauðsyn-
leg efni, mun verða að gjalda fyrir þau stór-
hækkað verð.
í vetur verða Vesturlandabúar trúlega
áþreyfanlegast varir við oliukreppuna á stofu-
hitanum heima hjá sér. Ekki dugar úr að
bæta með rafmagnsofnum; að minnsta kosti
ekki þar sem olia knýr raforkuverin. Margir
Islendingar þekkja af eigin raun, hvað hús-
kuldi getur verið eitraður erlendis, þar sem
einfalt gler er í gluggum og einangrun litil-
fjörleg. Menn geta nú tekið upp gamla
þjóðariðju Breta að baka á sér forhliðina við
arineld meðan bakhliðin er blá af kulda.
í Bandaríkjunum eru læknar nú þegar tekn-
ir að skrifa í blöð og benda á hugsanleg áhrif
þess að hverfa frá „Saharaloftslagi" í stofum.
í staðinn fyrir 26 stiga hita á Celcius, sem
þeir segja að þjóðin hafi búið við, hefur
stofuhitanum nú verið snarað niður í 20 stig.
Læknar telja, að þessi ráðstöfun muni hafa
ákjósanleg áhrif á heilsufar manna; háls-
bólga, kvef og ýmsir kvillar muni stórum
batna og aðeins öldnu og lasburða fólki sé
hætta búin af breytingunni. Þeir mæla ein-
dregið með því, að þjóðin birgi sig vel upp af
ullarpeysum og treflum. Kannski oliuleysið
verði til þess að blessaðar konurnar, sem hér
eru sífellt að prjóna fyrir Bandarikjamarkað-
inn, komist upp í verkamannataxta fyrir sína
vinnu.
I sambandi við stofuhitann, sem nú er
dagskrármál, mætti geta þess, að sjálf búum
við yfirleitt við of mikinn húshita. Tæki til
rakastillingar eru sjaldgæf og „Sahara-
loftslagið" sem þeir nefna svo fyrir vestan, er
ugglaust alltof algengt hér. Mér þykir líklegt
að vinnutap minnkaði og heilsa manna batn-
aði almennt ef hægt væri að minnka hitakæs-
una, sem víða ríkir í hýbýlum.
Við búum að þeirri sérstöðu að geta hitað
upp höfuðborgina og mesta þéttbýlissvæði
landsins með jarðvarma. Afganginn af byggð
landsins getum við og eigum að hita upp með
rafmagni. Síðustu atburðir gefa okkur þá
vísbendingu ótvíræða, að á næstunni verði
því hraðað svo sem kostur er að hita upp
húsakost landsmanna með innlendri orku.
Við eigum ekki að þurfa að flytja inn dropa af
oliu til þeirra þarfa. Eins og sakir standa erum
við í þeirri lukkulegu aðstöðu að hafa samið
við Rússa um oliukaup fram á árið 1975. Við
getum því haldið sunnudagsakstrinum gang-
andi enn um sinn. En jafnframt erum við svo
háð risaveldinu í austri, að uggvænlegt hlýtur
að teljast.
Gísli Sigurðsson.
teiknibólu: lýst með G. Butsa
Maurer og Frl. K. Hochen
Leitner. Rautt ljós í kórnum eins
og í kaþólsku kirkjunni heima á
Landakotstúni. Allt heldur
áfram, hugsaði ég, þegar ég gekk
út. Seinna kemur annar íslenzkur
rithöfundur til þessa bæjar,
kannski gengur hann inn í kirkju-
garðinn, hann er sá eini, sem
alltaf bíður og þá stendur kannski
á einum legsteininum: Maurer,
Geb ..., Gest...
Ég setti á mig skinnhúfuna,
sem ég hafði erft eftir föður minn
og flýtti mér út. Það var farið að
dimma, samt sá ég enn nokkur
nöfn; engu líkara en þetta fólk
krefðist athygli minnar: mynd af
ungum manni í þýzkum her-
mannabúningi, örn á hægra
brjósti, einkennishúfa á höfði.
Yfir henni Kristur á krossi
skorinn í tré, enn ómálaður:
Hier ruht Sebastian Zwink
1860—1937, Tobias Zwink,
obergautreifer Panz Pionier
Befel. (Kannski er þetta afbakað,
enda áttaði ég mig ekki á þessum
titlum öllum), Geb. bei Wennett
2.12. 1915, Gest. 24.11 1914. Það
hafa verið ömurleg jól fyrir önnu
Zwink, sem dó um áttrætt, 14
árum eftir fall sonar hennar, sem
hún ól á fimmtugsaldri, einnig
skömmu fyrir jól ... Zum
Gedenken an unser guten Gatten
und Vater Leonard Schmid,
1908—1944, im Osten ...
Ég stóð mig að því að vera
farinn að hlaupa við fót út úr
garðinum, fyrsta sinn, sem hann
fyllti mig óhug, þessi yndislegi
friðarreitur.
,,Im Osten“. Allt gleypir þessi
garður, hugsaði ég, þegar ég var
setztur í næstu bjórstofu, jafnvel
þá sem enginn veit, hvar féllu.
Samt hafði hann ekki enn náð
vini mfnum.
Það liðu tveir eða þrír dagar, án
þess ég hitti hann, þá gekk hann
til mfn á götu. „Griiss Gott,“ sagði
hann. Ég heilsaði honum, sá, að
hann var kenndur og bauð honum
bjórglas. Hann vildi bjór frá
Númberg, dökkan. Tók ekki
annað í mál. Það varð úr, að við
fórum til vinar hans í einu bjór-
stofunni, sem hafði þennan sér-
staka bjór á boðstólum. Hann
fékk lánaðar nokkrar flöskur, svo
bauð hann mér heim. „Eg þarf að
sýna þér svolítið," sagði hann.
Það var enginn heima. Hann
kveikti upp í ofninum, hitaði vatn
og setti bjórflösku í pott. „Maður
á aldrei að drekka kaldan bjór,“
sagði hann, „það er óhollt." Á tjá
og tundri voru bækur um list,
tréskurðaráhöld, gamlir munir,
sumt fallegt. Hann var hálfnaður
með tréskurðarmynd, sem lá á
borðinu, andlit guðsmóður horfði
á mig og Jesúbarnið var að fæðast
í timbrinu. Hann talaði um list,
stjórnmál, óð elginn, stóð svo upp,
kom að vörmu spori aftur með
gulnað samanbrotið blað:
„Völkischer Beobachter" föstu-
dagur 1. september 1939. „Eg hef
alltaf geymt þetta,“ sagði hann,
„Ég ætla að gefa syni mfnum
þetta blað, svo að hann kynnist
viðbjóðnum, gleymi honum
aldrei, berjist gegn honum. Nú er
allt gert til aðgleyma. Sögubækur
þýzkra unglinga fjalla bara um
miðaldirnar. En það á að segja
börnunum okkar allan sann-
Ieikann.“
Svo talaði hann um blekk-
ínguna og hvernig fólk varleitttil
slátrunar í stríðinu.
„Fyrst hljóp ofvöxtur i kirkju-
garðana, svo voru menn urðaðir,
þar sem þeir lágu, og þessir
fmynduðu óvinir þurftu ekkert
pláss: þeir hurfu bara með reykn-
um upp f himininn, þar sem rúm
er fyrir alla, segir kirkjan, sem lét
sér þá fátt um finnast og óskaði
okkur sigurs yfir heiðingjunum.
Og svo var öskunni stráð eins og
áburði yfir akrana, þar sem ég lék
mér drengur við Dachau."
Ég hafði nú áttað mig á, að
blaðið á borðinu fyrir framan
mig, þessi gulnaði vitnisburður
liðins tíma, sem betur hefði verið
martröð en veruleiki, var aðal-
málgagn Hitlers og nasista: þetta
var eintakið, sem skýrði þýzku
þjóðinni frá því, að stríðið væri
hafið. Nei, ekki stríð, ef ég man
rétt, heldur var fólkinu sagt frá
því að foringinn hefði tekið
ákvörðun um aðgerðir til að
tryggja öryggi þess, kannski frelsi
þess, ég man það ekki. Samt sé ég
blaðið enn fyrir mér, kirkjugarð
alls konar orða löngu gleymdra í
grafreitum timans eins og Wolf
og Schmid og Zwink og hvað þeir
nú hétu, sem urðu styrjaldar-
pestinni að bráð „Sálin verður
stundum að laxéra, ekki síður en
líkaminn," sagði hann og kveikti f
sígarettu. Svo drakk hann rólega
úr glasinu og fór að segja mér
tíðindi af minningum, sem voru
grafnar djúpt í sál hans: „Ég för
fagnandi í Hitlersjugend,“ sagði
hann, en ég sneri við blaðinu á
borðinu, sem verkaði á mig eins
og dánartilkynning heillar kyn
slöðar. „Ég trúði auðvitað eins og
aðrir á foringjann og fyrirheit
hans.“ „Lfklega á enginn þetta
blað lengur,“ sagði ég eins og
utan við mig, „þú gætir selt það
fyrir stórfé.“
Ég sá honum var illa við að ég
truflaði hann, því að nú opnuðust
grafirnar í brjösti hans hver af
annarri og minningarnar risu upp
frá dauðum. „Ég hef aldrei hagn-
azt á neinu,“ sagði hann, „ég hef
aldrei skilið peninga, þeir eru
handa öðru fólki. Peningar lykta,
hvað sem hver segir.“
Mér datt f hug, það sem róm-
verski keisarinn Vespasianus
sagði, þegar fólkið neitaði að
borga fyrir að fara á almennings-
salerni í Rómaborg hinni fornu:
„Peningar lykta ekki.“ Síðartóku
Gyðingar við þessu vfgorði keisar-
ans og þó að vinur minn hefði í
hjarta sínu barizt með Gyðingum
í stríðinu, var honum ómögulegt
að sætta sig við þá tilhugsun að
peningar lyktuðu ekki.
En hann gat líka trútt um talað,
því að hann átti sérlega góða
konu, sem var dugnaðarforkur og
sá um, að þau höfðu i kringum sig
öll nauðsynlegustu veraldargæði,
en átti samt listræna æð og skildi
hann eins og guðsmóðir þjáningar
og syndir barna sinna; hún hafði
erft talsvert af eignum, því að
allir féllu í stríðinu, sem voru
henni nákomnir, og hafði meira
vit á peningum en barnsleg ein-
lægnin í andliti hennar gaf til
kynna. Hann þurfti engu að
kvíða, og hann vissi það. Hann
flaut ekki síður en aðrir á trjá-
fleka velferðarríkisins um straum
ana og hvítfyssandi iðuköst efnis-
hyggjunnar. Hafði það raunar
betra en almennt gerist. En hann
kærði sig kollóttan, svo lengi sem
hann var sinn eigin herra og gat
ráðið vinnudegi sínum sjálfur.
„Ég hef ekki grætt á styrjöldum,"
sagði hann, „það hafa aðrir gert.“
Hann tók af mér blaðið, braut
það varfærnislega saman og stakk
þessum hræðilega vitnisburði um
heimsku mannsins í vasann. Ég
drakk stóran teyg og hugsaði um
tindátana, sem faðir minn gaf
mér þegar ég var 7 eða 8 ára: af
þýzkum hermönnum, stórglæsi-
legum og fallega gerðum og svo
Hindenburg með kaskeytið og
Ludendorf í bláum skósíðum
frakka, fulltrúi Oðins á jörðinni.
Ég féll fyrir þessum her og vissi,
að hershöfðingjamir voru ekki
„Generalen ohne Truppen“ eins
og Þjóðverjar komast stundum að
orði. Þeir voru, var mér sagt ung-
um dreng, ósigrandi. Ég var barn
eins og fólkið, sem trúði forsíð-
unni á „Völkischer Beobachter“,
allir eru börn. Og hjartað sprikl-
aði í brjósti mínu eins og fiskur í
neti, hefði Sigrid Undset sagt, ef
hún hefði skráð þessa frásögn.
Hann tók nú aftur til máls og
nú komst ég ekki að: „Ég var svo
heppinn að lenda í vinnusveitum
hersins og aldrei á neinum raun-
verulegum vígstöðvum. En ég sá
nóg. Ég var í Dieppe, þegar brezk-
ir fallhlífahermenn komu þýzka
hernum í opna skjöldu og náðu
ratsjártækjum, sem þar voru til
reynslu og voru algert hernaðar-
leyndarmál. Við vorum að vinna
þarna skamml frá með skóflur ein
ar að vopni, þá komu þeir allt í
einu eins og leðUrblökur
úr myrkrinu. Við köstuðum
okkur niður. Þeir náðu tækj-
unum, sem við höfðum kom-
ið þarna f.vrir, hraðbátar